عرب قوم پرستی

عرب قوم پرستی


منسوب	سیاسی نظریہ ، سیاسی تحریک
انتظامی تقسیم
ترمیم

عقبہ ، اردن چ عقبہ پرچم کھمبے جہدے تے عرب بغاوت دا جھنڈا لگیا ہویا اے۔ عقبہ پرچم دا کھمبھا دنیا دا چھیواں سب توں اچا آزاد کھڑا جھنڈا اے۔

عرب قوم پرستی ( Arabic ) اک سیاسی نظریہ اے جہدے وچ ایہ دعوی کیتا گیا اے کہ عرب اک واحد قوم دا قیام کردے نیں ۔ اک روایتی قوم پرست نظریے دے طور تے، ایہ عرب رہتل تے تہذیب نو فروغ دیندا اے، عرب تریخ ، عربی زبان تے عربی ادب دا جشن مناندا اے۔ ایہ اکثر عرب معاشرے دے اتحاد دا وی مطالبہ کردا اے۔ ایہ اپنے آپ نو اس بنیاد تے قائم کردا اے کہ عرب دنیا دے لوک - بحر اوقیانوس توں لے کے بحیرہ عرب تک - اک مشترکہ شناخت دے نال جڑے ہوئے اک قوم دا قیام کردے نیں: نسل ، زبان، ثقافت، تریخ، جغرافیہ تے سیاست ۔

جدید عرب قوم پرستی دے بنیادی ہدفاں چوں اک عرب دنیا نو مغربی دنیا توں اثر و رسوخ توں چھٹکارا دینا اے، تے انہاں عرب حکومتاں نو ختم کرنا اے جہناں نو مغربی بالادستی تے انحصار سمجھیا جاندا اے۔ نظریے دی ایہ شکل عرب بغاوت دے ناپسندیدہ نتیجے وچ جڑی ہوئی اے ؛ سلطنت عثمانیہ نو تحلیل کرن دے اپنے بنیادی مقصد نو کامیابی نال حاصل کرن چ، عرب باغیاں نے بیک وقت مغربی طاقتاں دے ذریعہ اپنی ہون آلی متحدہ عرب ریاست دی تقسیم نو ممکن بنایا۔ مغربی مخالف جذبات ودھ گئے جدوں عرب قوم پرستاں نے اپنے آپ نو نویں فلسطین دے مقصد دے ارد گرد مرکزیت دتی، اس نظریے نو فروغ دتا کہ صیہونیت علاقائی سالمیت تے سیاسی status quo دے لی اک وجودی خطرہ اے۔ پورے خطے دا، تے ایہ کہ نتیجے وچ عرب اسرائیلی تنازعہ براہ راست بالفور اعلامیہ دی وجہ توں مغربی سامراجیت نال جڑیا ہویا سی۔ ^[۱] ^[۲] عرب اتحاد نو‏‏ں قوم دے "اس کھوئے ہوئے حصے نو‏‏ں بحال کرنے" دے لئی اک ضروری آلہ سمجھیا جاندا سی ، جس دے نتیجے وچ غیر ملکی نوآبادیات‏ی نظام دے "آثار" نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ ^[۳] عرب قوم پرستی 20 واں صدی دے اوائل وچ سلطنت عثمانیہ دے عرب صوبےآں وچ اک مخالف تحریک دے طور اُتے ابھری ، بعد وچ عرب دنیا وچ غالب نظریا‏تی قوت وچ تبدیل ہوئی۔ ^[۴] اس دا اثر آن آلے سالاں چ مسلسل ودھدا گیا۔ 1950 تے 1960 د‏‏ی دہائی تک ، کرشمائی مصری رہنما جمال عبد الناصر نے عرب قوم پرستی د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، تے بعث پارٹی تے عرب قوم پرست تحریک ورگی سیاسی جماعتاں نے متحرک ، تنظیم تے خفیہ سرگرمیاں دے لئی قابل ذکر صلاحیتاں دا مظاہرہ کيتا۔ ایہ نظریہ آزاد عرب ریاستاں وچ عروج تے لگدا سی۔

اگلی دہائیاں وچ اس دا اثر و رسوخ کم ہونا شروع ہويا ، قومی ریاست قوم پرستی دے عروج دے نال زیادہ تر ہر عرب ریاست دے ذریعہ فروغ دتا گیا تے اسلامی بنیاد پرستی دے ابھرنے تو‏ں سمجھی جانے والی خلا نو‏‏ں پُر کیتا گیا۔ تاہم، چھ روزہ جنگ وچ اسرائیلی دی فیصلہ کن فتح دے بعد عرب دنیا وچ مجموعی طور تے نظریہ وچ کمی آن لگ پئی۔ اگرچہ 1990ء د‏‏ی دہائی تک پین عرب قوم پرستی اپنی اپیل تو‏ں محروم ہوگئی ، لیکن اس نے پوری عرب دنیا وچ اک دانشورانہ بالادستی جاری رکھی۔ ^[۵]

عرب قوم پرستی نال منسلک قابل ذکر شخصیتاں تے گروہاں چ حسین بن علی ، عراق دا فیصل اول ، جمال عبدالناصر ، یاسر عرفات ، جارج حبش ، مشیل افلاق ، احمد بن بیلا ، معمر قذافی ، صدام حسین ، عرب قوم پرست تحریک ، پیلس لبر آرگنائزیشن ، تے سوشلسٹ عربی آرگنائزیشن شامل ہن۔ پارٹی ۔

نظریہ

عرب قوم پرستاں دا خیال اے کہ عرب قوم 19 واں - 20 واں صدی وچ قوم پرستی دے عروج تو‏ں پہلے اک تاریخی ہستی دے طور اُتے موجود سی۔ عربی قوم دی تشکیل بتدریج عربی نو‏‏ں رابطے د‏‏ی بولی دے طور اُتے قائم ہونے تے اس خطے وچ مذہب تے ثقافت دے طور اُتے اسلام د‏‏ی آمد دے نال ہوئی۔ عربی تے اسلام دونے قوم دے ستون د‏‏ی حیثیت تو‏ں کم کردے سن ۔ مصنف یوسف ایم چویری دے مطابق عرب قوم پرستی "عرباں دے اپنے مخصوص خصوصیات دے شعور دے نال نال قوم تے اس دے تمام اتحادی حصےآں د ی مشترکہ مرضی د ی نمائندگی کرنے دے قابل جدید ریاست د ی تعمیر دے لئی انہاں د ی کوشش" د ی نمائندگی کردی ا ے۔

عرب قوم پرست تحریک دے اندر تن اہم خیالات ہن: عرب قوم دا؛ عرب قوم پرستی؛ تے پین عرب اتحاد ۔ فلسطین چ 1936–1939 دی عرب بغاوت نے عرب قوم پرست بعث پارٹی دی بنیاد رکھی، جہڑی کہندی اے کہ عرب قوم اوہناں لوکاں دا گروہ اے جہڑے عربی بولدے نیں، عرب دنیا چ رہندے نیں، تے جیہڑے محسوس کردے نیں کہ اوہ اکو قوم نال تعلق رکھدے نیں، نظریات جہڑے ستی الحسری دے کماں توں شروع ہوئے۔ ^[۶] عرب قوم پرستی عرب قوم دے لئی خصوصی خصوصیات تے خصوصیات دا "مجموعہ مجموعہ" اے ، جدو ں کہ پین عرب اتحاد اوہ جدید خیال اے جو ایہ شرط رکھدا اے کہ وکھ وکھ عرب ملکاں نو ں اک سیاسی نظام دے تحت اک واحد ریاست تشکیل دینے دے لئی متحد ہونا چاہیدا۔

انفرادی عرب ملکاں تے مرکوز مقامی حب الوطنی نوں 1920 دی دہائی توں عرب قوم پرستی دے فریم ورک وچ شامل کیتا گیا۔ ایہ جزیرہ نما عرب نو سامی لوکاں ( لیونٹ دے کنعانی تے آرامی تے میسوپوٹیمیا دے اسوری تے بابلی ) دے وطن دے طور تے پوزیشن دے کے کیتا گیا سی جہڑے قدیم زمانے چ پورے مشرق وسطی چ ہجرت کر چکے سن ^[۷] یا دوجیاں پری اسلامک ثقافتاں، جویں کہ مصر تے شمالی افریقہ دے ثقافتاں نوں اک ارتقاء پذیر عربی شناخت نال جوڑ کے کیتا گیا سی۔ .

جدید عربی بولی وچ دراصل دو الگ الگ الفاظ نيں جنہاں نو‏‏ں انگریزی وچ "قومیت" دے طور اُتے ترجمہ کیتا جاسکدا اے: قومية فلية ، جو قوم (جس دا مطلب اے "قبیلہ ، نسلی قومیت") دے لفظ تو‏ں ماخوذ اے ، تے وطنية ، جو لفظ وطن(جس دا مطلب اے "وطن ، آبائی ملک") تو‏ں ماخوذ ا‏‏ے۔ ^[۸] اصطلاح قومیہ دا مطلب عرب قوم تو‏ں وابستگی اے جدو‏ں کہ وطنیہ دا مطلب واحد عرب ریاست دے نال وفاداری ا‏‏ے۔ وطنیہ نو ‏‏ں بعض اوقات انہاں لوکاں دے ذریعہ "علاقائیت" دے طور اُتے بے عزت کيتا جاندا اے جو پین عربزم نو‏‏ں عرب قوم پرستی دا واحد جائز قسم سمجھدے ني‏‏‏‏ں۔

جنگ عظیم دے بعد دے سالاں وچ ، قومیہ دے تصور نے "آہستہ آہستہ کھبے بازو دا مفہوم اختیار کيتا ، جس نے ... انقلابی عرب اتحاد د‏‏ی تشکیل دا مطالبہ کيتا۔" اس نقطہ نظر دی رکنیت رکھن آلے گروہاں نے اسرائیل دے خلاف تے انہاں عرباں دے خلاف مخالفت، تشدد تے عدم تشدد دی وکالت کیتی جہڑے اس نقطہ نظر دی رکنیت نئیں رکھدے سن۔ قومیہ دے نال سب تو‏ں زیادہ پہچان جانے والا شخص مصر دا جمال عبد الناصر سی ، جس نے فوجی تے سیاسی دونے طاقت دا استعمال کردے ہوئے اپنے ورژن نو‏‏ں پورے عرب دنیا وچ پھیلایا۔ جدو‏ں کہ قومیہ اج وی اک قوی سیاسی قوت بنی ہوئی اے ، ناصر د‏‏ی موت تے چھ روزہ جنگ وچ عرباں د‏‏ی شکست نے اس آدرش اُتے ایمان نو‏‏ں کمزور کردتا ا‏‏ے۔ عرب پالیسی سازاں وچ موجودہ غالب نظریہ وطنیہ دی طرف منتقل ہو گیا اے۔

تریخ

اصل

19ویں صدی دے آخر چ، 1860 دی دہائی توں شروع ہو کے، لیونٹ تے مصر چ واقع دانشورانہ حلقیاں چ "فادر لینڈ" دے نال وفاداری دا احساس پیدا ہویا، لیکن ضروری نئیں کہ "عرب فادر لینڈ" ہووے۔ ایہ مغربی یورپ دی تکنیکی کامیابیاں دے مشاہدے توں تیار ہویا جہنوں اوہناں نے انہاں ملکاں وچ حب الوطنی دے غلبے نال منسوب کیتا۔ اس دور دے دوران ، مغربی ملکاں تو‏ں عیسائی مشنریاں تے ماہرین تعلیم د‏‏ی بھاری آمد نے "عرب سیاسی احیاء" دے ناں تو‏ں فراہ‏م کيتا ، جس دے نتیجے وچ سلطنت دے اندر خفیہ معاشرےآں دا قیام ہويا۔

