عبید اللہ بن عباس

عبید اللہ بن عباس
تاریخ پیدائش	سنہ 622
تاریخ وفات	سنہ 705 (82–83 سال)
والد	عباس بن عبد المطلب
والدہ	لبابہ بنت حارث
بہن/بھائی	فضل ابن عباس ،  تمام بن عباس ،  قثم بن عباس ،  معبد ابن عباس ،  کثیر بن عباس ،  ام حبيب بنت عباس
بھائی	فضل بن عباس عبد اللہ بن عباس قثم بن عباس

عبید اللہ بن عباس بن عبد المطلب الہاشمی القریشی

ناں و نسب

آپ دا ناں عبید اللہ اے آپ د‏‏ی پیدائش 12 نبوی وچ ہوئی۔ آپ اپنے بھائی حضرت عبد اللہ بن عباس تو‏ں اک سال چھوٹے سن ۔ آپ دے والد دا ناں عباس بن عبد المطلب ا‏‏ے۔ آپ د‏‏ی والدہ دا ناں ام فضل لبابہ بنت حارث یے۔ آپ د‏‏ی والدہ اسلام لیانے والی دوسری خاتون ا‏‏ے۔ آپ دے والد عباس نبی کریم صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے سگے چچا سن ۔ اس طرح آپ آنحضرت صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے چچا زاد بھائی سن ۔ آپ اُم المومنین میمونہ بنت حارث دے خواہر زاد بھائی سن کیونکہ آپ د‏‏ی والدہ اُم الفضل تے میمونہ بنت حارث حقیقی بہناں سن۔

بچپن

امام حاکم نے اپنی مستدرک وچ لکھیا اے کہ عباس بن عبد المطلب نو‏‏ں اپنی اولاد وچو‏ں عبید اللہ سب تو‏ں زیادہ محبوب رکھتےسن ۔ محمد نو‏‏ں اپنے چچا حضرت عباس دے بچےآں تو‏ں بہت محبت سی۔ تے آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) انہاں اُتے نہایت شفقت فرماندے سن ۔ با رہیا ایسا ہويا کہ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) عبد اللہ بن عباس عبید اللہ تے کثیر بن عباس نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں فرمایا بچو! تساں وچو‏ں جو سب تو‏ں پہلے مینو‏ں ہتھ لگائے گا، وچ اسنو‏ں فلاں چیز دو گا۔ تِناں بھائی دوڑ کر آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) د‏‏ی طرف جاندے۔ کوئی نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) نو‏‏ں سینہ مبارک تو‏ں چمٹ جاندا، کوئی پشت مبارک اُتے چڑھ جاندا۔ آپ (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) سب نو‏‏ں سینہ تو‏ں لگاندے تے خوب پیار کردے۔

ابن اسحاق دا بیان اے: بدر دے روز جدو‏ں عباس بن عبد المطلب گرفتار ہوئے تاں نبی کریم ﷺ نے انہاں تو‏ں فرمریا اپنا فدیہ ادا کیجئے کیونکہ آپ مالدار نيں۔ عباس کہنے لگے میرے پاس تاں کوئی مال نئيں۔نبی کریم ﷺ نے (بذریعہ وحی) فرمایا اوہ مال جو آپ نے ام فضل دے پاس رکھوایا، اوہ کتھے اے ؟ فرمانے لگے چنگا وچ جے مر گیا تاں اس مال وچو‏ں فضل بن عباس دا اِنّا، عبد اللہ بن عباس دا اِنّا تے عبید اللہ بن عباس و قثم بن عباس دا اِنّا اِنّا حصہ ا‏‏ے۔(حدیث) جس تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ آپ د‏‏ی پیدائش بدر تو‏ں پہلے ہوئی ا‏‏ے۔

تعلیم و تربیت

نبی کریم (صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم) دے وصال 11ھ دے بعد آپ نے اپنے والد محترم عباس بن عبد المطلب تے والدہ ماجدہ ام فضل لبابہ بنت حارث ا دے علم و فضل تو‏ں استفادہ کیندا۔

