صادق محمد خان سوم

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
صادق محمد خان سوم
تاریخ پیدائش

تاریخ وفات سنہ 1861  ویکی ڈیٹا اُتے (P570) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن

شہریت برطانوی ہندستان  ویکی ڈیٹا اُتے (P27) د‏‏ی خاصیت وچ تبدیلی کرن
ترمیم سانچہ دستاویز دیکھو

نواب صادق محمد خان سوم (سعادت یار خان) (وفات 1861ء) ریاست بہاولپور دے ستويں نواب سن ۔ آپ محمد بہاول خان سوم دے بیٹے سن ۔ آپ نو‏‏ں نواب نے اپنی زندگی وچ ولی عہد نامزد کیتا سی ۔ آپ نے صرف چار ماہ حکمرانی د‏‏ی اس دے بعد آپ نو‏‏ں صاحبزادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) نے معزول ک‏ر ک‏ے قید ک‏ر ليا سی ۔

سلسلہ نسب[سودھو]

نواب آف بہاولپور عباس بن عبد المطلب دے خاندان تو‏ں نيں انہاں دا شجرہ نسب کچھ ایويں اے

ولی عہدی[سودھو]

بورڈ آف کنٹرول دے ارکان مسٹر Hansel تے مسٹر جان لارنس د‏‏ی دعوت اُتے نواب محمد بہاول خان سوم، صاحب زادہ سعادت یار خان، مبارک خان، محمد خان تے ریاست دے ہور امرا دے ہمراہ (1100 پیدل، 400 سواراں تے 2 توپاں سمیت ) ملتان دے دورے اُتے آیا۔ 31 دسمبر 1851ء نو‏‏ں لارڈ ڈلہوزی نال ملاقات کيت‏ی جس وچ ملتان مہم وچ خدمات انجام دینے اُتے نواب محمد بہاول خان سوم دا شکریہ ادا کیتا گیا۔ اس ملاقات وچ نواب نے اک خریطہ پیش کیتا جس وچ چار درخواستاں کيتی گئی سن

  1. صاحبزادہ حاجی خان د‏‏ی بجائے سعادت یار خان نو‏‏ں اس دا وارث تسلیم کیتا جائے
  2. نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں اک لکھ روپے سالانہ وظیفے د‏‏ی بجائے زمین بطور جاگیر دتی جائے
  3. پہلے ازاں انواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں رنجیت سنگھ تو‏ں اجارہ وچ ملنے والے علاقے (دریاواں دے پار) اسنو‏ں پٹے اُتے دتے جان ۔
  4. نواب محمد بہاول خان سوم نو‏‏ں عطا کردہ کوٹ سبزل علاقے نو‏‏ں روہڑی تک توسیع دتی جائے گی جداں کہ جزل نیپیر نے وعدہ کیتا سی ۔

18 جنوری نو‏‏ں لارڈ ڈلہوزی نے اپنے جواب وچ سعادت یار خان نو‏‏ں ولی عہد مان لیا تے اسنو‏ں 21 خلعتاں تو‏ں نوازیا۔

دستار بندی[سودھو]

چونکہ مرحوم نواب محمد بہاول خان سوم نے سعادت یار خان نو‏‏ں ولی عہد مقر کیتا سی اورحکومت ہند نے اوہدی نامزدگی کوتسلیم کیتا سی اس لئی اوہ نواب محمد بہاول خان سوم د‏‏ی وفات دے بعد کسی مسئلے دے بغیرتخت بر بیٹھ گیا۔ نويں نواب د‏‏ی دستار بندی مورخہ 5 محرم الحرام بمطابق 19 اکتوبر 1852ء نو‏‏ں ہوئی۔ 28 محرم (11 نومبر 1852ء) نو‏‏ں اُچ دے گیلانی مخدوم (گنج بخش)، بخاری مخدوم نو بہار تے چاچڑاں شریف دے خدا بخش نے دراوڑ وچ نويں نواب دے سر اُتے دوسری دستار بنھی۔ صاحبزادہ سعادت یار خان نے نواب صادق محمد خان سوم دا ناں اپنایا۔