پہلا اک متحد زبان دا استعمال کردے ہوئے صحافت دے توسیع دے ذریعہ تیار کردہ دانشورانہ تحریک دے اثر و رسوخ دے نال وی ممکن سی ، عربی وچ اخباراں د ی تشکیل دے نال نال 1860 د ی دہائی دے آخر تے 1870 د ی دہائی دے اوائل دے دوران اک عربی لغت تے اک انسائیکلوپیڈیا د ی اشاعت دے نال۔ اس نے عثمانی طاقت دے سوال (اگرچہ محدود) دی اجازت دتی۔ ^[۹] اس دے مطابق ، 1860 د‏‏ی دہائی وچ ، مشرق (لیونٹ تے میسوپوٹیمیا ) وچ تیار کردہ ادب جو اس وقت عثمانی کنٹرول وچ سی ، جذبات‏ی شدت اُتے مشتمل سی تے عثمانی ترکاں نو‏‏ں "اسلام تو‏ں دھوکہ دینے" تے عیسائی مغرب نو‏‏ں فادر لینڈ د‏‏ی سخت مذمت کيتی۔ عرب محب وطناں دے نظریے وچ ، اسلام ہمیشہ "افسوسناک حالت" وچ نئيں رہیا سی تے اس نے عرباں د‏‏ی فوجی فتوحات تے ثقافتی شان و شوکت نو‏‏ں اس مذہب د‏‏ی آمد تو‏ں منسوب کيتا ، اس گل اُتے اصرار کيتا کہ یورپی جدیدیت خود اسلامی اصل د‏‏ی سی۔ دوسری طرف عثمانیاں نے حقیقی اسلام تو‏ں منحرف ہوچکيا سی تے اس طرح زوال دا سامنا کرنا پيا۔ اصلاحی عثمانی تے مصری حکومتاں نو‏‏ں اس صورتحال دا ذمہ دار قرار دتا گیا کیونجے انہاں نے یورپیاں تو‏ں مغربی طریقاں ادھار لینے د‏‏ی کوشش کيتی جو غیر فطری تے بدعنوان سمجھے جاندے سن ۔ عرب محب وطناں دا نظریہ ایہ سی کہ اسلامی حکومتاں نو‏‏ں حقیقی اسلام نو‏‏ں زندہ کرنا چاہیے جو بدلے وچ ، آئینی نمائندہ حکومت تے آزادی دے قیام دے لئی راہ ہموار کرے گا جو اصل وچ اسلامی اے لیکن اس وقت مغرب وچ ظاہر ہويا سی۔

شام تے لبنان دے کجھ عرباں وچ عربیت تے علاقائی حب الوطنی (جیویں مصر یا لیونٹ وچ) رلے ملے تے عثمانیت تے برتری حاصل کر لئی۔ ابراہیم الیزجی ، اک لبنانی عیسائی فلسفی، نے 1868 وچ عرباں نو "اپنی کھوئی ہوئی قدیم حیاتیات نو بازیافت کرن تے ترکاں دے جوئے نو سُٹن" دا مطالبہ کیتا۔ اس مقصد نو‏‏ں فروغ دینے والی اک خفیہ سوسائٹی 1870 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ تشکیل دتی گئی سی ، جس وچ ال یزیگی اک رکن سن ۔ اس گروہ نے بیروت وچ عثمانیاں دے خلاف بغاوت دا مطالبہ کرنے والے پلاکارڈ لگائے۔ ایس دوران، لبنانی تے دمشق دے دوجے قابل ذکر لوکاں، جنہاں چوں زیادہ تر مسلمان سن، نے اسی طرح دی خفیہ تحریکاں تشکیل دتیاں، حالانکہ اوہ مختلف سن کیونکہ عیسائی گروہاں نے عرب ازم دی حمایت کیتی سی تے اک مکمل طور تے آزاد لبنان دا مطالبہ کیتا سی جد کہ مسلم عرب معاشریاں نے عام طور تے عثمانی حکومت دے تحت اک خود مختار عظیم شام نو فروغ دتا۔

1870 دے شروع چ، شامی عیسائی مصنف فرانسس ماراش نے وطن دے تصور نو قوم توں ممتاز کیتا; جدوں اوہ مؤخر الذکر نو گریٹر شام تے لاگو کردا اے، تے اس نے قومی شناخت دی تعریف کرن اچ، رسوم و رواج تے سانجھے مفادات تے یقین دے علاوہ، زبان دے کردار دی طرف اشارہ کیتا۔ ^[۱۰] وطن تے قوم دا ایہ تفریق حسن مرصفی نے وی 1881ء وچ کیتا سی ۔ 20 واں صدی دے آغاز تک ، مسلم عرباں دے گروہاں نے اک عرب قوم پرست "خود نظریہ" نو‏‏ں اپنایا جو 20 واں صدی دے عرب قوم پرست نظریے د‏‏ی بنیاد فراہ‏م کرے گا۔

عرب حب الوطنی دا ایہ نواں ورژن مصری مسلمان عالم محمد عبدالح تے ایرانی سیاسی کارکن جمال الدین الافغانی دی اسلامی جدیدیت تے احیاء توں براہ راست متاثر ہویا۔ انہاں دونے نے جرنل العروہ الوثقہ وچ شائع کرکے اسلامی معاشرےآں دے لئی اصلاحات دے بارے وچ اپنے خیالات شیئر کیتے۔ عبدوہ دا خیال سی کہ عرباں دے مسلما‏ن آباؤ اجداد نے "انسانیت نو‏‏ں عقلیت بخشی تے جدیدیت د‏‏ی ضروریات نو‏‏ں تشکیل دتا" جو مغرب تو‏ں ادھار لیا گیا سی۔ اس طرح جدو‏ں کہ یورپ حقیقی اسلام دے جدیدیت پسند آدرشاں نو‏‏ں اپنانے تو‏ں اگے ودھدا گیا، مسلمان ناکام رہے، حقیقی اسلام نو‏‏ں بدعنوان تے ترک کر دتا۔ الافغانی نے یورپی اثر و رسوخ نو‏‏ں مسلماناں دے درمیان تقسیم دا الزام عائد کيتا۔ اس طرح انہاں نے مغربی نوآبادیات دے خلاف اک مربوط قوت دے طور اُتے اسلام نو ں بحال کرنے دے منصوبے دے طور اُتے پین مسلم اتحاد د ی وکالت کيتی ، ^[۶] تے دلیل دتی کہ جدیدیت دے ذریعہ پیش کردہ سوالات دا مقابلہ کرنے دے لئی اسلام د ی نويں تشریحات د ی ضرورت ا ے۔ اوہناں دے پیروکار ایہناں وچاراں نوں اگے ودھاؤن لئی اپنے رسالے اتے سیاسی پارٹیاں بناؤنگے۔ ^[۱۱] عبدوہ نے جدید عرب قوم پرستی نو‏‏ں خاص طور اُتے متاثر کيتا ، کیونجے حقیقی اسلام دے آباؤ اجداد (جو عرب سن ) دا احیاء وی عرب ثقافت دا احیاء تے اسلامی دنیا دے رہنماواں دے طور اُتے عرب مقام د‏‏ی بحالی بن جائے گا۔ عبدہ دے پیروکاراں چوں اک، عبد الرحمن الکاواکیبی ، نے کھل کے اعلان کیتا کہ سلطنت عثمانیہ ترک تے عرب دوناں ہونیاں چاہیدیاں نیں، بعد چ مذہبی تے ثقافتی قیادت کرنی چاہیدی اے۔ ابتدائی مسلم برادری وچ انہاں دے تاریخی کردار دی وجہ توں۔ ^[۶]

جدید عرب قوم پرستی دا عروج

1911 وچ ، پورے لیونٹ دے عرب دانشوراں تے سیاست داناں نے پیرس وچ الفتات ("نوجوان عرب سوسائٹی") تشکیل دتا ، جو اک عرب قوم پرست خفیہ سوسائٹی تے کلب سی۔ اس دا بیان کردہ مقصد "عرب قوم د‏‏ی سطح نو‏‏ں جدید قوماں د‏‏ی سطح تک بلند کرنا" سی۔ ^[۱۲] اپنے وجود دے پہلے چند سالاں وچ ، الفتات نے سلطنت تو‏ں عرب آزادی د‏‏ی بجائے متحدہ عثمانی ریاست دے اندر زیادہ خود مختاری دا مطالبہ کيتا۔ الفتاط نے پیرس وچ 1913 د‏‏ی عرب کانگریس د‏‏ی میزبانی د‏‏ی ، جس دا مقصد عرب دنیا دے دوسرے اختلافی افراد دے نال مطلوبہ اصلاحات اُتے تبادلہ خیال کرنا سی۔ انہاں نے ایہ وی درخواست کيتی کہ عثمانی فوج وچ شامل عرب افراد نو‏‏ں جنگ دے وقت دے علاوہ غیر عرب علاقےآں وچ خدمات انجام دینے د‏‏ی ضرورت نہ ہوئے۔ اُتے ، جداں عثمانی حکام نے تنظیم د‏‏ی سرگرمیاں تے ارکان اُتے کارروائی د‏‏ی ، الفتات نے خفیہ طور اُتے چلا گیا تے عرب صوبےآں د‏‏ی مکمل آزادی تے اتحاد دا مطالبہ کيتا۔

عثمانی اقتدار دے زوال پذیر سالاں دے دوران قوم پرست افراد زیادہ نمایاں ہوئے گئے ، لیکن عرب قوم پرستی دے خیال دا عملی طور اُتے عرباں د‏‏ی اکثریت اُتے کوئی اثر نئيں پيا کیونجے اوہ خود نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے وفادار رعایا سمجھدے سن ۔ انگریزاں نے اپنے حصے وچ ، پہلی جنگ عظیم دے دوران شریف مکہ نو ‏‏ں عرب بغاوت شروع کرنے دے لئی اکسایا۔ عثمانیاں نو‏‏ں شکست ہوئی تے شریف دے بیٹے فیصل بن الحسین دے وفادار باغی افواج 1918ء وچ دمشق وچ داخل ہوگئياں۔ ہنڑ تیکر، فیصل کئی عراقی دانشوراں تے فوجی افسراں دے نال الفتات نال رلتی ہو چکے سن جہڑا نویں بنائی گئی عرب ریاست دی ریڑھ دی ہڈی بنے گا جہڑی لیونٹ تے حجاز دے بوہت سارے حصے تے مشتمل سی۔

دمشق عرب قوم پرست تحریک دا مربوط مرکز بن گیا کیونجے اسنو‏ں نظریے د‏‏ی پیدائش گاہ دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی ، فیصل د‏‏ی نشست - تقریباً 400 سال ترک تسلط دے بعد پہلا عرب "خودمختار" - تے اس لئی کہ پورے مشرق خطے دے قوم پرست اس تو‏ں واقف سن ۔ بہر حال، یروشلم ، بیروت تے بغداد حمایت دے اہم اڈے رہے۔ فیصل د‏‏ی ریاست د‏‏ی تشکیل دے بعد عرب قوم پرست تحریک دے اندر اک سنگین کشیدگی نظر آنے لگی؛ نظریے دے اعلیٰ ترین آئیڈیل دے وچکار تنازعہ اک واحد آزاد یونٹ تشکیل دینا جس وچ تمام ملک شامل سن جو عربی بولی تے ورثے نو‏‏ں سانجھا کردے سن ، تے مقامی عزائم نو‏‏ں ترجیح دینے دا رجحان۔

