عبد اللہ حسین
عبد اللہ حسین | |
---|---|
جم | 14 اگست 1931 |
وفات | 4 جولائی 2015 (84 سال) |
شہریت | پاکستان |
عملی زندگی | |
پیشہ | ناول نگار ، افسانہ نگار |
پیشہ ورانہ زبان | اردو |
کارہائے نمایاں | اداس نسلاں |
اعزازات | |
کمال فن ادب انعام (۲۰۱۲) آدم جی ادبی انعام (۱۹۶۳) |
|
دستخط | |
باب ادب | |
ترمیم |
عبد اللہ حسین (انگریزی: Abdullah Hussain)، (پیدائش: 14 اگست 1931ء - وفات: 4 جولائی 2015ء) پاکستان نال تعلق رکھنے والے بین الاقوامی شہرت یافتہ ناول و افسانہ نگار سن جو اپنے ناول اداس نسلاں دی وجہ توں دنیائے ادب وچ شہرت رکھدے نيں۔
حالات زندگی
[سودھو]پیدائش و خاندانی پس منظر
[سودھو]عبد اللہ حسین 14 اگست 1931ء نوں راولپنڈی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دا اصل ناں محمد خان سی ۔ والد محمد اکبر خان برطانوی راج وچ راولپنڈی وچ ایکسائزانسپکٹر دی حیثیت توں ملازمت کردے سن، جنہاں دا آبائی وطن پاکستان دے صوبہ خیبر پختونخوا دا ضلع بناں سی ۔ عبد اللہ حسین دے والدین وطن نوں خیر باد کہہ کے پنجاب وچ آبسے سن ۔ انہاں دی تن بیٹیاں سن۔ عبد اللہ حسین اپنے والد دی پنجويں مگر آخری بیوی دی واحد اولاد سن تے پاچ برس دی عمر توں ہی اپنے آبائی شہر گجرات وچ رہنے لگے سن ۔ چونکہ عبد اللہ حسین دے والد سرکاری ملازمت وچ سن اس وجہ توں انہاں نوں ملک دے مختلف علاقےآں وچ منتقل ہونا پيا۔ اوہ راولپنڈی دے علاوہ فیروزپور تے جھنگ جداں شہراں وچ وی رہے۔[۱]
تعلیم
[سودھو]عبد اللہ حسین دی ابتدائی تعلیم گھر اُتے ہی ہوئی سی۔ محمد اکبر خان اپنے بیٹے دی تعلیم و تربیت تے رہن سہن اُتے پوری توجہ دیندے سن تے انہاں دا ہر وقت خیال رکھدے سن ۔ نو برس دی عمر وچ عبد اللہ حسین دی مذہبی درس و تدریس دے سلسلے وچ صدرالدین ناں دے اک مولوی صاحب نوں رکھیا گیا۔ انہاں نے پرائمری دی تعلیم سناتن دھرم اسکول وچ حاصل کيتی جو 1960ء دے بعد مدرسۃ البنات کہلایا تے 1946ء وچ گجرات دے اسلامیہ ہائی اسکول توں میٹرک دا امتحان پاس کیتا۔ 1952ء وچ انہاں نے زمیندار کالج، گجرات توں بی ایس سی کیا[۱]۔
انگریزی وچ دسترس
[سودھو]عبد اللہ حسین جدوں تعلیمی مراحل وچ سن تے گریجویشن دے لئی کالج وچ گئے سن تاں اوتھے انگریزی زبان توں ہی زیادہ واسطہ پڑدا سی چاہے اوہ تریخ ہوئے جغرافیہ ہوئے یا اکنامکس۔ انگریزی ذریعہ تعلیم ہونے دی وجہ توں انہاں نوں اس بولی اُتے دسترس حاصل ہوئے گئے۔ ايسے زمانے وچ انہاں نے کئی انگریزی ناول پڑھے۔ فیر ہور یورپی ادب دا انگریزی ترجمہ پڑھیا۔ روسی تے فرانسیسی ناول پڑھے۔ انہاں نے اپنے ناولاں تے افسانےآں دے ترجمے خود کیتے تے براہِ راست انگریزی وچ وی انہاں دیاں تحریراں شائع ہُندی رہیاں[۲]۔