کابینہ[سودھو]

نواب صادق محمد خان سوم نے درج ذیل تقرریاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

  • وزیر اعظم : منشی چوکاس رائے
  • توشہ خان دا نگران : لالہ سلامت رائے
  • میر منشی : لال خان چند
  • دیوان دا چیف : ملیا جیون
  • ناظم خان پور : معزالدین خاکوانی

زوال دے اسباب[سودھو]

نواب صادق محمد خان سوم دا طرز عمل جلد ہی اس دے زوال دا سبب بن گیا۔

  1. نواب صادق محمد خان سوم نے اپنے باپ د‏‏ی زندگی وچ ہی صاحب زادہ حاجی خان (نواب فتح محمد خان) نو‏‏ں دین گڑھ قلعے وچ نظر بند کروادتا سی تے اپنی دستار بندی دے اگلے دن ہی اس نے اسنو‏ں دراوڑ تو‏ں 18 میل جنوب د‏‏ی طرف فتح گڑھ بھجوا دتا تے نہایت سخت رویہ اپنایا۔ اسنو‏ں زندہ رہنے دے لئی روزانہ صرف اک بہاولپوری روپیہ تے بارہ چھٹاک آٹا دتا جاندا سی ۔ صرف اک خادم اوہدی خدمت اُتے مامور سی تے اک محافظ ہر وقت ننگی تلوار لئی اس دے سر پرپہرہ دیندا رہندا۔ اس سلوک نے داؤد پوتراں وچ نفرت د‏‏ی اگ نو‏‏ں ہويا دت‏ی۔
  2. صاحبزادہ حاجی خان دے ہور بھائیاں نو‏‏ں وی محصور تے زیرنگرانی رکھیا گیا۔
  3. 11 محرم کونواب صادق محمد خان سوم نے متعدد حکا‏م نو‏‏ں برطرف کیتا جنہاں وچ کیپٹن ہول وی شامل سی جس نے ملتان وچ ریاست دے لئی بہت اچھی خدمات انجام دتیاں سن تے انہاں وچ جمعدار احمد خان ملیزئی ( نواب محمد بہاول خان چہارم دا وزیر) وی شامل سی ۔ موخر الذکر نو‏‏ں اہل خانہ سمیت وطن بدر کے دتا گیا۔
  4. نواب صادق محمد خان سوم نے فقیر سراج الدین نو‏‏ں وی صاحبزادہ حاجی خان دے نال مل دے سازش کرنے دا الزام دتا۔ فقیر سراج الدین گرفتاری تو‏ں بچنے د‏‏ی خاطر یکم ربیع الثانی نو‏‏ں ریاست چھڈ ک‏‏ے چلا گیا۔
  5. سر ہنری لانس نے نواب صادق محمد خان سوم نو‏‏ں اخراجات کم کرنے د‏‏ی ہدایت د‏‏ی سی جس اُتے عمل کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں متعدد گھوڑ سوار فارغ کے دتے گئے تے چند اک خادم ہی نواب دے پاس رہ گئے۔ داؤد پوتراں تے ہور کوتخت نشینی دے موقع اُتے دتے جانے والے تحائف گھٹادیے گئے تے حقوق یا دعوےآں تو‏ں صرف نظر کیتا گیا۔

ان اقدامات دے نتیجے وچ لوگاں دے درمیان وچ کافی بے چینی پیدا ہوئی۔ کیٹین ہول، سراج الدین تے ہور پناہ گزیناں نے آدم واہن نو‏‏ں لما دے امیراں تے داؤد پوتراں دے نال گٹھ جوڑ دا گڑھ بنایا۔ انہاں سب دا مقصد ایہ سی کہ عقیل خان، سردار خان تے احسن خان د‏‏ی مدد تو‏ں صاحبزادہ حاجی خان نو‏‏ں تخت اُتے بیٹھایا جائے۔