ہور کشیدگی دے لی، مختلف شامی شہری طبقے دے خانداناں دے پرانے قوم پرست ارکان تے عام طور تے نوجوان قوم پرستاں دے وچکار اک دراڑ پیدا ہو گئی جہڑے فیصل دے نیڑے ہو گئے - اس دے حجازی فوجی، عراقی تے شامی فوجی افسران، تے فلسطینی تے شامی دانشور۔ پرانے گارڈ دی نمائندگی بنیادی طور تے ریدا پاشا الریکابی نے کیتی، جہناں نے فیصل دے وزیر اعظم دے طور تے خدمات انجام دتیاں، جد کہ نکے گارڈ دے کول کوئی خاص رہنما نئیں سی۔ اُتے ، الفتات دے اندر نوجواناں نے فروری 1919ء وچ عرب آزادی جماعت ("الاستقلال") د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اس دا مقصد اتحاد تے مکمل عرب آزادی حاصل کرنا سی ۔ نمایاں ارکان وچ عزت دروازہ تے شکری القوتلی شامل سن ۔ پورے لیونٹ دے مختلف شہراں وچ شاخاں دے نال دمشق وچ مرکوز ، الاستقلال نے فیصل تو‏ں سیاسی تے مالی حمایت حاصل کيتی ، لیکن زندہ رہنے دے لئی الفتات دے اندرونی حلقے اُتے انحصار کيتا۔

جنگ دے دوران ، برطانیہ عرب قوم پرست فکر تے نظریے دا اک وڈا سپانسر رہیا ، بنیادی طور اُتے سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طاقت دے خلاف استعمال کرنے دے لئی اک ہتھیار دے طور اُتے۔ اگرچہ عرب افواج نو‏‏ں اک ایسی ریاست دا وعدہ کيتا گیا سی جس وچ جزیرہ نما عرب تے زرخیز ہلال دا زیادہ تر حصہ شامل سی ، لیکن برطانیہ تے فرانس دے وچکار خفیہ سائکس-پیکوٹ معاہدے نے دو شاہی طاقتاں دے وچکار اس خطے دے زیادہ تر حصے د‏‏ی علاقائی تقسیم دا انتظام کيتا۔ بین جنگ دے سالاں تے برطانوی مینڈیٹ دے دور وچ ، جدو‏ں عرب سرزمیناں فرانسیسی تے برطانوی کنٹرول وچ سن ، عرب قوم پرستی یورپی حکمرانی دے خلاف اک اہ‏م سامراجی مخالف تحریک بن گئی۔

تحریک دی ترقی

برطانوی تے فرانسیسی مینڈیٹ دے قیام دے بعد یورپی طاقتاں دے خلاف متعدد عرب بغاوتاں ہوئیاں۔ سلطنت عثمانیہ دے خاتمے دے نال ہی نوآبادیات‏ی کنٹرول د‏‏ی اک نويں شکل پیدا ہوئی۔ کیونکہ مینڈیٹ سسٹم نے برطانیہ تے فرانس نو خطے چ اپنی موجودگی جاری رکھن دی اجازت دتی۔ ^[۱۳] برطانوی حکومت دے خلاف ناراضگی دا اختتام 1920ء د‏‏ی عراقی بغاوت اُتے ہويا۔ شہری آبادی دے نال نال عراق دے دیہی قبائل نے جو بغاوت کيت‏ی سی اوہ 1921ء وچ ختم ہوئی۔ اس دے بعد انگریزاں نے عراق وچ اپنی پالیسی نو‏‏ں سختی تو‏ں تبدیل کردتا۔ اگرچہ ایہ مینڈیٹ سرکاری طور اُتے حالے وی موجود سی ، لیکن برطانوی کردار عملی طور اُتے مشاورتی کردار تک کم ہوچکيا سی۔ سلطان الاترش دی اگوائی چ دکھنی شام دے دروز نے 1925ء چ فرانسیسی حکومت دے خلاف بغاوت کیتی ۔ اس دے بعد بغاوت پورے شام وچ پھیل گئی ، خاص طور اُتے دمشق وچ جتھ‏ے شہریاں د‏‏ی طرف تو‏ں بغاوت ہوئی۔ اس دے نتیجے وچ فرانسیسیاں نے منظم طریقے تو‏ں شہر اُتے بمباری د‏‏ی جس دے نتیجے وچ ہزاراں افراد ہلاک ہوئے۔ اس بغاوت نو‏‏ں سال دے آخر تک ختم کر دتا گیا سی ، لیکن اس دا سہرا فرانسیسیاں نو‏‏ں شام د‏‏ی آزادی نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی ہور اقدامات کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی دتا جاندا ا‏‏ے۔ مصر وچ، برطانوی بالادستی توں ناراضگی نے 1919 وچ ملک بھر وچ وڈے پیمانے تے بغاوتاں دا باعث بنی۔ بغاوت دے بعد تن سالہ مذاکرات دے نتیجے وچ ، انگریزاں نے 1922 وچ مصر د‏‏ی سرکاری آزادی د‏‏ی اجازت دینے اُتے اتفاق کيتا ، لیکن فیر وی انہاں د‏‏ی فوج دا ملک وچ بہت اثر و رسوخ سی۔ مصری انقلاب دے سیاسی رہنماواں نے عرب قوم پرست متبادل دی بجائے مصری قوم پرستی دی حمایت کیتی۔

مصر ، عراق ، سعودی عرب تے شمالی یمن د‏‏ی نسبتا آزادی نے عرب قوم پرستاں نو‏‏ں خطے وچ نوآبادیات‏ی طاقتاں دے خلاف کارروائی دے پروگرام پیش کرنے د‏‏ی ترغیب دتی۔ مورخ یوسف چویری دے مطابق، پین عرب نقطہ نظر دی "پہلی عوامی چمک" 1931 وچ یروشلم وچ عالمی اسلامی کانگریس دے کنونشن دے دوران ہوئی جس نے فلسطین وچ صیہونیت دی ودھدی ہوئی ترقی دے مسلماناں دے خدشات نو اجاگر کیتا۔ عرب نمائندےآں نے اک علیحدہ کانفرنس دا انعقاد کیتا تے پہلی بار شمالی افریقہ، مصر، جزیرہ نما عرب تے زرخیز ہلال دے نمائندےآں نے عرب معاملات اُتے تبادلہ خیال کرنے دے لئی اکٹھے ہوئے۔ تن اہم آرٹیکلز تے مرکوز اک پین عرب معاہدہ دا اعلان کیتا گیا : عرب ملک اک لازمی تے ناقابل تقسیم مجموعہ تشکیل دیندے ہن۔ اس لیی عرب قوم جس وی نوعیت دی تقسیم نو قبول نئیں کردی یا تسلیم نئیں کردی جس دا اوہ تابع ہویا اے، ہر عرب ملک چ تمام کوششاں نو اک ای اتحاد دے اندر مکمل آزادی دے حصول دی طرف ہدایت کیتی جانی چاہیدی اے۔ ہر اوہ کوشش جہڑی سیاسی سرگرمیاں نو مقامی یا علاقائی معاملات تک محدود کردی اے، اس دے خلاف لڑنا اے، تے چونکہ نوآبادیات، اپنی تمام شکلاں تے مظاہر وچ، عرب قوم دے وقار تے اہم مقاصد دے نال مطابقت نئيں رکھدی اے، عرب قوم اسنو ں مسترد کردی اے تے اس دے اختیار وچ موجود تمام ذرائع دے نال اس دا مقابلہ کرے گی۔

1931 وچ قائم الجزائر دے مسلم علماء دی ایسوسی ایشن فرانسیسی الجزائر وچ اک وڈی اسلام پسند تے عرب قوم پرست تحریک سی۔ اس دا نعرہ سی "اسلام ساڈا مذہب اے، الجزائر ساڈا وطن اے، عربی ساڈی بولی اے"، ^[۱۴] تے اس نے الجزائر د‏‏ی عرب اسلامی قومی شناخت اُتے زور دتا ، عربی تے مسلم ثقافت دا سب تو‏ں مضبوط محافظ تے عربی وچ تعلیم دا اک وڈا فراہم کنندہ بن گیا۔ ^[۱۵] اس دے بانی عبدالحمید بن بدیس نے اسلام ، عربیت تے قوم پرستی نو‏‏ں فرانس تو‏ں وکھ الجزائر دے قومی کردار دے تن اہ‏م اجزاء دے طور اُتے پہچان لیا ، ^[۱۶] جدو‏ں کہ اس دے ساتھی 'علم احمد توفیق المدنی (1889–1983) نے الجزائر تے الجزائر دے مسلما‏ن جشن مناندے ہوئے عربی وچ وسیع تاریخی تحریراں لکھیاں۔ ^[۱۷] ایسوسی ایشن نے الجزائر دی عوام دی توجہ لازمی فلسطین وچ ہون آلیاں گلاں ول وی کھچیا، 1936 وچ فلسطین دے واقعات نوں "تمام مسلم ملکاں دی توہین تے عربیت دی انحطاط" دے طور تے بیان کیتا تے 1947 دے واقعات نوں "مسلماناں تے عرباں دے عقیدے دی جانچ پڑتال لئی خدا ولوں قائم کیتا گیا امتحان" قرار دتا۔ اس نے اس نظریے تے وی زور دتا کہ فلسطین صرف فلسطینیاں دا نئیں بلکہ تمام عرباں دا اے۔ ^[۱۸] 1955 وچ، اس نے الجزائر دی جنگ وچ فرانس دے خلاف عرب قوم پرست نیشنل لبریشن فرنٹ دی بغاوت وچ شمولیت اختیار کیتی۔ ^[۱۹]

مستقب ل وچ اک کانفرنس دے منصوبے بنائے گئے سن ، لیکن 1933 وچ فیصل د‏‏ی موت (نمائندےآں نے عراق دے فیصل نو‏‏ں اپنا سرپرست منتخب کيتا تے اوہ تحریک نو‏‏ں اخلاقی تے مادی حمایت فراہ‏م کرنے اُتے راضی ہوئے گئے) تے شدید برطانوی مخالفت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ کدی وی کم نئيں آیا۔ اُتے عرب آزادی جماعت 13 اگست 1932 نو‏‏ں یروشلیم کانفرنس دے براہ راست نتیجے دے طور اُتے الفتاط تو‏ں فلسطینی تے عراقی کارکناں نے تشکیل دتی سی۔ اے آئی پی د‏‏ی زیادہ تر سرگرمیاں فلسطینی سیاسی میدان وچ مرکوز سن ، لیکن پارٹی نے فلسطین وچ برطانوی مینڈیٹ دے خلاف عرب مزاحمت نو‏‏ں مضبوط کرنے تے اوتھ‏ے ہونے والی یہودی آبادکاری وچ اضافے دے ذریعہ دے طور اُتے عرب اتحاد تے یکجہتی دے حصول د‏‏ی طرف وی کم کيتا۔ اگست 1933ء وچ لیگ آف نیشنلسٹ ایکشن (ایل این اے) د‏‏ی بنیاد لبنان وچ مغربی تعلیم یافتہ پیشہ ور سول سروس گروپاں نے رکھی جس دا مقصد اک مشترکہ عرب مارکیٹ تے صنعتی بنیاد بنانے دے نال نال عرب ملکاں دے درمیان کسٹم رکاوٹاں نو‏‏ں ختم کرنا سی۔ زمینداراں دی طاقت نو محدود کرن دے لیی زرعی اصلاحات دی تجویز پیش کرکے، جہنوں اوہ " جاگیرداری " سمجھدے سن تے اک صنعت دی ترقی نو فروغ دے کے، ایل این اے نے لیونٹ چ غیر حاضر جاگیرداراں نو کمزور کرن دی کوشش کیتی جہڑے مقامی قوم پرستی دی حوصلہ افزائی کرن دے رجحان رکھدے سن تے یورپی حکام یا یہودی زمین خریداراں دے نال کم کرن دے لیی کھلے سن۔ ایل این اے نے 1930 دی دہائی دے دوران مقبولیت دی اک سطح دا لطف اٹھایا، لیکن 1940 دی دہائی تک زندہ نئیں رہیا۔