ملازمت اورجلا وطنی
[سودھو]ان دے گھریلو حالات بہت اچھے نئيں سن اس وجہ توں اوہ اس ملک وچ اگے دی تعلیم جاری نہ رکھ سکے تے ايسے سال ضلع جہلم دے ڈنڈوت وچ واقع ڈالمیا سیمنٹ فیکٹری تے نیشنل فیکٹری وچ بطور اپرینٹس کیمسٹ ملازمت اختیار کر لئی۔ بعد وچ میانوالی دے داؤد خیل وچ میپل لیف سیمنٹ فیکٹری وچ کیمسٹ دے عہدہ اُتے تقرری ہوئی۔ 1959ء وچ عبد اللہ حسین نوں کولمبو پلان دا فیلو شپ ملا۔ میک ماسٹر یونیورسٹی کینیڈا توں کیمیکل انجینئری وچ ڈپلوما حاصل کرنے دی غرض توں کینیڈا جانا پيا لیکن صرف اک سال دو مہینے بعد ہی پاکستان پرت آئے جتھے انہاں نوں پاکستان انڈسٹریل ڈیولپمنٹ کارپوریشن وچ سنیئر کیمسٹ دی حیثیت توں ملازمت مل گئی[۱]۔
عبد اللہ حسین دی طبعیت وچ ٹھراؤ یا یکسانی کم سی۔ اوہ اپنے والد دی طرح ہمیشہ باغیانہ ذہن دی طرح کم کردے رہے۔ ممکن اے ایہ ذہنیت بچپن دے دور دی حکومتی پالیسیاں یا برطانوی سامراج وچ رونما ہونے والے واقعات یا حالات توں تجرباں دی شکل وچ انہاں دی زندگی دا حصہ بن گئی ہوئے۔ ایہی وجہ اے کہ انہاں نے 1965ء وچ پاکستان انڈسٹریل ڈیولپمنٹ کارپوریشن دی ملازمت توں استعفا دے دتا تے فاروقیہ سیمنٹ فیکٹری وچ چیف کیمسٹ دی حیثیت توں ملازمت کرلئی لیکن ایتھے وی اوہ اپنی بے چین طبیعت کيتی وجہ توں زیادہ دن نہ ٹک سکے تے دسمبر 1966ء وچ اس فیکٹری نوں وی خیر باد کہیا۔ فیر پاکستان توں لندن چلے گئے اوتھے برمنگھم شہر دے اک ادارے کول بورڈ (Coal Board) وچ اپرینٹس کیمسٹ دی حیثیت توں 1967ء وچ ملازمت اختیار کيتی لیکن محض دو سال ہی ایہ ملازمت رہی تے اسنوں چھڈ دتا تے لندن دے اک ادارے نارتھ تھامس گیس بورڈ توں وابست ہوئے گئے۔ لیکن کچھ عرصے بعد قدرتی گیس دی دریافت ہوئی تاں معاشی حالت کچھ زیادہ بہتر نہ ہونے دے سبب ادارے نے اپنی مرضی توں ملازمت توں سبکدوش ہونے والےآں نوں خصوصی پیکج دینے دا اعلان کیتا تے عبد اللہ حسین نے 1975ء وچ استعفا دے دتا، انہاں دے اہل خانہ نوں ایتھے آئے ہوئے پنج سال ہوچکے سن ۔ اک سال بعد انہاں نے فیر پاکستان دا رخ کیتا تے اوتھے مستقل سکونت دا ارادہ کیتا لیکن اس زمانے وچ پاکستان وچ سیاسی ہنگامی آرائی عروج اُتے سی۔ انہاں نے انتخاب دے دوران اپنے دوست حنیف رامے دا خوب ودھ چڑھ کر نال دتا لیکن اوہ الیکشن ہار گئے تاں انہاں نوں کافی صدمہ پہنچیا۔ انتخابی سرگرمیاں دے باعث اوہ نويں حکومت کیتی نگاہ وچ وی آچکے سن اس لئی مجبوراً 1977ء دے درمیانی عرصے وچ برطانیہ چلے گئے۔ چند مہینےآں بعد انہاں دی بیوی نوں لیبیا دی اک کمپنی وچ ملازمت مل گئی تے عبد اللہ حسین فیر لیبیا نوں روانہ ہوئے گئے۔ ہن انہاں نوں قدرے سکون حاصل سی تے فرصت دے لمحات میسر سن [۲]۔