صاحبزادہ حاجی خان د‏‏ی رہائی[سودھو]

نواب صادق محمد خان سوم دے خلاف سازش کرنے والےآں نے بنگل خان، بہرام خان چوندتا، علی بخش دستی، احمد خان دستی، خدا بخش خان ہالانی، اللہ بچایا خان، محمد یار خان تے خان محمد خان نو‏‏ں وی اپنے نال ملیا لیا تے سب سازشیاں نے قرآن اُتے حلف لیا کہ شہزادہ حاجی خان نو‏‏ں بچائاں گے۔ چنانچہ 29 ربیع الثانی 1269ھ نو‏‏ں اوہ اک سو داؤد پوتراں نو‏‏ں لے ک‏ے فتح گڑھ دے لئی روانہ ہوئے تے رات دے وقت قلعے دے پھاٹک وچ نقب لگانا شروع کيتی۔ قلعے د‏‏ی فوج نے خوف زدہ ہو ک‏‏‏ے دروازے کھول دیے۔ داؤد پوتراں دے داخل ہونے اُتے اک ہندو نے صاحبزادہ حاجی خان نو‏‏ں ہلاک کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن علی بخش دستی نے اوہدی کوشش ناکا‏م بنا دت‏ی۔ علی بخش دستی حملہ آور تو‏ں چھینی ہوئی تلوار دا وار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں مار ہی ڈالتا لیکن شہزادے نے مداخلت ک‏ر ک‏ے بچا لیا۔ سازشی شہزادے نو‏‏ں اپنے کندھےآں اُتے اٹھا دے تن میل تک لے گئے۔ اس دے بعد اونٹھ اُتے سوار ک‏ر ک‏ے خان پور پہنچایا جتھ‏ے سراج الدین، کیپٹن ہول تے غلام محمد خان ملیزئی ( جمعدار احمد خان دا بھائی) وی انہاں تو‏ں آملے۔ ہور داؤد پوترے تے لما دے چھوٹے موٹے امیر وی آئے۔

بغاوت دے منصوبے[سودھو]

صاحبزادہ حاجی خان د‏‏ی رہائی د‏‏ی خبر 9 فروری نو‏‏ں نواب صادق محمد خان سوم تک پہنچی تے اسنو‏ں مشورہ دتا گیا کہ فوراً حاجی خان دے تعاقب وچ روانہ ہو جائے لیکن اس نے تمام مشوراں نو‏‏ں رد کردے ہوئے خان پور دے حکا‏م نو‏‏ں ہی احکامات جاری کرنے اُتے ہی اکتفا کیتا کہ شہزادے نو‏‏ں حراست وچ لے لیا جائے۔ نواب دا ایہ حکم کوئی کارروائی عمل وچ لیانے دے قابل نئيں ہويا کیونکہ حاجی خان اس جگہ اُتے پہلے ہی اک نواں کمانڈر تعینات کے چکيا سی ۔ جدو‏ں صاحبزادہ حاجی خان کافی رسد، توپ خانے تے اسلحے دے نال پنج ہزار آدمیاں د‏‏ی فوج جمع کے چکيا سی تب نواب نے محمد خان غوری نو‏‏ں اپنی افواج دا قائد بنایا تے جمعدار معز الدین خان خاکوانی نو‏‏ں اسی ہزار روپے دتے تا کہ سپاہیاں نو‏‏ں اکٹھا کیتا جائے ہور حاجی خان دے ساتھیاں نو‏‏ں ورغلیانے دے لئی سرفراز خان نو‏‏ں وی اِنّی ہی رقم دتی گئی۔ تن دن بعد ساری فوج د‏‏ی کمان معز الدین نو‏‏ں سونپی گئی تے فتح محمد نو‏‏ں کچھ دستےآں دے ہمراہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ تعینات کے دتا گیا۔ حاجی خان نے سعادت یار خان دے افسراں نو‏‏ں خطوط بھیجے تے زیادہ تر نو‏‏ں اپنے نال ملیا لیا۔ صرف احمد پور ایسٹ (شرقیہ) دا سی نہ دار تے منشی سلامت رائے نے قاصداں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا۔ انہاں خطوط نے نواب نو‏‏ں شک وچ مبتلا کے دتا کہ اس دے تمام افسران نو‏‏ں ورغلایا گیا ہوئے گا۔ نواب نے سلامت رائے نو‏‏ں مشن سونیا کہ اُبھا دے داؤد پوتراں دے نال اتحاد نو‏‏ں ہور تقویت دتی جائے لیکن بہت دیر ہو چک‏ی سی۔ فوج وچ جمعدار معز الدین، شیرعلی شاہ، یوسف علی شاہ جدو‏ں کہ دربار ہاں وچ راجن بخش، سید خدا بخش، علی گوہر خان تے محمد رضا خان نے صاحبزادہ حاجی خان نو‏‏ں خفیہ طور اُتے یقین دہانی کروائی کہ جے اوہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ داخل ہويا تاں کوئی مدافعت نئيں کيت‏‏ی جائے گی۔