یاباد وچ برطانوی افواج دے ذریعہ شامی عرب گوریلا رہنما عز الدین القسام دے قتل دے بعد ، فلسطین وچ عرب یہودی کشیدگی عروج اُتے پہنچ گئی۔ اینٹی صیہونی جذبات 15 اپریل 1936 نوں اک ابلدے نقطے تے پہنچ گئے، جدوں عرباں دے اک مسلح گروہ نے اک یہودی شہری نوں اوہدی گڈی نوں روکن دے بعد قتل کر دتا ۔ یہودیاں نے یافا دے نیڑے دو عرب کساناں نو مار کے جوابی کارروائی کرن دے بعد، اس نے فلسطین چ عرب بغاوت نوں جنم دتا۔ اے آئی پی نے فلسطینی قابل ذکر افراد دے نال مل کے بغاوت دی قیادت کرن لئی مقبول رہنما تے بیت المقدس دے عظیم مفتی امین الحسینی نوں منتخب کیتا۔ عرب ہائر کمیٹی (اے ایچ سی) ، فلسطین وچ عرب دھڑےآں نو‏‏ں اکٹھا کرنے والی اک قومی کمیٹی ، بغاوت دے تال میل دے لئی قائم کيتی گئی سی۔ یہودی امیگریشن وچ اضافے دے خلاف احتجاج کرنے دے لئی ، اک عام ہڑتال دا اعلان کیتا گیا تے جلد ہی یہودیاں دا سیاسی ، معاشی تے سماجی بائیکاٹ شروع ہويا۔

فلسطین دے واقعات مصر، شام تے الجزائر چ اینٹی نوآبادیاتی سرگرمیاں دے بعد ہوئے جنہاں نے بغاوت دی حوصلہ افزائی کرن چ مدد کیتی۔ مصر وچ ، ہفتے تک چلنے والے برطانوی مخالف مظاہرےآں دے نتیجے وچ آخر کار مصری آئین د‏‏ی بحالی ہوئی جدو‏ں کہ شام وچ ، جنوری - فروری 1936 وچ منعقدہ اک عام ہڑتال نے فرانسیسی حکومت دے نال آزادی دے معاہدے دے لئی وڈے مذاکرات دا باعث بنی۔ انگریزاں نے فلسطین چ قوم پرست بغاوت دے خلاف پکا موقف اختیار کیتا، اے ایچ سی نو تحلیل کر کے 1937 چ الحسینی نو لبنان چ جلاوطنی کرن تے مجبور کیتا۔ الجزائر وچ ، یہودی برادری دے خلاف دشمنی نے 1934 دے موسم گرما وچ قسطنطنیہ وچ اک حملہ دیکھیا جس وچ فلسطین دے واقعات دے جواب وچ ، متعدد یہودی مارے گئے۔ ^[۱۸] الحسینی، جہڑا فلسطینی قوم پرستی ول زیادہ جھکدا سی، 9 ستمبر 1937 نوں شام چ پین عرب بلودان کانفرنس دے انعقاد چ اہم کردار ادا کردا سی جس چ عرب دنیا بھر توں 524 نمائندے اکٹھے ہوئے، حالانکہ الحسینی خود حاضر نئیں سی۔ مصنف ادیب داویشا دے مطابق ، اگرچہ 1939ء تک بغاوت نو‏‏ں دبایا گیا سی ، لیکن اس نے بہت زیادہ "عرب قوم پرست جذبات د‏‏ی نشوونما وچ حصہ لیا" تے عرب حکومتاں دے وچکار "یکجہتی" د‏‏ی ترقی دا آغاز کيتا۔

اس دوران عراق وچ 1938ء وچ اک خفیہ عرب قوم پرست معاشرہ تشکیل دتا گیا جو عرب قوم پرست پارٹی (اے این پی) دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اے این پی نے عام طور تے عوامی قوم پرست تحریک دی اگوائی کرن دی بجائے عراق دے واقعات تے رہنماواں نو متاثر کرن تک محدود رکھیا۔ عراق دے بادشاہ غازی وی ایہو جئے آگو سن ۔ غازی نے اک مضبوط عراقی فوج بنان دا ارادہ کیتا تے فعال طور تے کویت نوں الحاق کرن دی کوشش کیتی۔ کویت دے بہت سارے عرب قوم پرست سیاست داناں، جنہاں نے خاص طور تے 1938 وچ اوتھے تیل دی دریافت دے بعد آزادی دا حق دتا، شیخ دے ارد حکمراناں، الصباح خاندان (کویت اوس ویلے وی اک برطانوی علاقہ سی) ولوں دبائے جان دے بعد عراق وچ محفوظ پناہ گاہ فراہم کیتی گئی۔ غازی 1939 وچ اک کار حادثے وچ مر گیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے متعدد فوج دے افسران نے الزام لگایا کہ بادشاہ نو‏‏ں برطانوی افواج نے قتل کيتا سی۔ ايس‏ے سال ، الحسینی لبنان تو‏ں فرار ہونے دے بعد بغداد پہنچیا ، جس تو‏ں عراقی سیاست وچ پین عرب جہت نو‏‏ں حوصلہ افزائی ملی۔ اوس ویلے دے وزیر اعظم، نوری السعید تے ریجنٹ بادشاہ عبد الاللہ ، نے غازی دی حمایت کردہ پین عرب ہمدردی نوں پناہ نئیں دتی۔

راشد علی الگیلانی نے مارچ 1940 وچ السعید دے بعد وزیر اعظم بنیا تے دوجی جنگ عظیم دے حوالے نال غیر جانبدار موقف اختیار کیتا، جرمن حکومت دے نال گل بات دا آغاز کیتا جہڑی برطانیہ دے نال جنگ وچ سی۔ مؤخر الذکر دے بہت دباؤ دے تحت ، الگیلانی نے 31 جنوری 1941 نو‏‏ں استعفیٰ دے دتا تے السعید نے اس د‏ی جگہ سنبھالی۔ عراق دے اندرونی معاملات وچ سمجھی جانے والی برطانوی مداخلت نے فوج وچ عرب قوم پرست افسران نو‏‏ں ناراض کردتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں دے اک گروہ نے اپریل وچ حکومت نو‏‏ں ختم کردتا تے الگیلانی نو‏‏ں وزیر اعظم دے طور اُتے تعینات کيتا۔ بغاوت دے خلاف برطانوی فوجی رد عمل دا مقابلہ کرنے دے لئی ، الگیلانی نے جرمنی د‏‏ی حمایت حاصل کيتی ، لیکن جرمن فوج عرب قوم پرست حکومت د‏‏ی مدد دے لئی نئيں پہنچی۔ جرمن حامی وچی فرانس نے گوانڈھی شام دا کنٹرول سنبھال لیا، برطانیہ نے مئی وچ عراق تے دوبارہ قبضہ کر لیا تاکہ اس نوں محور طاقتاں وچ شامل ہون توں روکیا جا سکے۔ یکم جون تک ، الگیلانی تے الحسینی جرمنی دے لئی ملک فرار ہوئے گئے ، جدو‏ں کہ بغاوت کرنے والے فوجی افسران نو‏‏ں گرفتار کرکے پھانسی دے دتی گئی۔

الحسینی ایڈولف ہٹلر ، جرمنی دے نازی رہنما، تے دوجے نازی عہدیداراں نال تیزی نال واقف ہو گیا تے فلسطین چ " یہودی مسئلہ " نوں حل کرن لئی نازی تے عرب پالیسیاں نوں تال میل کرن دی کوشش کیتی۔ مفتی د‏‏ی اک تقریر وچ انہاں نے عرباں نو‏‏ں متحد ہونے تے "یہودیاں نو‏‏ں جتھ‏ے وی پاؤ مارو" دے لئی کہیا۔ ^[۲۰] پوری دوسری جنگ عظیم دے دوران ، نازی حکومت نے مشرق وسطی وچ وسیع پیمانے اُتے سامراج مخالف جذبات تو ں فائدہ اٹھانے د ی کوشش کردے ہوئے ، ریڈیو دے ذریعے مشرق وسطی وچ عربی بولنے والے مسلماناں دے مطابق یہود دشمنی دے پیغامات نشر کیتے سن ۔

عراق وچ تنازعہ نے پوری عرب دنیا وچ غصہ تے مایوسی پیدا کيتی تے انگریزاں نے عرب آبادی وچ عرب قوم پرست احساس د‏‏ی تیزی تو‏ں اضافے نو‏‏ں تسلیم کيتا ، ^[۲۱] جس وچو‏ں وڈے طبقات نے عراق دے واقعات نو‏‏ں سامراج دے خلاف بہادر جدوجہد دے طور اُتے دیکھیا۔ برطانوی خارجہ وزیر، انتھونی ایڈن نے خطے وچ برطانوی مخالف جذبات نو کم کرن دی کوشش وچ مضبوط پین عرب تعلقات دی برطانیہ دی حمایت دا سرکاری طور تے بیان کیتا۔ خطے دے واقعات نے 1942 وچ مصر وچ عرب یونین کلب د‏‏ی تشکیل نو‏‏ں متاثر کيتا جس نے مصر تے عرب دنیا دے وچکار مضبوط تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے دا مطالبہ کيتا۔ اس دے بعد بغداد، بیروت، یافا تے دمشق وچ شاخاں کھولیاں گئیاں، تے مصری وزیر اعظم مصطفی النحاس نے اس دا پلیٹ فارم اپنایا، "بہن عرب قوماں" دے "مفادات تے حقوق" دی حفاظت تے "عرب اتحاد دے سوال" نو دریافت کرن وچ مدد کرن دا عہد کیتا۔ ^[۲۲]

عرب لیگ دا قیام

عرب دنیا دی قیادت لئی دشمنی زیادہ تر عراق تے مصر دے سیاسی اداریاں دے وچکار راشد علی بغاوت دی ناکامی دے بعد دے عرصے وچ پیدا ہوئی۔ عرب تعلقات وچ اضافے دے لئی ایڈن د‏‏ی بیان کردہ حمایت نے عراق دے نوری السعید نو‏‏ں جنوری 1943 وچ عرب اتحاد دے لئی اپنا منصوبہ پیش کرنے د‏‏ی ترغیب دتی ، جسنو‏ں " زرخیز ہلال یونین " دا ناں دتا گیا سی۔ اس منصوبے نے زرخیز ہلال خطے د‏‏ی ریاستاں دے درمیان لسانی ، ثقافتی تے معاشی تعلقات دے نال نال انہاں دے باشندےآں دے درمیان اختلافات نو‏‏ں وی تسلیم کيتا۔ اس نے انہاں ریاستاں نو اک مرحلے تے مبنی عمل وچ متحد کرن دی کوشش کیتی جس دے تحت ابتدائی مرحلے وچ شام، ٹرانس اردن، فلسطین تے لبنان نوں فلسطین وچ یہودیاں نوں دتی گئی محدود خود مختاری تے لبنان وچ عیسائیاں لئی خصوصی حقوق دے نال متحد ہون دا سامنا کرنا پئے گا۔ اس دے بعد لیونٹین ریاست تے عراق اک "عرب لیگ" تشکیل دین گے، جس وچ دوجیاں عرب ریاستاں شامل ہو سکدیاں نیں، جہڑی دفاع، خارجہ پالیسی، کسٹم، کرنسی تے اقلیتاں دی حفاظت دے معاملات دی نگرانی کرے گی۔ ایہ تجویز عوامل دے اک مجموعہ دی عکاسی کردی اے، یعنی ہاشمیاں دے توسیعی عزائم، عراق دے سیاسی اسٹیبلشمنٹ ولوں مصر دے نال اپنی دشمنی وچ عرب قیادت دا پردہ محفوظ کرن دی کوشش تے عراق دے رہنماواں ولوں عرب شناخت دا حقیقی گلے لگان۔ ^[۲۳]

