عبد اللہ ہارون
عبد اللہ ہارون | |
---|---|
جم | 1 جنوری 1872 |
وفات | 27 اپریل 1942 (70 سال) |
شہریت | برطانیا |
زوجہ | نصرت عبداللہ ہارون |
اولاد | محمود ہارون ، یوسف ہارون |
عملی زندگی | |
پیشہ | سیاست دان |
پیشہ ورانہ زبان | انگریزی |
اعزازات | |
ترمیم |
سر عبد اللہ ہارون اک برطانوی ہندوستانی سیاست دان سن جنہاں نے اقتصادی، تعلیمی، سماجی تے سیاسی شعبےآں وچ مسلماناں دے کردار دی اہمیت نوں برصغیر وچ اجاگر کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔[۱]
عبداللہ ہارون 1872ء وچ کراچی وچ پیدا ہوئے سن ۔ انہاں نے اک غریب گھرانے وچ اکھ کھولی۔ بچپن ہی توں کاروبار دا شغل اختیار کيتا تے رفتہ رفتہ کراچی دے اک مشہور تاجر بن گئے۔ انہاں نے تحریک پاکستان وچ وی بھرپور حصہ لیا تے قائداعظم دے نال ملکر دن رات کم کيتا۔ انہاں نے رفاہ عامہ دے لئی وی متعدد کم کیتے تے کئی مدرتوں، کالج، مسیتاں تے یتیم خانے بنوائے۔ کراچی وچ عبداللہ ہارون کالج تے عبداللہ ہارون روڈ انہاں دی یادگار اے۔ اپریل 1942ء جدوجہد آزادی دے معروف رہنما تے قائداعظم دے قریبی ساتھی حاجی سیٹھ عبداللہ ہارون دی موت تریخ اے۔ وہ کراچی وچ آسودۂ خاک نيں،
ان دی وفات اُتے قائد اعظم نے کہا” ہندوستانی مسلمان تے خاص طور اُتے سندھ دے لوک اک ایداں دے لیڈر توں محروم ہوگئے، جو انہاں دے لئی سچائی تے نیک نیندی توں کوشاں سی”۔مسٹر جناح نے ہور کہیا کہ” ميں نے اک دوست، اک ساتھی کھودتا، انہاں دی وفات توں بہت وڈا نقصان ہويا اے ”۔نوابزادہ لیاقت علی خان نے انہاں دی وفات اُتے کہیا کہ “وہ مسلم لیگ دا ستون سن، مخلص لیڈرز وچوں اک سن، اوہ اک محب وطن پاکستانی سن، انہاں دی وفات توں ہندوستانی مسلماناں تے خصوصی طور اُتے سندھ دے عوام کووڈا نقصان پہنچیا اے "
سر حاجی عبد اللہ ہارون مرحوم دا تعلق میمن برادری توں سی آپ دے آباء و اجداد ہندوستان دی ریاست’ کچھ‘ وچ مستقل قیام پذیر سن جنہاں دا ذریعہ معاش تجارت سی۔ آپ دے والد دا ناں ’ہارون‘ سی۔ چوبیس برس دی عمر وچ ریاست ’کچھ‘ توں مستقل نقل مکانی کر کے سندھ وچ آباد ہوئے تے کراچی نوں اپنا مسکن بنایا تے ایتھے وی تجارت شروع دی لیکن خاطر خواہ کامیابی نہ ہوسکی۔ معمولی توں کاروبار توں گزر بسر مشکل توں ہوئے پاندا لیکن عبد اللہ ہارون مرحوم دی والدہ حنیفہ بائی انتہائی سمجھداراور سلجھی ہوئی طبیعت کيتی مالک سن انہاں مشکل حالات وچ با عزت زندگی گزارتی رہیاں۔ عبد اللہ ہارون نوں اعلیٰ مقام انہاں دی والدہ حنیفہ بائی دے ذریعہ حاصل ہويا۔ عبد اللہ ہارون 1872ء وچ کراچی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے وڈے بھائی دا ناں عثمان سی، ایہ حالے صرف چار برس دے سن کہ انہاں دے والد دا انتقال ہوئے گیا تے عبد اللہ ہارون دی پرورش، تعلیم و تر بیت دی تمام تر ذمہ داری دا بجھ آپ دی والدہ محترمہ حنیفہ بائی اُتے پے گیا، والدہ نے آپ نوں کراچی دے اک گجراتی اسکول وچ داخل کرایا، آپ نے تقریباً دو یا تن جماعتاں تک تعلیم حاصل کيتی، شاید مالی حالات دے باعث آپ دی طبعّیت اس جانب مائل نہ ہوئی، آپ دی والدہ نے اس رجحان نوں محسوس کيتا تاں آپ نے فیصلہ کيتا کہ انہاں نوں تجارت دی طرف مائل کيتا جائے۔ سر حاجی عبد اللہ ہارون نے عملی زندگی دا آغاز بچےآں دے کھلونے تے معمولی سازوسامان فروخت کرنے توں کيتا۔ اس وقت آپ دی عمر 6برس سی لیکن بہت جلد اس کم نوں چھڈ کے اک دکان اُتے ملازمت اختیار کر لئی۔ ایہ دکان سائیکلاں دی مرمت دی سی۔ اس ملازمت دے بارے وچ پیر علی راشدی نے حاجی عبد اللہ ہارون دا بیان کردہ واقعہ تحریرکیا کہ ’’اساں مسلم لیگ دی سیاست وچ حصہ لینا شروع کيتا تاں اسيں تقریباً روزانہ شام نوں کلفٹن دے ساحل اُتے اک آنا کرایہ اُتے کرسیاں لے کے بیٹھ جاندے تے مستقبل دے بارے وچ گل گل ہُندی۔ اک دن حاجی عبد اللہ ہارون نے اپنی زندگی توں متعلق تفصیل دسدے ہوئے کہیا کہ وچ کچھ وی نئيں سی یتیم بچہ سی پردیس یعنی ’’کچھ‘‘ ہندوستان توں سندھ وچ منتقل ہوئے حالے چار برس ہوئے ہون گے کہ والد صاحب دا انتقال ہوئے گیا۔ سارا بجھ میری ماں اُتے پے گیا جو خود غریب سی ميں نے شروع وچ دو تن درجے تعلیم حاصل کيتی تے مالی مشکلات دے باعث نوکری کرنا پئی، صدر کراچی وچ رہائش سی تے نوکری جونا مارکیٹ کراچی وچ سائیکلاں دی مرمت والی دکان اُتے ملی، میری ماں روزانہ روکھی سوکھی روٹی پکا کر کپڑے وچ بنھ کر دیندی تے وچ صدر یعنی اپنی رہائش گاہ توں جو نا مارکیٹ پیدل جا یا کردا سی۔ اس وقت میری حالت کچھ اس قسم دی ہُندی کہ پیر وچ ٹوٹی ہوئی چپل تے کدی اوہ وی ندارد ہُندی تے وچ ننگے پیر دکان جا یا کردا سی۔ دکاندار چار آنے یومیہ مزدوری دیتا‘۔ آپ طبیعتاً نیک، دیانتدار تے صوم و صلواۃ دے پا بند سن چنانچہ اپنی محنت تے ماں دی تر بیت، دعاواں تے اک فرض شناس تے عقلمند رفیقہ حیات دی رفاقت توں تجارت وچ نمایاں کامیابی حاصل کرنے لگے۔ حاجی عبد اللہ ہارون دے ماماں تے بہنوئی سیٹھ صالح محمد ہندوستان دے وڈے تاجراں وچوں سن تے انہاں دا کاروبار وڈے پیمانے اُتے چل رہیا سی چنانچہ حاجی عبد اللہ ہارون نے ابتدا وچ انہاں توں مل کے تجارت شروع دی رفتہ رفتہ آپ اس میدان وچ پیر جما تے گئے۔ تجارت دی غرض توں آپ نے ہندوستان دے مختلف شہراں دا دورہ کيتا تے فیر کراچی دے جوڑیا بازار وچ اک دوکان کھولی تے ایتھے توں اپنے طور اُتے تجارت دا آغاز کيتا۔ دکان خوب چل پئی نال ہی آپ نے اک گجراتی ہندو پرشوتم داس توں مل کے شکر دا کاروبار شروع کيتا لیکن ایہ ہندو پاٹنر جلد مرگیا چنانچہ آپ نے تنہا شکر دا کاروبار شروع کيتا جو وقت دے نال نال چمکتا گیا۔
حاجی عبد اللہ ہارون دی سماجی تے فلاحی کماں دی ابتدا جوڑیا بازار دی دکان دے زمانے وچ ہوئی، آپ دی فلاحی سرگرمیاں وچ اضافے دے نال نال کاروبار وچ وی وادھا ہويا ایتھے تک کہ لوک آپ نوں ’’ شکر دا راجہ‘‘ کہنے لگے تے کراچی دا تاجر طبقہ آپ نوں سیٹھ حاجی عبد اللہ ہارون کہنے لگا۔ تجارت ودھدتی گئی، دولت وچ وادھا ہُندا گیانال ہی حاجی عبد اللہ ہارون دی سخاوت تے فراخ دلی وچ وی وادھا ہُندا گیا۔ حکومت وقت تجارت دے سلسلے وچ آپ توں صلاح و مشورے کرنے لگی تے آپ نوں اک وڈے تاجر دی حیثیت توں جانا جانے لگا۔ حکومت نے آپ دی صلاحیتاں نوں دیکھدے ہوئے آپ کو’ ریزرو بنک ‘ دے ڈائریکٹر دے عہدے دی پیش کش دی جو آپ نے قبول نئيں کيتی لیکن آپ اس بنک دے شیئرز دی الاٹمنٹ کرنے والی کمیٹی دے رکن رہے۔ 1909ء وچ آپ نے اپنے تجارتی مرکز نوں جوڑیابازار توں منتقل کر کے ڈوسلانی منزل وچ منتقل کر دتا۔ ابتدا وچ وکٹوریہ روڑ اُتے اک بنگلہ خریدتا بعد وچ جائیداد وچ بے پناہ وادھا ہُندا گیا تے سیاسی و سماجی سرگرمیاں دے شروع ہوئے جانے دے بعد اپنی رہائش ’سیفیلڈ‘ واقع کلفٹن وچ شروع دی جو بعد وچ ہندوستان دے مسلمان رہنماواں دا گڑھ بن گئی۔
حاجی عبد اللہ ہارون دی ازدواجی زندگی دی ابتدا 1887ء وچ ہوئی اس وقت آپ دی عمر 15 برس سی۔ آپ دی والدہ نے آپ دی شادی رحیمہ بائی توں طے کيتی۔ شادی دے بعد آپ حج اُتے تشریف لے گئے۔ 1895ء وچ آپ نے دوسری شادی کيتی تے 12 نو مبر 1913ء وچ آپ نے تیسری شادی ایرانی نژاد ڈاکٹر حاجی خان دی صاحبزادی لیڈی نصرت نال کیتی۔ آپ دے تن بیٹے تے پنج بیٹیاں ہوئیاں۔ صاحبزاداں وچ یوسف ہارون، محمود ہارون تے سعید ہارون نيں۔
