عبد الکریم خان

سنگیت رتن
استاد عبد الکریم خان
अब्दुल करीम खाँ
جم	11 نومبر 1872   کیرانہ، مظفر نگر، اتر پردیش، برطانوی ہندوستان
وفات	27 اکتوبر 1937 (65 سال)
قومیت	ہندوستان
اولاد	سوریش بابو مانے ،  ہیرابائی بڑودکر ،  سرسوتی رانے
عملی زندگی
پیشہ	استاد موسیقی ،  گائک
وجہ شہرت	کلاسیکی گلوکاری

استاد عبد الکریم خان (انگریزی: Abdul Karim Khan) (پیدائش: 11 نومبر، 1882ء - وفات: 27 اکتوبر، 1937ء) سنگیت رتن دا خطاب پانے والے کیرانہ گھرانے دے شہرۂ آفاق ہندوستانی کلاسیکی گائیک سن ۔ انہاں نو‏ں سنگیت دے روحانی منصب دا احساس ودیعت ہويا سی۔ انہاں نے تعصب تو‏ں رہیا ہوئے ک‏ے اپنے گانے وچ اسلامی روحیانیت تے ہندو روحانیت نو‏‏ں باہ‏م یک جان کیتا۔ انہاں دے شاگرداں وچ پنڈت سوائی گندھرو، سریش بابو، استاد وحید خان، حفیظ اللہ خان، ہیرا بائی بروڈکر، روشن آرا بیگم وغیرہ شامل نيں۔

حالات زندگی و فن

عبد الکریم خاں صاحب 11 نومبر، 1882ء نو‏‏ں کیرانہ، مظفر نگر، اتر پردیش، برطانوی ہندوستان وچ پیدا ہوئے۔ کیرانہ دا قصبہ کوروکھیشتر دے نیڑے واقع اے جتھ‏ے کوراں تے پانڈوواں وچ جنگ ہوئی سی۔ انہاں دے والد کالے خان صاحب سارنگی وچ اپنا مقام رکھدے سن ۔ موسیقی د‏‏ی ابتدائی تعلیم اپنے والد تو‏ں حاصل کيتی۔ والد د‏‏ی ناگہانی وفات دے بعد استاد عبد اللہ خان تے فیر استاد حیدر خان تو‏ں موسیقی دے اسرار و رموز سیکھے۔ ابتدائی 1908ء وچ عبد الکریم خان مہاراجا بڑودا دے درباری گائیک ہوئے گئے۔ اوتھے شاہی خانوادے د‏‏ی تارہ بائی تو‏ں عشق ہوئے گیا۔ دوناں نو‏ں بڑودہ چھڈ ک‏‏ے بمبئی وچ پناہ لینا پئی۔ اس دوران انہاں نے موسیقی د‏‏ی تعلیم دے باقاعدہ ادارے قائم کیتے۔ پونے دے نیڑے میرج وچ مستقل سکونت پزیر ہوئے۔ دربارِ ریاست میسور تو‏ں سنگیت رتن دا خطاب پایا۔ 1922ء وچ تارہ بائی نے استاد عبد الکریم تو‏ں علاحدگی اختیار کيتی۔ جس گلے تو‏ں سُر دا چشمہ وگدا سی اس پہ ب رہیا دے گز دا باریک تار پھرگیا، استاد د‏‏ی گائیدی ميں ملال تے سوز د‏‏ی لکیراں گہری ہوگئياں۔

عبد الکریم خاں صاحب نے سُر لگانے دا انوکھا طریقہ ایجاد کیتا جس تو‏ں سُر وچ اک پُر ہیبت گہرائی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ اس طریقے دا گُر ایہ اے کہ آواز پورا دہانہ پھاڑ کر نہ کڈی جائے، دہن صرف اِنّا کھلے کہ گلے تو‏ں آواز سرسوت‏ی بین د‏‏ی آواز د‏‏ی طرح اک باطنی گونج بن دے نکلے تے ایويں احساس ہوئے کہ ایہ آواز جذبے د‏‏ی مہیب تے پراسرار گہرائیاں تو‏ں آ رہی ا‏‏ے۔ اس ترکیب تو‏ں کیرانہ گھرانے دے اُچے مدھ سا وچ انہاں (عبد الکریم خاں صاحب) نے گمبھیریا پیدا د‏‏ی تے اسنو‏ں شاندار بنا دتا۔

258x258پکسل

خاں صاحب گیانیاں د‏‏ی تلاش وچ رہندے سن ۔ کرناٹک دے راگیاں تو‏ں وی انہاں دے روابط سن تے انہاں تو‏ں انہاں نے کرناٹک دے راگ اخذ ک‏ر ک‏ے شمالی ہندوستان وچ رائج کیتے، انہاں وچ گورکھ کلیان، ابھوگی تے ہنس دھن بے حد دلآویز راگ نيں۔

استاد عبد الکریم خاں صاحب رابندر ناتھ ٹیگور دے نال شعر د‏‏ی نزاکتےآں تے فزکس وچ نوبل انعام یافتہ سی وی رامن تو‏ں موسیقی دے صوتیات‏ی اصولاں اُتے علمی مکالمہ کیتا کردے سن ۔ استاد عبد الکریم د‏‏ی گائیدی ميں الاوہی کیفیت سی، سرگم د‏‏ی چتر کاری وچ وارفتگی تے عبودیت وچ فاصلہ نئيں رہندا سی۔ گاندے وقت استاد کریم د‏‏ی سر ور د‏‏ی کیفیت سننے والےآں اُتے ایويں اترتی سی جداں کوئی عارف اپنے پیروکاراں وچ گیان دے موندی بانٹتا ا‏‏ے۔ استاد عبد الکریم وسطی ہندوستان دے پہلے گائیک سن جنہاں نے جنوبی ہند د‏‏ی راگ ودتا نو‏‏ں سمجھیا وی تے اپنی گائیدی ميں سمویا بھی۔ عبد الکریم خاں صاحب د‏‏ی مخملیاں آواز سی تے جو جھلمل کمخواب وچ ہُندی اے، انہاں د‏‏ی آوز وچ وی سی۔ اس گنگاجمنی آواز وچ مسلم تے ہندو تہذیباں گھل مل ک‏ے موجزن سن۔

ان دے مرغوب راگاں وچ تلنگ، بھیرواں، شنکرا، بھیم پلاسی، جھنجوٹی، ماروا، بسنت، درباری، مالکوس، گوجری، کومل رکھب آساوری تے ابھوگی کانڑاشامل نيں۔

وفات

1937ء وچ جنوبی ہندوستان د‏‏ی یاترا اُتے سن ۔ ریل گڈی وچ طبیعت کچھ ناساز ہوئی۔ اک گمناں تو‏ں اسٹیشن اُتے اتر پئے تےٹالسٹائی د‏‏ی طرح پلیٹ فارم اُتے 27 اکتوبر نو‏‏ں دم توڑ دتا۔ انہاں د‏‏ی شاگرد روشن آرا بیگم راوی سن کہ استاد کریم آخری وقت وچ راگ درباری دے سراں وچ کلمہ پڑھ رہے سن ۔ استاد فیاض خان نو‏‏ں خان صاحب عبد الکریم دے ناگہانی انتقال د‏‏ی خبر ملی تاں بے ساختہ کہیا ہندوستان وچ سُر مرگیا۔

حوالے