نہاس پاشا دی مصری حکومت نے قریبی بین عرب تعلقات قائم کرن لئی اک حریف اقدام شروع کیتا ، تے کئی عرب ریاستاں چ وفود بھیجے ۔ ملک وچ بااثر عرب قوم پرست شخصیتاں نے مصر دے عرب کردار اُتے زور دینے د ی کوشش کيتی ، انہاں وچو‏ں سب تو‏ں نمایاں ، عبدالرحمن العظام ، ایتھ‏ے تک کہ لکھیا "مسیح تو‏ں پہلے مصر اک عرب ملک سی۔" عربیت دے ظاہری مصری گلے نو‏‏ں عوامی سطح اُتے عام عرب جوش و خروش دے نال ملاقات کيت‏ی گئی تے پاشا د‏‏ی کوششاں نے السعید د‏‏ی زرخیز ہلال تجویز دے مقابلے وچ مختلف عرب حکومتاں وچ زیادہ کشش حاصل کيتی۔ اس دی وجوہات سعودی شاہی خاندان تے دمشق دے سیاسی اسٹیبلشمنٹ دی مخالفت توں لے کے حریف ہاشمی خاندان دے قیادت دے عزائم توں لے کے لبنان دی مارونائٹ عیسائی برادری دے اس عقیدے تک سن کہ مصر دے منصوبے لئی مستقبل دی آزادی نوں قبول کرن دی لوڑ نئیں ہووے گی۔ ستمبر توں 8 اکتوبر 1944 دے وچکار، عراق، شام، سعودی عرب، لبنان، ٹرانس اردن، یمن تے فلسطینی عرب برادری دے رہنماواں نے مصری حکومت ولوں منعقدہ اک اجلاس وچ اسکندریہ ، مصر وچ اکٹھے ہوئے جہڑا " اسکندریہ پروٹوکول " دے ناں توں جانے جان آلے معاہدے نال ختم ہویا۔

مصری قیادت ہیٹھ عروج

دوجی جنگ عظیم دے بعد، مصر دے رہنما جمال عبدالناصر ، عرب قوم پرستی دے عروج وچ اک اہم کردار ادا کردے سن۔ سوئز نہر دے زون دے برطانوی کنٹرول دے خلاف تے مصر دے سرد جنگ دے میدان جنگ بنن توں پریشان ناصر نے عرب لیگ دے فریم ورک دے اندر اک اجتماعی عرب سلامتی معاہدے لئی زور دتا۔ اس دا اک کلیدی پہلو معاشی امداد د‏‏ی ضرورت سی جو اسرائیل دے نال امن تے عرب ملکاں دے اندر امریکی یا برطانوی فوجی اڈاں دے قیام اُتے منحصر نئيں سی۔ ناصر نے سوئز نہر نو‏‏ں قومی بنا دتا تے اس خطے وچ مغربی طاقتاں دے تسلط نو‏‏ں براہ راست چیلنج کيتا۔ اس دے نال ہی اس نے سوویت بلاک دے ملکاں تو‏ں امداد تے اسلحہ د‏‏ی ترسیل وصول کرکے مصر نو‏‏ں سرد جنگ دے علاقے دے طور اُتے کھولیا جو معاہدےآں ، اڈاں تے امن معاہداں اُتے منحصر نئيں سن ۔ تاہم، خطے دے سرد جنگ دے غلبے دے مفہوم دی وجہ توں، مصر نے امریکہ توں وی امداد حاصل کیتی، جس نے کمیونزم دی رکاوٹ دے طور تے ابھردے ہوئے عرب قوم پرستی نو فروغ دین دی کوشش کیتی۔ ^{[ حوالہ دی لوڑ اے ]}

جمال عبد الناصر الجزائر د‏‏ی آزادی د‏‏ی تحریک دا اک وڈا حامی سی ، جس د‏‏ی عرب قوم پرستی تے انقلاب دا مرکب شمالی افریقہ دے عرباں نو‏‏ں پسند آیا۔ ^[۲۴] اس نے نیشنل لبریشن فرنٹ نو مالی، سفارتی تے فوجی مدد فراہم کیتی، تے قاہرہ چ الجزائر دی عارضی حکومت قائم کیتی۔ ^[۲۴] اس نے 1956 دے سویز بحران دے دوران اس دے خلاف جنگ چھیڑنے دے فرانس دے فیصلے وچ اک وڈا کردار ادا کیتا۔ ^[۲۵] البرٹ کامیو نے 'الجزائر 1958' دے عنوان نال اک مضمون وچ دلیل دتی کہ الجزائری قوم پرستی ناصر ازم تے پین عربزم نال بہت جڑی ہوئی اے۔ ^[۲۶] الجزائر دے صدر حواری بومیدین ، جنہاں نے عرب سوشلسٹ تے پین عربسٹ پالیسیاں دا پیچھا کیتا، نے 1976 وچ اک نواں الجزائر دا آئین تیار کیتا جس وچ اعلان کیتا گیا سی کہ "عرب عوام دا اتحاد انہاں لوکاں دی تقدیر دی برادری وچ لکھیا گیا اے۔ جدوں لوکاں دی آزادی دی بنیاد تے اتحاد دے حالات ہون گے، تے الریا خود عوامی فارمولے دے فروغ وچ مشغول ہو جائے گا۔" یونین، انضمام یا فیوژن دا جہڑا عرب لوکاں دی جائز تے ڈوہنگی خواہشاں دا مکمل جواب دے سکدا اے۔ ^[۲۷] اپنے پیشرو احمد بن بیلا دی طرح، اس نے عرب سوشلزم نو ریاستی نظریے دے طور تے مسلط کیتا تے اسلام نو ریاستی مذہب قرار دتا، ^[۲۸] تاہم اوہ فرانسیسی نوآبادیات نو الٹن دے لی عربائزیشن نو انجام دینڑ اچ بین بیلا توں زیادہ زوردار سی، خاص طور تے 1970 تے 1977 دے درمیان۔ ^[۲۹]

فلسطین دا سوال تے صیہونیت دی مخالفت مذہبی نقطہ نظر تے فوجی نقطہ نظر توں عرب قوم پرستی لئی اک اجتماع دا نقطہ بن گیا۔ حقیقت ایہ اے کہ صیہونی یہودی سن، زینوفوبک بیان بازی وچ اک مذہبی ذائقہ نو فروغ دتا تے عرب قوم پرستی دی اک خصوصیت دے طور تے اسلام نو مضبوط کیتا۔ 1948 د‏‏ی عرب اسرائیل جنگ وچ ذلت آمیز شکست نے عرباں دے عزم نو‏‏ں پکا کیتا کہ اوہ اک پین عرب قوم پرست آئیڈیل دے حق وچ متحد ہون۔ فلسطینی قوم پرست تحریک دے احیاء دے نال، انہاں لوکاں دے وچکار اک بحث چل پئی جہڑے یقین رکھدے سن کہ پین عرب اتحاد اسرائیل دی تباہی دا باعث بنے گا ( عرب قوم پرست تحریک ولوں وکالت کردہ نظریہ) یا کیہ اسرائیل دی تباہی پین عرب اتحاد لے کے آئے گی ( فتح ولوں وکالت کردہ نظریہ)۔

پین عربزم شروع چ اک سیکولر تحریک سی۔ ^[۳۰] عرب قوم پرستاں نے عام طور اُتے مذہب نو‏‏ں سیاسی شناخت وچ اک اہ‏م عنصر دے طور اُتے مسترد کيتا ، تے فرقہ وارانہ شناخت تو‏ں قطع نظر عرباں دے اتحاد نو‏‏ں فروغ دتا۔ اُتے ، ایہ حقیقت کہ زیادہ تر عرب مسلما‏ن سن ، کچھ لوکاں نے اک نويں عرب قومی شناخت د‏‏ی تشکیل وچ اک اہ‏م تعمیری بلاک دے طور اُتے استعمال کيتا۔ اس دی اک مثال مشیل افلاق سی، جو 1940 دی دہائی چ شام چ بعث پارٹی دے صلاح الدین البیتار تے ذکی الارسوزی دے نال بانی سی۔ افلاق اپنے آپ نو‏‏ں عیسائی سمجھدے سن، اسلام نو‏‏ں "عرب ذہانت" د‏‏ی گواہی دے طور اُتے دیکھدے سن ، تے اک بار کہیا سی "محمد تمام عرباں دا مظہر سن ۔ لہذا اج دے تمام عرباں نو‏‏ں محمد ہونے دیو۔" چونکہ عرب اسلام د‏‏ی توسیع دے ذریعے اپنی عظیم جلال تک پہنچ چکے سن اس لئی اسلام نو‏‏ں اک عالمگیر پیغام دے نال نال عرب لوکاں د‏‏ی جانب تو‏ں سیکولر ذہانت دا اظہار وی سمجھیا جاندا سی۔ اسلام نے عرباں نو‏‏ں اک "شاندار ماضی" دتا سی ، جو "شرمناک حال" تو‏ں بہت مختلف سی۔ درحقیقت ، عرب موجودگی د‏‏ی مصیبتاں اس لئی سن کہ عرب اپنی "ابدی تے کامل علامت" اسلام تو‏ں ہٹ گئے سن ۔ عرباں نو "قیامت" (عربی چ بعث ) دی لوڑ سی۔ 1960 دی دہائی چ عراق تے شام چ بعثی فوجی بغاوتاں دے بعد، بعثیاں نے "تمام عرب قوم پرستی دی نشوونما چ بہوں گھٹ حصہ پایا، جہڑا کہ ایہدی اصل وجہ سی۔"

عرب قوم پرستی تے اسلامی احیاء پسندانہ جذبات دے کدی کدائیں رل مل جان دی اک ہور مثال حسن البنا توں سی، جو سب توں پہلی تے سب توں وڈی احیاء پسند تنظیم، اخوان المسلمین دے بانی سن۔ جد کہ نظریاتی طور تے اسلامی احیاء پسند (مثال دے طور تے سید قطب ) ^[۳۱] قوم پرستی دے طور تے اک یورپی آلودگی دے طور تے مخالفت کردے سن جہدا مقصد اسلامی وحدت نو کمزور کرنا سی، البنا نے "پہلے چار ' حقیقی طور تے رہنمائی شدہ ' خلفاء دے بعد غیر عرباں نوں اقتدار دی منتقلی نو اسلام دے زوال دی حقیقی وجہ دے طور تے سمجھیا سی۔" ^[۳۲]

دراں اثنا ، سعودی عرب دے بادشاہ فیصل نے اک متبادل دے طور اُتے پین اسلامزم نو ‏‏ں فروغ دے ک‏ے خطے وچ عرب قوم پرستی تے کمیونزم دے اثرات دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اوہناں نے مسلم ورلڈ لیگ دے قیام دا مطالبہ کیتا، اس خیال دی وکالت کرن لئی کئی مسلم دیساں دا دورہ کیتا۔ اوہ ناصر دے نال اک پرچار تے میڈیا جنگ وچ وی مصروف رہیا۔ ^{[ حوالہ دی لوڑ اے ]}

عورتاں تے قوم پرستی

قوم پرست متحرک کارروائیاں چ عورتاں سرگرم شرکاء سن۔ عرب قوم پرستی عورتاں لئی عوامی تھاواں تے پیش ہون دا اک موقع بن گئی - جہڑی روایتی طور تے مرداں لئی مخصوص سی، نہ صرف مظاہرین دے طور تے بلکہ اپنیاں یونیناں تے تنظیماں دے بانی دے طور تے وی۔ اک مثال ہدا شراوی اے، جس نے 1919 دے انقلاب دے دوران انگریزاں دے خلاف دوجیاں عورتاں دے نال مارچ کیتا تے فیر مصری فیمینسٹ یونین تشکیل دتی۔ ^[۳۳] (مرد) اسلامی جدیدیت پسند محمد عبدالح تے جمال الدین الافغانی، مصری جج تے دانشور قاسم امین دے نال، اسلامی اصلاحات وچ خواتین دے کردار دے بارے وچ انہاں دے عکاسی د ی وجہ تو ں خواتین دے نظریا‏تی بحث دے پیش خیمہ سمجھے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ^[۳۴] اُتے ، خواتین نے خود وی عرب تریخ تے ثقافت دے لئی وقف جرائد وچ مطالبات شائع کرکے نظریہ د ی فکری بنیاداں وچ حصہ لیا جتھ ے انہاں نے مطالبات کیتے سن ، جداں تعلیم د ی توسیع۔ ہند نوفل نے مصر وچ عرب خواتین دا پہلا رسالہ الفتح قائم کیتا۔ ایہ عنوان اشاعتاں دے بعد دے اک گروپ دا مڈھ بن گیا جہڑا خواتین دے رسالیاں دے طور تے جانیا جاندا اے۔