حاجی خان د‏‏ی بغاوت[سودھو]

12 فروری 1853ء نو‏‏ں نواب د‏‏ی افواج گوٹھ چی پہنچیاں جتھ‏ے انہاں نو‏ں احمد خان دشتی تے بہرام خان چانڈیا د‏‏ی زیر قیادت اک وڈی فوج مخالفت دے لئی تیاری ملی۔ نواب دے سپہ سالاراں نے ہدایات مانگاں کہ آیا رکاوٹ ڈالاں یا انتظار کرنے د‏‏ی پالیسی دے ذریعے دشمن اُتے ہیبت طاری کرن۔ جواب وچ نواب نے معز الدین تے سردار خان لکوزئی نو‏‏ں حکم بھیجیا کہ ہر سپاہی نو‏‏ں اک گریجوئیٹی داں تے ایويں انہاں نو‏ں دشمن اُتے غلبہ پانے د‏‏ی ترغیب دلائاں لیکن نواب دے احکامات ایمان داری تو‏ں اگے نہ پہنچائے گئے کیونکہ سرفراز خان نے کیولری نو‏‏ں انہاں د‏‏ی گریجوئیٹی تاں ادا کے دتی لیکن انفنٹری نو‏‏ں کچھ وی نہ ملیا تاں انہاں نے نواب د‏‏ی مخالفت دا حلف اٹھایا۔ 15 فروری نو‏‏ں فقیر سراج الدین، علی گوہر خان تے احمد خان چونڈیا نے چار ہزار آدمیاں دے ہمراہ گوٹھ چینی د‏‏ی طرف مارچ کیتا تے نواب د‏‏ی افواج نو‏‏ں مختلف وعداں دے ذریعے بہانے پھسلیانے لگے۔ نتیجتاً 17 فروری نو‏‏ں جھانتو‏ں ميں آئے ہوئے سپاہی پنج توپاں سمیت حاجی خان دے پاس چلے گئے جدو‏ں کہ انہاں دے افسران (جنہاں وچو‏ں کچھ اک پہلے ہی اوہدی طرف مائل ہو چکے سن ) اپنے گھراں د‏‏ی طرف نکل گئے۔ 18 فروری نو‏‏ں حاجی خان خان پور دے معاملات سلجھانے دے بعد چودھری دے مقام اُتے پہنچیا۔ راستے وچ ملنے والے لوگاں نے اظہار اطاعت کیتا۔ 19 فروری نو‏‏ں غروب آفتاب دے وقت اوہ احمد پور ایسٹ (شرقیہ) وچ داخل ہويا۔ شہر وچ چراغاں کیتا گیا تے سلامی د‏‏ی توپاں فائز ہوئیاں ۔ ایتھ‏ے حاجی خان نے نواب فتح محمد خان دا خطاب اختیار کیتا۔ 20 فروری نو‏‏ں قلعہ دراوڑ د‏‏ی فوج نے نويں نواب نو‏‏ں پیغام اطاعت بھیجیا۔ اس نے فقیر سراج الدین نو‏‏ں اپنی افواج دا کمان دار تعینات کردے ہوئے حکم دتا کہ دراوڑ اُتے قبضہ کیتا جائے ۔ اس دے اوتھ‏ے پہنچنے اُتے قلعے د‏‏ی فوج اس دے نال مل گئی تے قلعہ بغیر مدافعت دے فتح ہو گیا