یوسف ہارون جو آپ دے سب توں وڈے صاحبزادے نيں نے پاکستان دی سیاست وچ اہم کردار ادا کيتا۔ مغربی پاکستان دے گورنر رہے۔ محمود ہارون نے وی ملکی سیاست وچ بھر پور کردار ادا کيتا، مسلم لیگ دے زبردست حامیاں وچوں سن، مختلف وزارتاں اُتے فائز رہے۔ حاجی عبد اللہ ہارون دے چھوٹے بیٹے ’سعید ہارون ‘ وی ملکی سیاست وچ حصہ لیندے رہے۔ ہمیشہ مسلم لیگ توں وابستہ رہے، کراچی دی قدیم تے پسماندہ بستی لیاری انہاں دی سیاست تے سماجی سر گرمیاں دا مرکز سی۔ الیکشن وچ وی حصہ لیندے رہے، ذوالفقار علی بھٹو دے بر سرِ اقتدار آنے دے بعد انہاں دے لئی الیکشن وچ کامیابی مشکل ہوئے گئی سی۔
سرحاجی عبد اللہ ہارون دی سیا سی و سماجی خدمات تریخ دا اک اہم حصہ نيں۔ آپ نے اپنی زندگی دا آغاز معمولی حیثیت توں کيتا لیکن اپنی ذہانت، تدبر، محنت، کوشش تے اپنی ماں دی تر بیت دی بدولت ہندوستان دی صفِ اول دیاں شخصیتاں وچ انہاں دا شمار ہونے لگا۔ آپ سلجھی ہوئی طبیعت دے آدمی سن بقول انعام درانی ’گتھیاں انہاں دے ناخنِ تدبیر دی آہٹ توں سلجھ جادیاں سن ‘ میونسپل کارپوریشن توں لے کے مرکزی مجلس قانون ساز تک کوئی ادارہ، کوئی منصوبہ، کوئی مشن ایسا نہ سی جو مسلماناں دی بہتری دے لئی ہوئے تے عبد اللہ ہارون اس وچ شریک نہ ہون۔ خلافت تحریک، ریشمی رومال، بمبئی توں سندھ دی علیحدگی دی تحریک، سیاسی کانفرنساں، تعلیمی کانفرنساں، آل انڈیا مسلم لیگ کانفرنس، انڈین نیشنل کانگریس، مسلم لیگ خصوصاً سندھ مسلم لیگ غرض 1901ء توں 1942ء یعنی انتقال تک مسلماناں دی تمام تحریکاں وچ عبد اللہ ہارون نے کلیدی کردار ادا کيتا۔ قیام پاکستان دے سلسلے وچ سندھ مسلم لیگ دی سر پرستی حاصل ہوئی تاں آپ نے نہ صرف اک وڈی جماعت اس دے حامیاں دی تیار کيتی بلکہ پورے صوبے وچ پاکستان دی تحریک دی روح بھونک پائی۔ سندھ دے بچے بچے وچ پاکستان دی تحریک دی امنگ تے لگن پیدا ہوئے گئی۔ اس قسم دی مثال مشکل توں ملدی اے۔ ہور رہنما جنہاں نوں قومی ہیرو ہونے دا تاں شرف حاصل اے، انہاں نے تحریک آزادی وچ وی نمایاں کردار ادا کيتا تے اک وڈی جماعت نوں اپنا اسيں نوا بنا لیا آپ نے مسلماناں دی آواز نوں دنیا وچ پہچانے تے عام کرنے دے لئی 1920ء وچ اک اخبار ’’الوحید‘‘ جاری کيتا جس نے مسلماناں وچ اک نويں روح پھونک دی، انگریز تے ہندو بوکھلا اٹھے، آخر کار مقصد وچ کامیابی ہوئے ئی لیکن افسوس کہ قیام پاکستان تک عبد اللہ ہارون دی عمر نے انہاں دا نال نہ دتا۔