شادی
[سودھو]عبد اللہ حسین دی شادی ڈاکٹر فرحت آرا توں 1963ء وچ ہوئی، جنہاں توں اک بیٹا علی خان تے اک بیٹی نور فاطمہ نيں۔[۱]
ذہنی نشو و نما وچ والدین دا کردار
[سودھو]” | ماں اپنے والد دا اکلوندا بیٹا سی ۔ لڑکپن دے زمانے مین انہاں دے ہمراہ پندرہ پندرہ ویہہ بیس میل شکار دے پِچھے گھمدے ہوئے انہاں نے مینوں زمین تے آسمان دی ساری جاندار تے بے جان چیزاں دے بارے وچ ، جو کچھ اوہ جاندے سن دسیا۔ کھیت، فصلاں، کسان، دُھپ، بادل، بارش، چرند پرند، رنگ موسم، سب! فیر جاڑاں دی صبح نوں طلوع آفتاب توں پہلے دی روشنی وچ کمر کمر تک یخ پانی وچ کھڑے بندوقاں کندھےآں اُتے رکھے مرغابیاں دا انتظار کردے ہوئے انہاں نے میرے توں مرداں تے عورتاں ۔۔۔ انساناں تے آدمیاں دے بارے وچ گلاں۔لڑکپن، جوانی تے بڑھاپا، محبت تے نفرت تے جنس، دوستی تے دشمنی تے قربانی تے غیرت۔۔۔ زندگی دی دوسری وڈی وڈی گلاں دا ذکر کیتا۔ جدوں تک اوہ رہے انہاں دی دھیمی، متوازن، دانا آواز میرے نال نال رہی تے کِسے شخص، کِسے شے دے خوف دا سایہ وی پاس نہ پھٹکا[۲]۔ | “ |
” | ماں ایہ وی سمجھدا ہاں کہ ماں دی کمی میری شخصیت دی تکمیل وچ اِنّا ہی اہم رول ادا کردی اے جِنّا کہ والد توں میری وابستگی۔ میرے اندر ماں دی ضرورت ہمیشہ اک دبی دبی سطح اُتے موجود رہی اے جسنوں آپ لاشعوری سطح کہہ سکدے نيں۔ ميں نے اپنی ماں نوں نئيں دیکھیا۔ اوہ مینوں یاد تک نئيں لیکن ایہ کمی کدی دور نئيں ہوئی ہمیشہ موجود رہی اے تے ميں نے ایہ محسوس کیتا کہ ایہ کمی، ایہ تلخی دا احساس جو لاشعوری اے بعض وقت اس وابستگی توں زیادہ شدید ہوئے گیا جو مینوں والد توں سی۔ تلخی دا ایہ پرانا احساس زیادہ گہرا تے اثردارتھا تے اس نے مینوں زیادہ متاثر کیتا اے۔ ميں نے اپنے والد دا زیادہ ذکر کیتا اے کیونجے اوہ زیادہ حقیقی سن اک جسمانی تے حقیقی سطح پر، لیکن ماں کِسے تے سطح پر، گہری سطح اُتے زیادہ اصلی معلوم ہوئی اے تے پوشیدہ طاقت ثابت ہوئی اے تے شاید زیادہ اثردار۔ وچ اس سکون تے طمانیت توں محروم رہیا ہاں جو ميں نے لوکاں نوں اپنی ماواں سےحاصل کردے دیکھیا اے۔ مینوں ایہ سکون تے سکھ حاصل کرنے دا موقع ہی نہ ملا، ایہ سکون مینوں کِسے تے توں نہ مل سکیا، نہ والد توں، نہ بہناں تاں۔ اس وجہ توں میرا بچپن بہت دکھ وچ گزریا۔ جے ميں نے اس طرح دکھ نہ اٹھایا ہُندا تاں اس طرح لکھیا وی نہ ہُندا۔ کِسے تے طرح لکھیا ہُندا یا شاید بالکل ہی نہ لکھدا۔ میرا یقین اے کہ جسمانی تکلیف توں، کِسے قسم دی تکلیف توں کِسے نہ کِسے طرح دی تخلیقی چیز جنم لیندی اے [۲]۔ | “ |
ادبی خدمات
[سودھو]عبد اللہ حسین بطور قلمی ناں