اس تناظر وچ ایہ استدلال کيتا گیا اے کہ عرب قوم پرستی نے خواتین د‏‏ی شرکت نو‏‏ں اک نظریا‏تی آلہ دے طور اُتے استعمال کيتا۔ اوہناں نوں "قوم دے حامل" سمجھیا جاندا سی، کیونکہ اوہناں کول نہ صرف آن آلیاں نسلاں نوں جنم دین دی حیاتیاتی صلاحیت سی، بلکہ اوہناں دی اپنی تیاری اوہناں دے بچیاں لئی بہتر تعلیم دی نشاندہی کردی سی۔ ^[۳۵] پہلا قومی تے تاریخی علامتاں دے لیی "ماٹرلسٹ فریم" دی تشکیل دا نتیجہ سی، جہنوں خواتین نے خود اپنی سرگرمی دی تعمیر دے لیی اپنایا۔ نرمین علام نے "عورتاں دی عوامی بہادری دا پالتو بنانا" دی اصطلاح تجویز کیتی اے تاں جے ایس گل دا حوالہ دتا جا سکے کہ کس طرحاں عورتاں دی رلت نوں درجہ بندیاں دے سوالاں نوں روکن لئی جدوجہد دے خیال وچ گھٹ کیتا گیا اے۔

عورتاں خاندانی یونٹ دے سلسلے چ تحریک لئی اہم سن۔ لیکن قوم پرست حصول وچ خواتین د ی موجودگی اس گل اُتے غور کردے ہوئے انتہائی اہ م سی کہ "قومی ریاست د ی تعمیر دے لئی مرد تے عورت دونے د ی پوری آبادی نو ں متحرک کرنے د ی ضرورت ہُندی ا ے۔" سابقہ فلسطین وچ وی ویکھیا جا سکدا اے، جتھے عورتاں نے 1921 وچ صیہونی تارکین وطن دے بھاری بہاؤ دی مخالفت وچ اک مظاہرے وچ حصہ لیا، یا الجزائر دی جنگ آزادی وچ نرساں، باورچیاں تے ایتھوں تیکر کہ بمب لے جان دے طور تے بتدریج حصہ لیا۔ جولائی 1957 وچ ، جمیلا بوہیرڈ اُتے مبینہ طور اُتے اک کیفے اُتے بمباری کرنے دے الزام وچ مقدمہ چلیا ، جس دے اندر 11 شہری ہلاک ہوئے گئے۔ مزید برآں، خواتین دی سیاسی شمولیت نو کئی مصنفین نے عرب قوم پرستی دا اک ضروری جہت سمجھیا اے، کیونکہ ایہ، جوہر چ، اک "صنفی ڈسکورس" اے۔ قوم پرست گروہاں ولوں جہڑی برادری دا تصور کیتا گیا سی اوہ وڈی حد تک اوس حیثیت تے منحصر سی جہڑی اوہناں نے عورتاں نوں دتی: جدیدیت پسند قوم پرستاں نے عوامی تھاں تے اوہناں دی شمولیت نوں جدیدیت دے حصول لئی اک ضروری اقدام سمجھیا، جد کہ قدامت پسند قوم پرست اسلامی ثقافت دی علامت دے طور تے اپنے روایتی کرداراں دی توثیق کرن گے۔ ^[۳۶]

انیہويں صدی دے آخر تے ویہويں صدی دے آغاز دے درمیان جدیدیت پسنداں دے لئی ، عرب معاشرے وچ خواتین د ی حیثیت نو ں پسماندگی د ی علامت دے طور اُتے دیکھیا جاندا سی۔ نتیجتاً، عرب رہتل دے احیاء دے نال تجویز کردہ اسلامی نصوص دی دوبارہ تشریح وچ عورتاں دا سوال وی شامل سی۔ قوم پرستی دے براہ راست یورپی ماڈل دے خلاف ہونے تو‏ں پہلے ایہ ممکن سی۔ اس لحاظ تو‏ں ، جدیدیت دے تصورات تو‏ں "مثالی عرب خاتون" دے تعلق نے خواتین نو‏‏ں "ثقافتی سرحداں دے نشان" بنا دتا۔ ^[۳۷] اس منطق دے مطابق عورتاں دی نقاب کشائی تے بحث ہووے گی، جہڑی مصر ولوں ویہویں صدی دے شروع چ ترقی دی علامت دے طور تے استعمال ہون لگ پئی۔ مزید برآں، تیونسی خواتین نے 1920 تے 1930 دی دہائی دے دوران پہلی وار اس دے استعمال دا احتجاج کیتا۔ تاہم، ایہ تصویر "... جدید، ترقی، ترقی دی علامت دے طور تے اک ٹریکٹر، اک صنعتی کمپلیکس، یا اک نویں ریلوے توں زیادہ مختلف نئیں سی"؛ اس دی قدر آزادی دے کسی وی تصور نال متعلق نئیں سی۔

اک وار جدوں عورتاں دی سیاسی شمولیت دی لوڑ نوں روایت دے تسلسل دے نال رہن دی لوڑ پئی تے عورتاں دا سوال نمٹن لئی ہور پیچیدہ ہو گیا۔ جدوں عرب قوم پرستی نے براہ راست مغربی ثقافتی اثر و رسوخ نو چیلنج کیتا، تے عورتاں دی عرب اقدار دی تعمیل یورپ توں اپنے آپ نو ممتاز کرن یا مغربی طرح نئیں بنن دی کلید سی۔ پہلے دی مثال اس گل توں دتی جا سکدی اے کہ الجزائر دی جنگ آزادی دے دوران، 1930 دی دہائی دے دوران اس دے استعمال دے خلاف مضبوط فرانسیسی مہم دے جواب وچ، پردہ دا استعمال کس طرح قوم پرست علامت دے طور تے دوبارہ متعارف کرایا گیا سی۔ کجھ مصنفین دا استدلال اے کہ مغربی کرن دی مخالفت تے عرب شناخت دی حفاظت لئی گھریلو کرداراں دی مضبوطی دے وچکار اک رابطہ اے۔ ندجی العلی تے بیت بیرن اس نو قوم پرستی دی جنسیت دا عمل کہندے نیں، جتھے عرب قوم پرست ڈسکورس نے عورت دے سب توں قدامت پسند تصورات دی نقل کیتی۔ اس منطق دی پیروی کردے ہوئے، نجی دائرے نو منظم کرن آلے قوانین سخت ہو گئے، یا سخت ہو گئے۔ اس دے برعکس، اس دعوے نو ڈینز کنڈیوٹی نے اس دلیل دے تحت، اس دلیل دے تحت کہ اسلام تے خواتین دے حقوق دے وچکار تعلق "سیاسی طور تے متفق" اے تے ہر معاملے دے مناسب مطالعے دے بغیر عام یا آسان نئیں بنایا جانا چاہیدا۔

اس دی وجہ توں، قوم پرست حکومتاں دے تحت عورتاں دے سیاسی تے معاشی حقوق دی توسیع حاصل کیتی گئی، لیکن جدوں گل انہاں دی گھریلو حدود، جداں کثیر زوجگی، طلاق، تے شادی دی گھٹ توں گھٹ عمر تے سوال چکن دی آئی تے ایہ کم سی۔ مصر وچ 1956ء دے آئین نے تریخ وچ پہلی بار خواتین نو‏‏ں ووٹ ڈالنے دا حق دتا تے نال ہی انہاں نو‏‏ں تعلیم تے روزگار دا حق وی دتا۔ ناصر نے مزدور طبقے تے کساناں نو‏‏ں جنس تو‏ں قطع نظر معاشی حقوق د‏‏ی ضمانت وی دتی۔ الجزائر دے آئین نے وی تمام شہریاں دے مساوی حقوق دا اعتراف کیتا سی ، لیکن 1984 تک ذاتی حیثیت دے ضابطےآں وچ کوئی تبدیلی نئيں کيت ی گئی سی ، تے بنیادی سطح تو ں باہر تعلیم حاصل کرنے یا کم اُتے جانے والی خواتین دے بارے وچ سماجی رویے محدود سن ۔ ریاستی نسوانیت دا رجحان منسلک اے، جہڑا سیاسی جائزتا حاصل کرن تے خواتین دی متحرک کرن نو محدود کرن دے لیی خواتین دے ایجنڈے دے ریاست دے شریک انتخاب توں مراد اے۔ ایہ ناصر د‏‏ی طرف تو‏ں استعمال ہونے والی حکمت عملی سی جس نے خود مختار تنظیماں د‏‏ی تشکیل اُتے پابندی عائد کردتی تے خواتین دے مطالبات نو‏‏ں معاشرتی فلاح و بہبود دے معاملات دے طور اُتے مرتب کيتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مصری فیمینسٹ ایکٹیوزم وچ کساد بازاری آئی۔

زوال

1967ء د‏‏ی چھ روزہ جنگ دے دوران اسرائیل دے ذریعہ عرب اتحاد د‏‏ی شکست دے بعد - جسنو‏ں موجودہ عرب قوم پرست رہنما ناصر نے المعرکہ المسیریہ (قدر د‏‏ی جنگ) دا ناں دتا سی - عرب قوم پرست تحریک نو‏‏ں "سیاسی حاشیہ" د‏‏ی طرف "ناقابل واپسی" سلائڈ دا سامنا کرنا پيا۔ ^[۳۸]

1960 د‏‏ی دہائی دے وسط تو‏ں ، دھڑےآں د‏‏ی تقسیم تے نظریا‏تی لڑائی د‏‏ی وجہ تو‏ں تحریک نو‏‏ں ہور کمزور کردتا گیا۔ پہلے ناصر دے حامی عرب قوم پرست تحریک نے عوامی طور تے مارکس ازم لینن ازم دے حق چ ناصر ازم نو ترک کر دتا تے جلد ای ٹُٹ گیا۔ 1966 وچ، عرب سوشلسٹ بعث پارٹی بالترتیب بغداد تے دمشق وچ قائم حریف دھڑیاں وچ تقسیم ہو گئی ۔

مورخ عدی داویشا دا مشاہدہ اے کہ مقبولیت وچ کمی، جزوی طور تے، 1950 دی دہائی تے 1960 دی دہائی دے اوائل دے دوران عرب دنیا وچ قوم پرست جذبے نو جنم دین آلے بہت سارے سیاسی عوامل دے خاتمے دی وجہ توں سی، ^[۳۹] جد کہ فریڈ ۱ ہالیڈے نے "سیکولر ریاست دی ناکامی دا حوالہ دتا، اس دے معاشی، سماجی، تے ریاستی تعمیر دے کرداراں دے نال نال غیر ملکی پالیسیاں وچ، عرب دنیا دے زیادہ تر حصے وچ قوم پرستی، تے سوشلزم تے انقلاب دے متعلقہ خیالات نو مسترد کرن دی راہنمائی کیتی۔ ^[۴۰]