1919ء وچ خلافت تحریک شروع ہوئی تاں حاجی عبداللہ ہارون نے اس تحریک وچ نمایاں کردار ادا کيتا۔ ابتدا وچ آپ صوبائی خلافت کمیٹی دے صدر منتخب ہوئے بعد وچ آں آپ کوسینٹرل خلافت کمیٹی دا صدر منتخب کيتا گیا۔ مولانا سید محمد میاں جو تحریک ریشمی رو مال دے اہم کارکن سن نے اپنی کتاب ’تحریک شیخ الہند و ریشمی خطوط سازش کیس‘ دے صفحہ 48 اُتے لکھیا کہ تحریک ریشمی رو مال وچ حاجی عبد اللہ ہارون جو بہت وڈے تاجر سن ہر دور تے ہر عہد وچ قومی کماں دے لئی مقتدر رقماں کڈدے رہے موجودہ صدی دے اوائل وچ سندھ دے اندر تبلیغ اسلام دے لئی جوکم جاری ہويا سی اس وچ بے شمار روپیہ خرچ کيتا گیا، خلافت لیگ تے مسلم کانفرس دی تنظیم وچ چپ چاپ گرانقدر امداد دیندے رہے قابل غور امر ایہ اے کہ امداد دے سوا انہاں نوں کوئی غرض نہ سی‘‘۔ آپ جنہاں ادارےآں دی مالی امداد کيتا کردے انہاں دا حساب کدی نئيں رکھیا، کراچی دے دو ادارےآں دا پورا خرچ انہاں دے ذمہ سی۔ تحریک ریشمی رو مال دے سلسلے وچ اک مرحلہ ایسا آیا جدوں حضرت شیخ الہند نے مولانا عبیدا للہ سندھی نوں تحریک دے سلسلے وچ کابل جانے دا حکم دتا توں کہ اوہ افغانستان دے سر براہ امیر حبیب اللہ خان نوں اس نازک وقت وچ اسلام دے لئی جانبازانہ اقدامات کرنے دے لئی تیار کرن۔ مولانا عبیداللہ سندھی کابل جانے دے لئی تیار ہوئے گئے تاں اس سلسلے وچ پہلا اہم مسئلہ اخراجات دا سی، مولانا ابو الکلام آزاد نے اس مقصد دے لئی حاجی عبد اللہ ہارون نال ملاقات کيتی، انہاں نے بلا تامُل پنج ہزار روپے پیش کر دتے۔
حاجی عبد اللہ ہارون مرحوم 6 سال تک مرکزی مجلس قانون ساز دے رکن دی حیثیت توں سندھ دی نمائندگی کردے رہے آپ پہلی مرتبہ 1936ء وچ مرکزی مجلس قانون سازکے رکن منتخب ہوئے تے 1942ء یعنی اپنے انتقال تک اس ادارے وچ سندھ دی نمائندگی کردے رہے۔ آپ نے قانون منظور کرایا جس دی رو توں مسلمان خواتین نوں اسلامی قانون وراثت دے مطابق عورتاں نوں آبائی جائیداد توں انہاں دا جائز حق ملنے لگا۔ آپ نے 1928ء وچ مجلس قانون ساز وچ اک قرار داد پیش کيتی جس دی منظوری دے بعد حکومت نے حج تحقیقاتی کمیٹی تشکیل دتی تے حاجی عبد اللہ ہارون نوں اس کمیٹی دا رکن نامزد کيتا گیا۔ تحقیقات مکمل ہونے دے بعد کمیٹی دی سفارشات اُتے عمل در آمد شروع ہويا تے عازمین حج دی بیشتر تکالیف دور ہوئے گئياں۔ کراچی وچ پرانے حاجی کیمپ دی تعمیر حاجی عبد اللہ ہارون دی زیر نگرانی تے آپ دی جد و جہد دے نتیجے وچ عمل وچ آئی، حکومت نے آپ نوں 1934ء وچ حج کمیٹی دا چیئر مین نامزد کيتا تے آپ تن سال تک اس کمیٹی دے چیئر مین رہے۔ 1923ء وچ آپ بمبئی مجلس قانون ساز دے رکن منتخب ہوئے اس سال آپ نے بمبئی توں سندھ دی علیحدگی دی تحریک دے مطالبے نوں تسلیم کيتا تے اس دی حمایت وچ جد و جہد شروع کيتی۔