[سودھو]عبد اللہ حسین نے جدوں اپنے لئی کوئی قلمی ناں اختیار کرنا چاہیا تاں انہاں نوں خود اپنا ناں محمد خان پسند نئيں آیا صرف اس لئی دے کرنل محمد خان اوتھے پہلے توں اوتھے موجود سن ۔ انھاں سیمنٹ فیکٹری دا اسيں منصب "طاہرعبداللہ حسین" دا ناں چنگا لگیا تے انہاں نے "عبد اللہ حسین" بطورِ قلمی ناں اختیار کر ليا۔[۳]
ابتدائی تخلیقات
[سودھو]” | یہ جو لکھنے دا معاملہ اے، ایہ ميں نے بہت پہلے توں شروع کر دتا سی ۔ ميں نے اپنی پہلی کہانی اس وقت لکھی سی جدوں ميں میٹرک وچ پڑھدا سی ۔ اوہ کچھ ایسی سی کہ، اک ساڈے بھائی نيں، اک ساڈی بھابی نيں تے اک بھابی دی بہن نيں۔ اوہ ساڈے گھر آئیاں تے وچ انہاں توں ملا۔ Boy Meets Girl قسم دی رومانی چیز سی۔ اس دا ناں وی مینوں یاد اے، "سورج دی کرناں" ایہ کہانی بہت عرصے تک میرے پاس رہی، فیر پتہ نئيں کتھے گئی۔ اس دے بعد ميں نے اک ہور کہانی لکھی اس وچ بھائی دا ذکر سی ۔ حالانکہ میرا کوئی بھائی نئيں لیکن پتہ نئيں کیتا چکر سی، میرے ذہن وچ ۔ خیر، کہانی وچ ایہ سی کہ بھائی دی جتھے شادی ہوئی اے، وچ اس گھر وچ جاندا ہون۔ کہانی صیغہ واحد متکلم وچ سی تے اوتھے دو بہناں نيں۔ اک وڈی اے میرے توں تے اک چھوٹی اے تے دونے مینوں اک طرح توں Seduce کردیاں نيں یا کرنے دی کوشش کردی نيں۔ بس ایسی ہی کچھ کہانی سی۔ مینوں اس دا ناں وی یاد نہيں۔ ایہ کہانی چھپی وی سی ۔ وچ لاہور وچ فرسٹ ائیر وچ پڑھدا سی ۔ لاہور توں اک زمانے وچ وڈا واہیات سا رسالہ نکلیا کردا سی جس دا ناں حسن پرست سی، اس وچ ایسی کوئی گل نئيں اے۔ جے کوئی خراب چیز ميں نے اس زمانے وچ لکھی اے تاں ہن وچ ایہ نئيں کہنا چاہندا کہ اوہ ميں نے نئيں لکھی۔
وہ میری پہلی کہانی سی جو چھپی۔ اس دے چند سال بعد وچ تن کہانیاں تے لکھياں۔ اس وقت وچ بی ایس سی وچ پڑھدا سی ۔ مینوں اچھی طرح یاد نئيں کہ انہاں کہانیاں وچ کیہ سی، بہرحال اوہ تن سن۔ انہاں دناں نقوش نواں نیا نکلیا سی ۔ اساں پڑھیا، وڈا پسند آیا۔ اوہ تِناں کہانیاں انہاں نوں بھیج دتیاں نقوش دے مدیر نے کہانیاں واپس کرداں تے کوئی اس قسم دی گل لکھی کہ آپ نوں لکھنے دی سمجھ تاں اے لیکن سلیقہ نئيں۔ یا لکھنے دا سلیقہ تاں اے لیکن سمجھ نئيں تے ذرا مشق کرن۔ بہرحال اسيں وڈے بددل ہوئے کہ اپنی طرف توں اساں وڈی شاہکار کہانیاں لکھياں تے کچھ وی نئيں ہويا۔ فیر تن چارسال ايسے طرح گزر گئے۔[۴] |
“ |
اداس نسلاں دی تخلیق
[سودھو]” | 1956ء وچ والد فوت ہوئے، فیر وچ بیمار ہوئے گیا، اسپتال وچ رہیا۔ جدوں ميں ٹھیک ہوئے گیا تاں ميں نے مئی وچ ایہ ناول (اداس نسلاں) لکھنا شروع کیا[۵]۔ | “ |