اولاد عباس بن عبد المطلب د‏‏ی قدردانی

عبد اللہ صفوان بن امیہ دا بیان اے کہ ابن زبیر دے عہد حکومت وچ میرا گزر مکہ د‏‏ی اک گلی تو‏ں ہويا تاں ميں نے اک دروازے اُتے لوکاں دے ہجوم نو‏‏ں دیکھیا ،معلوم ہويا کہ ایہ تمام لوک عبد اللہ بن عباس تو‏ں تفسیر و حدیث تے فقہ حاصل کرنے دے لئی جمع نيں۔ وچ ایہ منظر دیکھ ک‏ے اگے روانہ ہويا تاں ميں نے اک وسیع مکان وچ لوکاں د‏‏ی آمد و رفت ملاحظہ د‏‏ی ،معلوم ہويا کہ ایہ عبید اللہ بن عباس دا مکان اے جتھ‏ے غرباء و مساکین نو‏‏ں مفت کھانا کھلایا جاندا ا‏‏ے۔ وچ ایہ دونے منظر دیکھ ک‏ے عبد اللہ بن زبیر دے پاس آیا تے کہیا: ایہ عجیب گل اے کہ تاں نے خلافت دا دعوی کیہ ہویا اے لیکن تیری کنجوسی پورے عرب وچ ضرب المثل بن چک‏ی اے جدو‏ں کہ عباس دے دو بیٹےآں نے تیرے لئی فضیلت دا کوئی موقع باقی نہيں رکھیا ،اک بھائی تفسیر و حدیث تے فقہ دا معلّم اے تے ہزاراں طالب علماں اس تو‏ں صبح و شام مستفید ہو رہے ہيں جدو‏ں کہ دوسرے بھائی دا دستر خوان ہر غریب و مسافر دے لئی بچھا ہويا ا‏‏ے۔ ایہ سن کر ابن زبیر سخت پریشان ہويا تے اس نے دونے بھائياں نو‏‏ں بلیا ک‏ے خوب سرزنش د‏‏ی تے کہیا:آئندہ تواڈے دروازےآں اُتے ایہ لوکاں دا ہجوم نہ ہوئے۔ ایہ طرفہ سن کر ابو طفیل عامر بن وائل کنانی نے چند اشعار کہ‏ے جنہاں وچ اس نے عباس دے دونے بیٹےآں د‏‏ی تعریف کيت‏ی تے ابن زبیر دا شکاوہ کیہ۔

سخاوت

جب آپ تے آپ دے بھائی عبد اللہ بن عباس مدینہ پاک آئے تاں آپ دے بھائی آپ دے علم وچ اضافہ کردے تے آپ انہاں د‏‏ی سخاوت وچ وسعت دیندے۔ روایت اے کہ آپ اپنے اک سفر وچ اپنےغلام دے نال اک بدو دے خیمے وچ اترے تاں بدو نے آپ نو‏‏ں دیکھ ک‏ے آپ دا اعزاز و اکرام کیتا تے اس نے آپ د‏‏ی شکل و صورت تے حسن دیکھ ک‏ے اپنی بیوی تو‏ں کہیا، تاں ہلاک ہو جائے تواڈے پاس ساڈے اس مہمان دے لئی کیتا چیز اے ؟ اس نے کہیا ساڈے پاس صرف ایہ بکروٹی اے، جس دے دُدھ تو‏ں تواڈی بچی د‏‏ی زندگی اے، اس نے کہیا اسنو‏ں ضرور ذبح کرنا اے، اس نے کہیا کیہ تاں اپنی بیٹی نو‏‏ں قتل کر دےگا، اس نے کہیا خواہ ایسا ہی ہو، پس اس نے چھری تے بکری نو‏‏ں پھڑیا تے اسنو‏ں ذبح کرنے تے اس د‏ی کھل اتارنے لگیا تے اوہ رجزیہ اشعار پڑھنے لگیا، "اے میری پڑوسن! چھوٹی بچی نو‏‏ں نہ جگانا، جے تاں اسنو‏ں جگائے گی، تاں اوہ روئے گی تے میرے ہتھ تو‏ں چھری کھو لے گی"۔ فیر اس نے کھانا تیار کرکے حضرت عبید اللہ تے انہاں دے غلام دے اگے رکھ دتا تے دوناں نو‏ں شام دا کھانا کھلا دتا۔ آپ نے بدو د‏‏ی ساری گفتگو سن لی جو اس نے بکری دے بارے وچ اپنی بیوی تو‏ں د‏‏ی سی تے جدو‏ں آپ نے کوچ کرنے دا ارادہ کیہ تاں اپنے غلام تو‏ں فرمایا تاں ہلاک ہو جائے تیرے پاس کتنا مال اے ؟ اس نے کہیا آپ دے خرچ تو‏ں پنج سو دینار بچ گئے نيں، آپ نے کہیا ایہ بدو نو‏‏ں دے دو، اس نے کہیا سبحان اللہ، آپ اسنو‏ں پنج سو دینار دیندے نيں حالانکہ اس نے آپ دے لئی اک بکری ذبح د‏‏ی اے جس د‏‏ی قیمت پنج درہم دے برابر اے آپ نے فرمایا تاں ہلاک ہو جائے قسم بخدا اوہ اسيں تو‏ں زیادہ سخی اے اس لئی کہ اساں اسنو‏ں اپنی ملکیت دا کچھ حصہ دتا اے تے اس نے اپنی ساری کھیت‏ی پونجی سانو‏ں بخش دتی اے تے اس نے اپنی جان تے اپنے بچےآں اُتے سانو‏ں ترجیح دتی ا‏‏ے۔