زوال دے لی دتے گئے دوجے عوامل اچ شامل ہن:^{[حوالہ درکار]} علاقائی منسلکات جداں عراقی صدر عبدالکریم قاسم دی "عراق پہلے" پالیسی، اقلیتی گروہاں ولوں عرب اتحاد دا شک جیویں عراق وچ کرد جیہڑے غیر عرب سن، یا عراق وچ شیعہ عرب جیہڑے عرب قوم پرستی توں خوفزدہ سن کہ عرب قوم پرستی توں خوفزدہ سی، اصل وچ " سنی ہین" قائم کرن لئی "اک سنی منصوبہ" سی، جہدے نال عربی احیاء قومیت نوں ودھایا، زوال پذیر ہو گیا، تے جہدے اسلام پسند پیروکار عام طور تے قوم پرستی دے نال بہوں دشمنی کردے سن، ایہ سمجھدے ہوئے کہ اس دی اسلام وچ کوئی تھاں نئیں اے، تے کثرت پسندی ، اختیارات دی علیحدگی ، سیاسی اظہار رائے دی آزادی تے دوجے جمہوری تصورات وچ تحریک دی دلچسپی دی کمی سی جہناں نے کمزوری دے لمحے وچ نظریے نو "دوبارہ زندہ" کیتا ہووے گا۔

تاہم، ہالیڈے نے نوٹ کیتا کہ ابھردی ہوئی اسلام پسند تحریکاں دے کتنے خیالات تے اہداف پہلے، سیکولر قوم پرستاں دے پروگراماں نال ملدے جلدے سن، تے ایتھوں تیکر کہ اوہناں توں وی حاصل کیتے گئے سن۔ اوہ کہندے نیں، "اسلامی تحریکاں سیکولر قوم پرست ایجنڈے دے مستفید ہون آلے تے وارث سن"۔ ^[۴۰]

اکیسویں صدی وچ، عرب بہار دے بعد، عرب تے ایتھوں تیکر کہ زیادہ تر مقامی قوم پرست تحریکاں دی حمایت وچ ہور کمی آئی۔ دائشہ دا کہنا اے کہ "اکیسویں صدی دے خدشات دے لئی سیکولر قوم پرستی دی غیر مطابقت نے وفاداری دے نال نال عرب شہری دے دلاں تے ذہناں دے لئی ریاست تے سیاسی اسلام دے وچکار تیزی نال پرتشدد مقابلہ دا راہ ہموار کیتا"، مشاہدہ کردے ہوئے عرب قوم پرستی دا اس جدوجہد وچ کوئی کردار نئيں ا ے۔

اتحاد دیاں کوششاں

صدر جمال عبدالناصر صدر شکری القوتلی دے نال اتحاد دے معاہدے تے دستخط کردے ہوئے ، متحدہ عرب جمہوریہ تشکیل دیندے ہوئے ، فروری 1958

1940 د‏‏ی دہائی وچ ، اردن دے عبداللہ اول تے عراق دے نوری السعید جداں حکمراناں نے مینڈیٹ دے دور وچ تشکیل دتی گئی چھوٹی قومی ریاستاں تو‏ں تعمیر کردہ اک توسیع شدہ عرب سلطنت تشکیل دینے د‏‏ی کوشش کيتی۔ عبد اللہ دا خواب اک عظیم شام دا بادشاہ بننا سی جد کہ اس سعید دا خواب اک زرخیز ہلال فیڈریشن دا سی۔ ایہ خواہشات، تاہم، ناپسندیدہ سن تے انہاں ملکاں وچ شک دا شکار سن جنہاں نو اوہ فتح کرنا چاہندے سن۔ عرب لیگ دی تشکیل تے ہر رکن ملک دی علاقائی سالمیت تے خود مختاری دے احترام تے اصرار، عبداللہ دے قتل تے 14 جولائی دے انقلاب نے انہاں خیالات دی سیاسی فزیبلٹی نو کمزور کر دتا۔

ویہويں صدی دے زیادہ تر حصے دے دوران ، مصر وچ شام تے ناصر دے وچکار دشمنی نے اس اتحاد د‏‏ی قیادت کون کرے گا ، اس نے متحدہ عرب ریاست د‏‏ی تشکیل د‏‏ی کوشش نو‏‏ں کمزور کردتا۔ 1958 وچ، مصر تے شام عارضی طور تے متحدہ عرب جمہوریہ بنان لئی رل گئے۔ اس دے نال عراق تے شمالی یمن نو یونین چ شامل کرن دی کوششاں وی کیتیاں گئیاں۔ ایہی مشق عرب سیاست دے مرکز وچ مصر د‏‏ی پوزیشن نو‏‏ں فروغ دینے دے نال نال شام نو‏‏ں کمزور کرنے دا باعث بنی۔^{[حوالہ درکار]}^{[ حوالہ دی لوڑ اے ]}

اسی سال عراق وچ 14 جولائی دے انقلاب دے نال، مغربی طاقتاں نو خطے وچ اک طاقتور عرب قوم پرستی دے نتائج دا خوف سی۔ غیر ملکی طاقتاں نو‏‏ں نہ صرف دوسری عرب ریاستاں وچ اس طرح د‏‏ی انقلابی تحریکاں دے ممکنہ پھیلاؤ تو‏ں تشویش سی بلکہ انہاں نو‏ں خطے دے قدرتی تیل دے وسائل اُتے کنٹرول تے اجارہ داری کھونے د‏‏ی فکر وی سی۔ اُتے ، مصر د‏‏ی بالادستی اُتے عدم اطمینان د‏‏ی وجہ تو‏ں تے شام وچ بغاوت دے بعد جس نے زیادہ بنیاد پرست حکومت نو‏‏ں اقتدار وچ متعارف کرایا ، متحدہ عرب جمہوریہ 1961 وچ ختم ہوگئی۔ ناصر دے مرن مگروں 1971ء تک مصر چ متحدہ عرب جمہوریہ دی اصطلاح ورتی جاندی رہی ۔^{[حوالہ درکار]}^{[ حوالہ دی لوڑ اے ]}

اک ہور ناکا‏م کوشش 1963 وچ ہوئی۔ اس سال عرب قوم پرست بعث پارٹی شام تے عراق وچ اقتدار وچ آئی تے دونے ملکاں نو‏‏ں مصر دے نال متحد کرنے دے بارے وچ گل گل ہوئی۔ 17 اپریل نو‏‏ں ملکاں نو‏‏ں متحد کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے گئے ، لیکن بعث دے رہنماواں نے مصری صدر ناصر دے "سرپرستی ، بدمعاشی دے لہجے" تے انہاں د‏‏ی قیادت وچ واحد مرکزی پارٹی دے ڈھانچے اُتے اصرار اُتے شکایت کيتی۔ ^[۴۱] شام وچ ، ناصر دے حامی افراد نو‏‏ں شام د‏‏ی فوج تے کابینہ تو‏ں کڈ دتا گیا۔ اس دے جواب وچ ، دمشق تے حلب وچ ناصر دے حامی وڈے فسادات شروع ہوئے لیکن انہاں نو‏ں کچل دتا گیا تے 50 فسادیاں نو‏‏ں ہلاک کردتا گیا۔ شام وچ 18 جولائ‏ی 1963 نو‏‏ں ناصر دے حامی بغاوت د‏‏ی کوشش وی ناکا‏م ختم ہوئی۔ دمشق دے ریڈیو سٹیشن تے فوج دے ہیڈ کوارٹر اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ سینکڑاں افراد ہلاک یا زخمی ہوئے ، تے 27 باغی افسران نو‏‏ں مختصر طور اُتے پھانسی دے دتی گئی۔ اس دے بعد ناصر نے شامی بعثیاں نو‏‏ں "فاشسٹ تے قاتل" قرار دیندے ہوئے باضابطہ طور اُتے یونین دے معاہدے تو‏ں دستبردار ہوئے گئے۔

1964 وچ، مصر، عراق تے شمالی یمن نے اک متحدہ سیاسی کمانڈ تشکیل دتی تاکہ اک نویں متحدہ عرب جمہوریہ وچ بتدریج انضمام دی تیاری کیتی جا سکے، تاہم، دوویں منصوبے 1966 تے 1967 وچ ناکام رہے۔ 1971 تے 1972 وچ معمر قذافی نے لیبیا، مصر، سوڈان تے شام نو اکٹھا کرن دی کوشش کیتی تاکہ عرب جمہوریہ دی فیڈریشن بنائی جا سکے۔ ایہ ڈھیلا یونین 1977 تک جاری رہیا جدو‏ں ایہ جمہوریہ د‏‏ی قیادت دے درمیان سیاسی تے علاقائی تنازعات د‏‏ی وجہ تو‏ں تقسیم ہويا۔ 1974 وچ، معمر قذافی تے حبیب بورگیبا نے اپنیاں دو قوماں لیبیا تے تیونس نوں عرب اسلامی جمہوریہ بنان دی کوشش کیتی۔ مغربی ریاستاں دے اتحاد دے احساس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس منصوبے نو‏‏ں بورگیبا نے مسترد کردتا۔ ایہ بعد چ عرب مغرب یونین بن جائے گا۔^{[حوالہ درکار]}^{[ حوالہ دی لوڑ اے ]}

اکتوبر 1978 وچ، عراقی صدر احمد حسن البکر نے کیمپ ڈیوڈ معاہدیاں نو ناکام بنان لئی شامی صدر حافظ الاسد دے نال مل کے کم کرنا شروع کیتا۔ انہاں نے بغداد وچ مشترکہ قومی کارروائی دے لئی اک منشور اُتے دستخط کیتے جس وچ "مکمل فوجی اتحاد" دے نال نال "معاشی، سیاسی تے ثقافتی اتحاد" سمیت "اتحاد دے تعلقات د‏‏ی سب تو‏ں قریبی شکل" فراہ‏م کيتی گئی سی۔ دونے ریاستاں نو‏‏ں متحد کرنے دے لئی اک معاہدہ جولائ‏ی 1979 وچ نافذ العمل ہونا سی۔ اُتے ، عراقی نائب صدر صدام حسین نو‏‏ں اسد (جو نويں یونین وچ نائب رہنما بننا سی ) تو‏ں اپنا اقتدار کھونے دا خدشہ سی تے تشدد د‏‏ی دھمکی دے تحت البکر نو‏‏ں ریٹائرمنٹ اُتے مجبور کردتا۔ اگرچہ جولائ‏ی 1979 دے بعد اسد تے صدام دے درمیان اتحاد دے مذاکرات جاری رہے ، لیکن اسد نے دونے ریاستاں دے درمیان مکمل انضمام تے شام وچ عراقی فوجیاں د‏‏ی فوری تعیناتی دے لئی عراقی مطالبات نو‏‏ں مسترد کردتا۔ اس دے بجائے اسد، شاید عراقی تسلط تے اسرائیل دے نال اک نویں جنگ توں خوفزدہ، اک قدم بہ قدم نقطہ نظر دی وکالت کیتی۔ نومبر 1979 وچ صدام حسین نو‏‏ں تختہ الٹنے دے شامی منصوبے د‏‏ی مبینہ دریافت دے بعد اتحاد دے مذاکرات نو‏‏ں آخر کار غیر معینہ مدت دے لئی معطل کردتا گیا ^[۴۲]

قابل ذکر عرب قوم پرست

عرب قوم پرست	قومیت
مشیل افلاق	شامی
حسین بن علی بادشاہ حجاز	حجازی
جارج انٹونیئس	لبنانی
عبد الرحمن عارف	عراقی
عبدالسلام عارف	عراقی
ذکی الارسوزی	شامی
حافظ الاسد	شامی
احمد حسن البکر	عراقی
اللال الفسی	مراکشی
احمد بن بیلا	الجزائری
صلاح الدین البتار	شامی
عزت دروازہ	فلسطینی
فیصل اول	عراقی
معمر قذافی	لیبیای
راشد علی الگیلانی	عراقی
غازی اول	عراقی
جارج حبش	فلسطینی
ستی الحسری	شامی
صدام حسین	عراقی
امین الحسینی	فلسطینی
صلاح جدید	شامی
کمل جمبلٹ	لبنانی
عبد الرحمن کاواکیبی	شامی
جمال عبدالناصر	مصری
غافر نیمیری	سوڈانی
عدنان پچاچی	عراقی
سمیہ القاسم	فلسطینی
شکری القوتلی	شامی
آمین ریحانی	لبنانی
حمدین صباحی	مصری
جرجی زیدان	لبنانی
کانسٹنٹائن زوریق	شامی