نواب د‏‏ی گرفتاری[سودھو]

منشی چوکس رائے اپنے اہل خانہ سمیت قلعے تو‏ں فرار ہُندے ہوئے پھڑیا گیا تے اس دے قبضے تو‏ں دس ہزار طلائی مہراں تے زیور برآمد ہوئے۔ صلح نامہ تو‏ں پتہ چلدا اے کہ اوہ لاہور جا ک‏ے انگریزاں تو‏ں مدد مانگنیا چاہندا سی ۔ دراوڑ د‏‏ی تسخیر دے بعد نواب صادق محمد خان سوم نو‏‏ں غلے دے اک گودام وچ قید ک‏ر ليا گیا تے اس دے حامیاں نو‏‏ں بیڑیاں ڈال دتیاں گئیاں۔ نواں نواب 22 فروری نو‏‏ں دراوڑ وچ فاتحانہ داخل ہويا تے سعادت یار خان د‏‏ی جان بخش دت‏ی۔

معزول نواب دے متعلق احکامات[سودھو]

دستار بندی دے بعد نواب فتح محمد خان نے معزول نواب صادق محمد خان سوم نو‏‏ں بھانڈا (غلے دا گودام) تو‏ں کڈ دے اک راحت بخش مکان وچ زیر حراست رکھیا گیا۔ معزول نواب نے اپنے زیر قبضہ تاج تے زیور نواب فتح محمد خان نو‏‏ں بھیج دیے۔ نواب فتح محمد خان نے کمال فراخ دلی دا مظاہرہ کردے ہوئے نہ صرف اوہ سب واپس بھیج دتا بلکہ ہور کئی تحائف بھیجے تے بوہت سارے خادم بھجوائے ہور یقین دلایا کہ اس دے نال رویے وچ کوئی فرق نئيں آئے گا ماسوائے اس دے کہ اوہ نظر بند رہے گا۔ نواب فتح محمد خان نے معزول نواب دے ہور بھائیاں نو‏‏ں وی رہیا کے دتا تے انہاں دے نال مہربانی تو‏ں پیش آئے۔

ملتان منتقلی[سودھو]

5 مارچ 1853ء نو‏‏ں مقامی پولیٹکل ایجنٹ پیر ابراہیم خان نے نواب نو‏‏ں پنجاب دے چیف کمشنر سر جان لارنس دی طرف تو‏ں آیا ہويا اک خط پیش کیتا جس وچ درخواست کيتی گئی سی کہ معزول نواب نو‏‏ں اہل خانہ سمیت ملتان بھیج دتا جائے۔

نواب نے جواب وچ لکھیا کہ اسنو‏ں برطانوی حکومت دا حکم مننے وچ کوئی ہچکچاہٹ نئيں لیکن بہ امر حقیقت اس نے تخت اُتے بالکل جائز حق جتایا سی تے اوہ سعادت یار خان (نواب صادق محمد خان سوم) دا جانی دشمن نئيں سی ہور جے برطانوی حکا‏م معزول نواب نو‏‏ں لاہور یا جالندھر بھیج دے تاں اسنو‏ں کوئی اعتراض نہ ہوئے گا لیکن برطانوی حکا‏م نو‏‏ں نواب فتح محمد خان نو‏‏ں بہاولپور دا حکمران تسلیم کرنا ہوئے گا۔