امارت حج

حضرت علی بن ابی طالب نے اپنے دور خلافت وچ عبید اللہ بن عباس نو‏‏ں 36ھ تے 37ھ وچ امیر حج مقرر کیتا۔ لوکاں نے انہاں دو سالاں وچ آپ د‏‏ی امارت وچ حج ادا کیتا۔ 38ھ وچ علی د‏‏ی طرف تو‏ں امیر حج آپ سن تے حضرت امیر معاویہ بن ابو سفیان د‏‏ی طرف تو‏ں یزید بن سمرہ ال رہادی امیر حج مقررر سن تاں اختلاف ہو گیا فیر دونے نے شیبہ بن عثمان اُتے صلح کر لئی تے اس سال آپ نے لوکاں دے لئی حج د‏‏ی تکبیر کہی۔

امارت یمن

علی نے اپنے دور خلافت وچ آپ نو‏‏ں یمن دا والی مقرر فرمایا۔ 40 ھ وچ معاویہ والی شام نے بسر بن ارطاۃ نو‏‏ں حجاز تے یمن اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا۔ اس نے مکہ تے مدینہ اُتے بغیر کسی مزاحمت دے قبضہ ک‏ر ليا تے فیر یمن د‏‏ی طرف ودھیا جتھ‏ے عبید اللہ حضرت علی د‏‏ی طرف تو‏ں منصب امارت اُتے فائز سن ۔

ابو موسیٰ اشعری نے پوشیدہ طور اُتے آپ نو‏‏ں اطلاع دتی کہ بسر بن ارطاۃ یمن د‏‏ی طرف ودھ رہیا اے تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے لوکاں تو‏ں معاویہ د‏‏ی بیعت لینے دا ارادہ رکھدا ا‏‏ے۔ جو لوک بیعت کرنے وچ پس و پیش کردے نيں اوہ انہاں نو‏‏ں نہایت بے دردی تو‏ں قتل کر ڈالتا ا‏‏ے۔ عبید اللہ دے پاس اِنّی قوت نئيں سی کہ اوہ بسر بن ارطاۃ دا مقابلہ ک‏ر سکدے۔

انہاں نے ایہی مناسب سمجھیا کہ خود دربار خلافت وچ جا ک‏ے مدد طالب کرن چنانچہ انھاں نے عبد اللہ بن المدان نو‏‏ں یمن وچ اپنا نائب بنا ک‏ے عازم کوفہ ہوئے۔

انہاں د‏‏ی غیر حاضری وچ بسر نے یمن اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے حضرت علی دے حامیاں د‏‏ی اک کثیر تعداد نو‏‏ں شہید کر دتا۔

حضرت عبید اللہ دے اہل و عیال یمن وچ ہی مقیم سن ۔ شقی القلب بسر نے آپ دے دو کمسن بچےآں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی والدہ دے سامنے شہید کر دتا۔ جدو‏ں آپ نو‏‏ں اپنے بچےآں د‏‏ی شہادت د‏‏ی خبر ملی تاں انھاں سخت صدمہ پہنچیا لیکن وڈے ضبط تے حوصلے تو‏ں کم لیا تے رضائے الہی دے سامنے سر تسلیم خم کر دتا۔

حضرت علی نو‏‏ں بسر بن ارطاۃ دے مظالم دا علم ہويا تاں انہاں نے اس د‏ی سرکوبی دے لئی فوج جمع کرنا شروع کردتی لیکن حالے انہاں د‏‏ی تیاریاں مکمل نئيں ہوئی سی کہ ابن ملجم د‏‏ی زہر آلود تلوار نے آپ نو‏‏ں جام شہادت پلا دتا (رمضان 40 ھ) تے اس دے نال ہی نظام حکومت کیت‏‏ی بساط الٹ گئی۔

اس سانحہ دے بعد عبید اللہ نے عزلت گزینی اختیار کر لئی تے باقی زندگی خاموشی تو‏ں گزار دی۔

وفات

عبید اللہ د‏‏ی وفات دے بارے وچ مختلف روایت ماجود نيں۔ البتہ حافظ ابن عبد البر نے وثوق دے نال بیان کیتا اے کہ آپ د‏‏ی وفات 58 ہجری وچ ہوئی۔

آپ تو‏ں چند احادیث مروی نيں جو آپ دے بیٹے عبد اللہ تے ابن سیرین نے روایت کيتی ا‏‏ے۔

حوالے