” | اس دا جو پلاٹ اے، مرکزی پلاٹ، اوہ شروع توں آخر تک اک ہی دفعہ ذہن وچ آیا سی ۔ جدوں لکھنا شروع کیتا سی اس وقت ایہ میرے لئی اِنّی اہم نہ سی، فیر ميں نے باقاعدہ اس بارے وچ پڑھنا شروع کیتا۔ کتاباں پڑھیاں، لوکاں توں ملا، شروع دے کئی باب لکھنے دے بعد دی گل اے بلکہ میرا خیال اے کہ پہلی جنگ عظیم جتھے توں شروع ہُندی اے اوتھے تک لکھنے دے بعد دی گل اے۔ ميں نے باقاعدہ تریخ پڑھی، اپنے عہد دی تریخ، جنگ دے سلسلے وچ وڈے دور دور دے پنڈ وچ جا کے پرانے سپاہیاں توں ملا۔[۵] | “ |
عبد اللہ حسین دے اس ناول نوں لکھنے دی دلچسپی دا اندازہ اس گل توں وی لگایا جاسکدا اے کہ انہاں نے اک دفعہ اک صوبیدار خداداد خان نال ملن لئی، جنہاں نوں پہلی جنگ عظیم وچ وکٹوریہ کراس ملیا سی، پندرہ میل پیدل چلنا پيا۔ عبد اللہ حسین چاہندے سن کہ ناول وچ حقیقی واقعات وی شامل ہون۔ اوہ اس زمانے دے حقائق نوں اس انداز توں فکشنائز کرنا چاہندے سن کہ تاریخی وقوعے سامنے آجان۔ تریخ دے اوراق دا مطالعہ انہاں دا ذوق و شوق بن گیا تے انہاں نے کافی کتاباں پڑھیاں۔ مہاتما گاندھی تے جوہر لال نہرو نوں وی پڑھیا۔ بعض انگریزی دی لکھی ہوئی کتاباں پڑھیاں۔ اس دے باوجود انھاں نے اس دا اعتراف کیتا کہ "اداس نسلاں" نوں بہت شعوری طور اُتے تاریخی ناول سمجھ کر نئيں لکھیا تے انہاں دا خیال اے کہ نہ ہی ایہ تاریخی ناول اے۔ اوہ اس گل اُتے زور دیندے نيں کہ بنیادی طور اُتے اس ناول نوں اک محبت دی کہانی Love Story سمجھ کر لکھیا سی تے آخر وقت تک انہاں دے ذہن وچ ایہی تصور سی ۔ یونیسکو نے اداس نسلاں نوں انگریزی ترجمے دے لئی منتخب کیتا۔ برطانیہ وچ اپنے دورانِ قیام عبد اللہ حسین نے اداس نسلاں دا انگریزی ترجمہ The Weary Generations دے ناں توں کیتا سی ۔ اس دی اشاعت توں انگریزی حلفےآں وچ وی اس دی خوب پزیرائی ہوئی۔ ہندوستان وچ ہارپر کولنز تے پاکستان وچ سنگ میل پبلی کیشنز نے اسنوں چھاپا۔ عبد اللہ حسین دی اصل پہچان انہاں دے پہلے ناول اداس نسلاں توں اے جس دے ہن تک پنجاہ توں ودھ ایڈیشن شائع ہوچکے نيں۔ بلاشبہ ایہ ناول عالمی ادب دے معیار اُتے پورا اتردا اے۔[۵]
اداس نسلاں دے بعد
[سودھو]اداس نسلاں دے بعد نشیب 1981ء وچ منظرِ عام اُتے آئی جس وچ پنج افسانے تے دو ناولٹ شامل نيں۔ اس دے علاوہ 1982ء وچ باگھ، 1989ء وچ قید، 1994ء وچ رات، 1996ء وچ نادار لوک، نادار لوک دا دوسرا حصہ وی اوہ لکھ رہے سن تے اس دا ناں وی آزاد لوک تجویز کرچکے سن لیکن اسنوں مکمل نہ کرسکے، ہن بس لکھیا ہويا حصہ ہی منتظرِ اشاعت اے۔ 2012ء وچ چھ افسانےآں اُتے مشتمل اک مجموعہ فریب دے ناں توں شائع ہويا۔[۵]
انگریزی ناول