1930ء وچ حاجی عبد اللہ ہارون نوں آل انڈیا مسلم کانفرس دا سیکریٹری نامزد کيتا گیا ایہ اجلاس مولانا محمد علی جوہر دی صدارت وچ منعقد ہويا ایہی اوہ اہم اجلاس سی جس وچ مسلم کانفرنس نے گاندھی دے نال تعاون کرنے توں انہاں کار کيتا تے اعلان کيتا کہ کانفرنس برطانوی سامراج دے خلاف ہی نئيں بلکہ اوہ ہندو تسلط دے خلاف وی تحریک چلائے گی۔ مسٹرگاندھی دی تحریک انڈیا دی مکمل آزادی دے لئی نہ سی بلکہ اوہ ست کروڑ مسلماناں نوں ہندوواں دا غلام بنا نا چاہندے سن ۔
1906ء وچ مسلم لیگ دا قیام عمل وچ آیا جس دا نصب العین مسلماناں دی بہبود سی حاجی عبد اللہ ہارون نے مسلم لیگ وچ شمولیت اختیار کيتی آپ 1920ء وچ سندھ مسلم لیگ دے صدر منتخب ہوئے تے 1942ء یعنی اپنی زندگی دے آخری ایام تک مسلم لیگ صوبہ سندھ دے صدر دی حیثیت توں جد و جہد آزادی دی جنگ لڑدے رہے۔ ہندوستان دی تقسیم دی پہلی قرار داد سندھ دی مجلس قانون ساز نے منظور کيتی۔ عبد اللہ ہارون نے اپنے ساتھیاں دے ہمراہ سندھ دے مسلماناں وچ پاکستان دے قیام دی تحریک نوں اس قدر مقبول کر دتا کہ سندھ دا بچہ بچہ پاکستان دے قیام دا حامی بن گیا۔ قائد اعظم نوں عبد اللہ ہارون اُتے مکمل اعتماد سی تے آپ قائد اعظم دے قریبی ساتھیاں وچوں سن ۔ مسلم لیگ دے مسلماناں دی بہتری دے تمام پروگرام حاجی صاحب دے گھر اُتے تیار ہوئے تے 1938ء وچ سندھ پرا ونس مسلم لیگ کانفرنس دا اجلاس منعقد ہويا، ، قائد اعظم محمد علی جناح نے اس اجلاس دی صدارت کی، عبد اللہ ہارون نے سندھ دے مسلماناں دے ناں اک اپیل جاری دی جس وچ سندھ وچ مسلم لیگ دی تنظیم نو دی ضرورت تے اہمیت اُتے زور دتا گیا سی۔ کانفرنس نہ صرف سندھ بلکہ بر صغیر دے مسلماناں دے لئی اہم دا نفرنس ثابت ہوئی۔ حاجی عبد اللہ ہارون نے مختلف اسلامی ملکاں دے اخبارات دے ناں خطوط وی ارسال کیتے جس وچ کہیا گیا سی کہ اوہ مسلماناں دے نقطہ نظر دی وضاحت واضح تے صحیح طور اُتے کرن۔ حاجی عبد اللہ ہارون1913ء توں 1917ء تک بعد وچ آں 1921ء توں 1937ء اکیس سال تک کراچی میونسپل کارپوریشن دے رکن دی حیثیت توں کراچی دے مسائل نوں حل کرنے دی جد و جہد کردے رہے۔ آپ دا تعلق کراچی دی قدیم تے پسماندہ بستی ’لیاری‘ توں سی چنانچہ آپ نے کراچی دی اس قدیم بستی نوں جدید تے عام سہولتاں توں آراستہ کرنے تے عوام نوں تمام بنیادی سہولتاں فراہم کرنے دے لئی اک منصوبہ پیش کيتا جس دے مطابق لیاری نوں بارہ(12) پنڈ یعنی لیاری نوں چھوٹی موٹی بستیاں وچ تقسیم کر کے ہر بستی نوں اَگڑ پِچھڑ تمام سہولتاں توں آراستہ کيتا جانا سی۔ اس منصوبے نوں پائے تکمیل تک پہچانے دے لئی حاجی صاحب نے بارہ وچوں اک بستی نوں نمونتاً تعمیر کرنے دے لئی اپنی جانب توں پونے دو لکھ روپے دی رقم دا اعلان کيتا لیکن نا معلوم کن وجوہات دے سبب حا جی صاحب دے اس منصوبے اُتے عمل در آمد نہ ہوئے سکیا اس دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ کراچی شہر دی ایہ بستی اج تک انہاں تمام سہولتاں توں محروم رہی۔
حاجی عبد اللہ ہارون نے 1923ء وچ کراچی دی قدیم آبادی لیاری وچ کھڈا مارکیٹ دے مقام اُتے جس دا موجودہ ناں میمن سو سائٹی (نو آباد) اے یونیورسٹی اسلامیہ و یتیم خانہ قائم کيتا۔ اس یونیورسٹی تے یتیم خانے دے تمام اخراجات حاجی عبد اللہ ہارون اپنی زندگی وچ خود پورا کيتا کردے سن ۔ ہن اس ادارے دے انتظامی امور حاجی عبد اللہ ہارون ایسو سی ایشن دے سپرد نيں۔ ایہ ایسو سی ایشن حاجی صاحب دے انتقال دے بعد قائم کيتی گئی۔ ایسو سی ایشن نے حاجی عبد اللہ ہارون دے مشن نوں جاری رکھنے دے لئی کئی فلاحی پروجیکٹ شروع کیتے جس وچ پرائمری و سیکنڈری اسکول یعنی حاجی عبد اللہ ہارون اسکول، حاجی عبد اللہ ہارون ووکیشنل انسٹی ٹیوٹ تے حاجی عبد اللہ ہارون کالج تے اسپتال دا قیام یونیورسٹی اسلامیہ یتیم خانہ دے احاطہ وچ عمل وچ آیا۔ کراچی دی پسماندہ بستی وچ تعلیمی تے فلاحی ادارےآں دا قیام مالی منفعت توں قطع نظر غریب و نادار افراد نوں تعلیم دے مواقع فراہم کرنا سی ایہی حاجی عبد اللہ ہارون دا مشن وی سی جسنوں اس ایسو سی ایشن نے عملی جامہ پہنایا۔ حاجی عبداللہ ہارون اپنے قائم کردہ یونیورسٹی اسلامیہ تے یتیم خانہ وچ ابدی نیند سو رہے نيں۔
حاجی عبد اللہ ہارون نے بر صغیر دے مسلماناں خصوصاً سندھ دے مسلماناں وچ علم دی روشنی اجاگر کرنے، آزادی دی تحریک، سیاسی بیداری پیدا کرنے تے مسلماناں دی آواز بر صغیر دے بر سر اقتدار حکمراناں تک پہچانے دے لئی 1920ء وچ تر دی دے خلیفہ سلطان وحیدالدین دے ناں اُتے اخبار ’’الوحید ‘‘ جاری کيتا۔ سندھ دی ممتاز شخصیت تے حاجی عبد اللہ ہارون دے قریبی ساتھی |ڈاکٹر عبد المجید سندھی]] اخبار دی ادارت وچ شامل سن اوہ اس اخبار دے اولین ایڈیٹر وی سن ۔ الوحید دی اشاعت بر صغیر دے مسلماناں دے لئی انتہائی مفید ثابت ہوئی، اس وقت دے نامور مسلمان ادیباں، عالماں، سیاسی شخصیتاں تے دانشوراں نے مضامین لکھنا شروع کیتے جنہاں دا مثبت اثر ہويا۔ اس وقت ایہ اخبار مسلماناں دا واحد ترجمان سی، اس اخبار نوں جاری ہوئے مشکل توں ست ماہ دا عرصہ ہی ہويا سی ہندو تے انگریز اس دی مقبولیت توں بوکھلا اٹھے تے بمبئی دی حکومت نے اخبار دی مقبولیت، شہرت تے اس دے اس مشن توں جو اوہ بر صغیر دے مسلماناں خصوصاً سندھ دے مسلماناں وچ جد و جہد آزادی دے سلسلے وچ جوش و جذبہ پیدا کر رہیا سی اک مضمون دی اشاعت دا سہارا لیندے ہوئے اخبار توں 25 ہزار روپے زر ضمانت دے طور اُتے طلب کیتے تے اخبار دے مدیر قاضی عبد الرحمٰن نوں گرفتار کر کے اک سال دے لئی جیل بھیج دتا۔
مولانا دین محمد وفائی جو الوحید دے نائب مدیر سن تے اخبار وچ مسلسل مضامین وی لکھ رہے سن نوں اخبار دا مدیر مقرر کيتا گیا جو ویہہ سال تک مدیر دے فرائض انجام دیندے رہے۔ مو لیانا وفائی دی سر پرستی وچ الوحید نے روزنامہ دے علاوہ اک تحریک دی حیثیت اختیار کر لئی تے ایہ اخبار سندھ دے مسلماناں دی آواز تے تر جمان بن گیا۔ الوحید نے سندھ وچ آزاد تے بے باک صحافت دی نہ صرف ابتدا دی بلکہ صحافت وچ اک مثالی کردار ادا کيتا۔ اس خبار نے بمبئی توں سندھ دی علیحدگی دی تحریک نوں عوام وچ عام کرنے تے حکومت وقت اُتے عوامی نقطہ نظر نوں واضح کرنے وچ اہم کردار ادا کيتا۔ سندھ دی بمبئی توں علیحدگی الوحید دے مشن دا اک حصہ سی۔ 1930ء وچ سندھ دی بمبئی توں علیحدگی دے بعد الوحید دا اک خاص نمبر ’’سندھ آزادی نمبر ‘‘ شائع کيتا جس دی اک تحقیقی تے تاریخی حیثیت اے۔ ایہ خاص نمبر سندھ دی بمبئی توں علیحدگی دی مکمل داستان اے الوحید نے خلافت تحریک وچ وی اہم کردار ادا کيتا۔ الوحید دے ایڈیٹر قاضی عبد الرحمٰن دی گرفتاری اس وقت عمل وچ آئی جدوں مولا نا محمد علی جوہر تے انہاں دے ساتھیاں اُتے کراچی دے خا لق دینا ہال وچ بغاوت دا مقدمہ چلا یا جا رہیا سی۔ الوحید نے سندھ وچ چلنے والی ’تحریک نصرت اسلام ‘‘ نوں نہ صرف روشناس کرایا بلکہ مسلماناں اُتے واضح کيتا کہ اوہ ہندوواں دے ناپاک عزائم دا مقابلہ کس طرح کرن۔ المختصر حاجی عبد اللہ ہارون دے روشن کر دہ چراغ نے بر صغیر خصوصاًسندھ دے مسلماناں وچ بیداری پیدا کرنے تے انہاں نوں منظم کرنے وچ جو کردار ادا کیہ اوہ تریخ وچ سنہرے حروف توں لکھیا جائے گا۔
ہور ویکھو
[سودھو]حوالے
[سودھو]حوالے
[سودھو]- ↑ http://www.in.com/abdullah-haroon/biography-4231.html Archived 2013-10-29 at the وے بیک مشین, Abdullah Haroon's profile on in.com website, Retrieved 30 Sep 2016