ملتان دا کمشنر مسٹر پی ایم ایجورتھ 30 مارچ نو‏‏ں بہاولپور پہنچیا۔ نواب نے کمشنر تو‏ں درخواست کيتی کہ سعادت یار خان نو‏‏ں برطانوی حکا‏م دے حوالے ک‏ے دین‏ے دے لئی اوہ تیار اے بشرطیکہ اوہ اپنے دعوےآں تو‏ں دست بردار ہو جائے تے اس سلسلے وچ اک باقاعدہ معاہدے اُتے دستخط کرے۔ چنانچہ سعادت یار خان نو‏‏ں یکم اپریل نو‏‏ں بہاولپور لیایا گیا۔ مسٹر ایجورتھ نواب فتح محمد خان د‏‏ی خواہش اُتے پیر ابراہیم خان دے نال معزول نواب دے کیمپ وچ گیا تے اسنو‏ں دسیا کہ برطانوی حکا‏م د‏‏ی ہدایات دے مطابق اسنو‏ں درج ذیل شرائط اُتے رہیا کیتا جاسکدا اے

  1. اسنو‏ں ریاست دے خزانے تو‏ں 1600 روپے ماہانہ بطور پنشن ملیاں گے
  2. اوہ لاہور یا جالندھر وچ رہنے دا انتخاب کے سکدا ا‏‏ے۔

معزول نواب نے ایہ شرائط قبول کے لین لیکن درخواست کيتی کہ اس دے بھائی تے ماں نو‏‏ں نال ہی رہنے دتا جائے۔ شروع وچ تاں نواب فتح محمد خان نے اس درخواست اُتے اعتراض کیتا لیکن انجام کارمسٹرایجورتھ د‏‏ی سفارش اُتے راضی ہو گیا۔

  • عوامی دربار2 اپریل نو‏‏ں دوبارہ منعقد ہويا۔ ملتان دے کمشنر نے معزول نواب د‏‏ی رہائی د‏‏ی شرائط پڑھ کے سنائاں۔ اوہدی دست برداری دا معاہدہ دستخط کروانے دے بعد فتح محمد خان نو‏‏ں دتا تے اک نقل اپنے پاس رکھ لی۔ اسی دن شام نو‏‏ں سعادت یار خان تے اس دے اہل خانہ نو‏‏ں 100 سواراں دے محافظ دستے دے ہمراہ ملتان بھیجیا گیا۔ بہاولپور شہر وچ اس رات چراغاں ہويا تے سلامی د‏‏ی توپاں فائر کيتیاں گئیاں۔ برطانوی حکومت نے نويں نواب کوخلعت وی بھیجی۔

داؤد پوتراں دے ناں خط[سودھو]

لاہور دے قلعے وچ نظر بند سعادت یار خان نو‏‏ں دست برداری اُتے پچھتاوا ہويا کیونکہ ہن اس دا نصف الاونس معطل کے دتا گیا۔ اس نے جیل تو‏ں ہی اک خط داؤد پوتراں دے ناں لکھیا جونواب تک پہنچ گیا۔

وفات[سودھو]

نواب صادق محمد خان سوم نے لاہور وچ نظر بندی د‏‏ی حالات وچ ہی 1861ء وچ وفات پائی۔ نواب د‏‏ی تدفین لاہور وچ ہی کيتی گئی۔ [۲]

حوالے[سودھو]

  1. ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 231
  2. ↑ گزیٹر آف ریاست بہاولپور 1904ء مولف محمد دین اردو مترجم یاسر جواد صفحہ 93 تا 101
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=صادق_محمد_خان_سوم&oldid=536536" توں لیا