[سودھو]انگریزی وچ انہاں نے Emigre Journeys دے ناں توں اک ناول لکھیا جو شائع ہوچکيا اے، اس ناول دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ ایہ انہاں دے افسانے واپسی دا سفر دی توسیعی تے تفصیلی شکل اے۔ افغانستان نوں موضوع بنا کے انہاں نے اک ناول The Afghan Girl دے ناں توں وی انگریزی وچ لکھیا۔[۵]
لکھتاں
[سودھو]ناول
[سودھو]- اداس نسلاں – (1963ء)
- باگھ - (1982ء)
- نادار لوک - (1996ء)
- Emigre Journeys – (2000ء)
- The Afghan Girl
ناولٹ
[سودھو]افسانے
[سودھو]تراجم
[سودھو]- The Weary Generations (اداس نسلاں دا ترجمہ)
ناقدین دی رائے
[سودھو]” | اج عبداللہ حسین بطور ناول نگار جس بلند مقام اُتے نظر آندا اے اوہ پبلک رلیشننگ دی بدولت نئيں، نہ اس نے اپنے گروپ دی تشکیل دی تے نہ ی اوہ کِسے گروپ دے سربراہ دا ادبی مزارع بنا بلکہ عبداللہ حسین جداں سچ بولنے والے دی تاں پبلک رلیشننگ ہوئے ہی نئيں سکدی[۵]۔ | “ |
اعزازات
[سودھو]عبد اللہ حسین نوں انہاں دے کلاسیک ناول اداس نسلاں پر1963ء وچ آدم جی ادبی انعام تے اکادمی ادبیات پاکستان نے آ پ دی ادبی خدمات دے صلے وچ کمال فن ادب انعام 2012ء وچ دتا۔
وفات
[سودھو]دنیائے ادب دے لافانی ناول نگار عبد اللہ حسین 84 سال دی عمر وچ 4 جولائی 2015ء نوں خون دے کینسر وچ مبتلا ہوکے لاہور، پاکستان وچ انتقال کر گئے۔[۶]
حوالے
[سودھو]- ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ عبد اللہ حسین شخصیت و فن، ڈاکٹرزیب النسا سعید، ماہنامہ اردو دنیا دہلی، ستمبر 2015ء، ص 34
- ↑ ۲.۰ ۲.۱ ۲.۲ ۲.۳ عبد اللہ حسین شخصیت و فن، ڈاکٹر زیب النسا سعید، ماہنامہ اردو دنیا دہلی، ستمبر 2015ء، ص 35
- ↑ فرائیڈے ٹائمز لاہور، 7 فروری 2014ء
- ↑ عبداللہ حسین شخصیت و فن، ڈاکٹر زیب النسا سعید، ماہنامہ اردو دنیا دہلی، ستمبر 2015ء، ص 35-36
- ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ۵.۴ ۵.۵ عبداللہ حسین شخصیت و فن، ڈاکٹر زیب النسا سعید، ماہنامہ اردو دنیا دہلی، ستمبر 2015ء، ص 36
- ↑ 'اداس نسلاں' دے خالق عبد اللہ حسین انتقال کر گئے، عدیل اکرم، بی بی سی اردو، 4 جولائی 2015ء
|
- 1931 دے جم
- 14 اگست دے جم
- مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے
- 2015 دیاں موتاں
- 4 جولائی دیاں موتاں
- ویکی ڈیٹا توں ماخوذ کارہائے نمایاں
- صفحات مع خاصیت P109
- ٹُٹے ہوئے جوڑاں آلے صفحے
- اردو افسانہ نگار
- اردو ناول نگار
- ویہويں صدی دے پاکستانی افسانہ نگار
- ویہويں صدی دے مرد مصنفاں
- ویہويں صدی دے ناول نگار
- پاکستانی افسانہ نگار
- پاکستانی مترجمین
- پاکستانی مرد افسانہ نگار
- پاکستانی مسلم شخصیتاں
- پاکستانی ناول نگار
- پشتون شخصیتاں
- لاہور دے مصنفاں
- وصول کنندگان ستارہ امتیاز