ایہہ وی ویکھو

پین عربزم
عرب سوشلزم
بعثیت
قبطی قوم پرستی
عراقی قوم پرستی
اردن دی قوم پرستی
لبنانی قوم پرستی
لیبیا دی قوم پرستی
ناصر ازم
فلسطینی قوم پرستی
شامی قوم پرستی
تیونس دی قوم پرستی

حوالے

↑ Sayegh, Anis (1970). Palestine and Arab Nationalism. Beirut: Palestine Liberation Organization Research Center, 20, 21, 42.
↑ Kramer, Martin. Arab Nationalism: Mistaken Identity. pp. 177. https://www.jstor.org/stable/20027188.
↑ Omar, Saleh. Arab Nationalism: A Retrospective Evaluation. pp. 24. https://www.jstor.org/stable/41858027.
↑ Dawn, C. Ernest. The Formation of Pan-Arab Ideology in the Interwar Years. pp. 67–91. https://www.jstor.org/stable/163586.
↑ Pan-Arab Nationalism: The Ideological Dream as Compelling Force. https://www.jstor.org/stable/260659.
↑ ^۶.۰ ^۶.۱ ^۶.۲ Tibi, Bassam (1990). Arab Nationalism A Critical Enquiry, 2nd, Palgrave Macmillan, 161–177. ISBN 978-1-349-20804-3. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content
↑ Muhibb ad-Din al-Khatib's Semitic Wave Theory and Pan-Arabism.
↑ (2017) The Middle East and the Making of the Modern World. Harvard University Press, 43.
↑ Aziz, M. A. (2009). "The Origins of Arab Nationalism". Pakistan Horizon 62 (1): 60. ISSN 0030-980X. https://www.jstor.org/stable/24711051.
↑ Suleiman, Yasir. The Arabic Language and National Identity: a Study in Ideology.
↑ Anderson, Betty S. (2016). A History of the Modern Middle East: rulers, rebels, and rogues. Stanford University Press, 119–120. ISBN 978-0-8047-9875-4.
↑ Sindima, Harvey J. (2017). Major Issues in Islam :The Challenges Within and Without. Hamilton Books. ISBN 9780761870173.
↑ (2017) The Middle East and the Making of the Modern World. Harvard University Press, 134.
↑ "L'Association des Oulémas, défenseur de la personnalité nationale". https://www.aps.dz/algerie/120683-l-association-des-oulemas-defenseur-de-la-personnalite-nationale-et-appui-au-mouvement-national.
↑ Suleiman, Yasir. Arabic Sociolinguistics: Issues and Perspectives. Routledge, 35.
↑ Shahin, Emad Eldin. Political Ascent: Contemporary Islamic Movements In North Africa. Routledge.
↑ Crowley, Patrick. Algeria: Nation, Culture and Transnationalism, 1988-2015. Oxford University Press, 246.
↑ ^۱۸.۰ ^۱۸.۱ Sulaiman, Khalid A.. Palestine and Modern Arab Poetry. Zed Books, 44. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content
↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
↑ Dalin, David G.. Icon of Evil: Hitler's Mufti and the Rise of Radical Islam.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Choueiri99 لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Dawisha118 لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Dawisha, p. 119 لئی۔
↑ ^۲۴.۰ ^۲۴.۱ Nasser and His Generation.
↑ To the Mountains: My Life in Jihad, from Algeria to Afghanistan.
↑ Out of Africa: Post-Structuralism's Colonial Roots.
↑ Enhancing Regional Governance and Multilateral Cooperation in Maghreb.
↑ Interpreting Islamic Political Parties.
↑ Multiculturalism and Democracy in North Africa: Aftermath of the Arab Spring.
↑ Tibi, Bassam. Arab nationalism : between Islam and the nation-state, 3rd, Macmillan, 205. ISBN 978-0-230-37654-0.
↑ Sayyid Qutb. Milestones (Ma'alim 'ala Al-Tariq.
↑ quoted in Ruthven, Malise (2006). Islam in the World. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530503-6.
↑ Ghoussoub, Mai. Feminism –or the Eternal Masculine– in the Arab World. pp. 8.
↑ Al-Ali, Nadje S.. Women's Movements in the Middle East: Case Studies. pp. 4.
↑ Pepicelli, Renata. Rethinking Gender in Arab Nationalism: Women and the Politics of Modernity in the Making of Nation-States. Cases from Egypt, Tunisia, and Algeria. pp. 204.
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Pepicelli p. 205 لئی۔
↑ Mujeres Y Revueltas En El Mundo Árabe: Historia Y Orientalismos. https://www.redalyc.org/articulo.oa?id=59940021001.
↑ Dawisha, A. I. (2003). Arab nationalism in the twentieth century : from triumph to despair, Internet Archive, Princeton, N.J. : Princeton University Press, 282. ISBN 978-0-691-10273-3.
↑ Dawisha, Adeed (Winter 2003). Requiem for Arab Nationalism. Middle East Forum. http://www.meforum.org/518/requiem-for-arab-nationalism.
↑ ^۴۰.۰ ^۴۰.۱ Halliday, Fred (2013). The Oxford Handbook of the History of Nationalism. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-876820-3. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "Oxford University Press" defined multiple times with different content
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Seale لئی۔
↑ سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Maoz153 لئی۔

کتابیات

ابو-'اکسا، وائل (2016)۔ عرب دنیا وچ آزادی: انیہويں صدی وچ عربی سوچ وچ تصورات تے نظریات ۔ کیمبرج یونیورسٹی پریس۔
ہیرو، دلیپ ۔ "عرب قوم پرستی۔" مشرق وسطیٰ دی ڈکشنری ۔ نیویارک: سینٹ مارٹن پریس، 1996۔ پی پی۔ 24–25۔
کرش، افرائیم ۔ عرفات دی جنگ: اسرائیلی فتح لئی بندہ تے اوہدی لڑائی ۔ نیویارک: گرو پریس، 2003۔
کرش، افرائیم۔ اسلامی سامراج: اک تریخ ۔ نیو ہیون: ییل یونیورسٹی پریس، 2006۔
سیلا، ابراہیم ۔ "عرب قوم پرستی۔" مشرق وسطیٰ دا تسلسل سیاسی انسائیکلوپیڈیا ۔ ایڈ۔ سیلا۔ نیویارک: تسلسل، 2002۔ پی پی۔ 151–155

باہرلےجوڑ

"عرب قوم پرستی دی اسلامی تنقید" محمد یحییٰ، التوحید ، جلد سوم، نمبر 2، 1986۔
"عرب قوم پرستی: غلط شناخت" مارٹن کریمر ، ڈیڈلس ، سمر 1993، پی پی۔ 171–206۔
"عرب قوم پرستی لئی ریکویئم" عدید داویشا، مشرق وسطیٰ سہ ماہی ، موسم سرما 2003، صفحات۔ 25–41۔
"سوڈان میں عرب قوم پرستی دا عروج" محمد حسن فضل اللہ، کوڈیکس آن لائن ایس اے

سانچہ:Arab nationalism سانچہ:Ethnic nationalism

[1] Sayegh, Anis (1970). Palestine and Arab Nationalism. Beirut: Palestine Liberation Organization Research Center, 20, 21, 42.

[2] Kramer, Martin. Arab Nationalism: Mistaken Identity. pp. 177. https://www.jstor.org/stable/20027188.

[3] Omar, Saleh. Arab Nationalism: A Retrospective Evaluation. pp. 24. https://www.jstor.org/stable/41858027.

[4] Dawn, C. Ernest. The Formation of Pan-Arab Ideology in the Interwar Years. pp. 67–91. https://www.jstor.org/stable/163586.

[:03-5] Pan-Arab Nationalism: The Ideological Dream as Compelling Force. https://www.jstor.org/stable/260659.

[:2-6] ۶.۰ ^۶.۱ ^۶.۲ Tibi, Bassam (1990). Arab Nationalism A Critical Enquiry, 2nd, Palgrave Macmillan, 161–177. ISBN 978-1-349-20804-3. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name ":2" defined multiple times with different content

[7] Muhibb ad-Din al-Khatib's Semitic Wave Theory and Pan-Arabism.

[8] (2017) The Middle East and the Making of the Modern World. Harvard University Press, 43.

[9] Aziz, M. A. (2009). "The Origins of Arab Nationalism". Pakistan Horizon 62 (1): 60. ISSN 0030-980X. https://www.jstor.org/stable/24711051.

[10] Suleiman, Yasir. The Arabic Language and National Identity: a Study in Ideology.

[11] Anderson, Betty S. (2016). A History of the Modern Middle East: rulers, rebels, and rogues. Stanford University Press, 119–120. ISBN 978-0-8047-9875-4.

[12] Sindima, Harvey J. (2017). Major Issues in Islam :The Challenges Within and Without. Hamilton Books. ISBN 9780761870173.

[13] (2017) The Middle East and the Making of the Modern World. Harvard University Press, 134.

[14] "L'Association des Oulémas, défenseur de la personnalité nationale". https://www.aps.dz/algerie/120683-l-association-des-oulemas-defenseur-de-la-personnalite-nationale-et-appui-au-mouvement-national.

[15] Suleiman, Yasir. Arabic Sociolinguistics: Issues and Perspectives. Routledge, 35.

[16] Shahin, Emad Eldin. Political Ascent: Contemporary Islamic Movements In North Africa. Routledge.

[17] Crowley, Patrick. Algeria: Nation, Culture and Transnationalism, 1988-2015. Oxford University Press, 246.

[:1-18] ۱۸.۰ ^۱۸.۱ Sulaiman, Khalid A.. Palestine and Modern Arab Poetry. Zed Books, 44. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name ":1" defined multiple times with different content

[19] Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4409: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).

[icon-20] Dalin, David G.. Icon of Evil: Hitler's Mufti and the Rise of Radical Islam.

[Choueiri99-21] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Choueiri99 لئی۔

[Dawisha118-22] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Dawisha118 لئی۔

[Dawisha,_p._119-23] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Dawisha, p. 119 لئی۔

[:02-24] ۲۴.۰ ^۲۴.۱ Nasser and His Generation.

[25] To the Mountains: My Life in Jihad, from Algeria to Afghanistan.

[26] Out of Africa: Post-Structuralism's Colonial Roots.

[27] Enhancing Regional Governance and Multilateral Cooperation in Maghreb.

[28] Interpreting Islamic Political Parties.

[29] Multiculturalism and Democracy in North Africa: Aftermath of the Arab Spring.

[30] Tibi, Bassam. Arab nationalism : between Islam and the nation-state, 3rd, Macmillan, 205. ISBN 978-0-230-37654-0.

[31] Sayyid Qutb. Milestones (Ma'alim 'ala Al-Tariq.

[Ruthven-318-32] quoted in Ruthven, Malise (2006). Islam in the World. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-530503-6.

[33] Ghoussoub, Mai. Feminism –or the Eternal Masculine– in the Arab World. pp. 8.

[34] Al-Ali, Nadje S.. Women's Movements in the Middle East: Case Studies. pp. 4.

[35] Pepicelli, Renata. Rethinking Gender in Arab Nationalism: Women and the Politics of Modernity in the Making of Nation-States. Cases from Egypt, Tunisia, and Algeria. pp. 204.

[Pepicelli_p._205-36] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Pepicelli p. 205 لئی۔

[37] Mujeres Y Revueltas En El Mundo Árabe: Historia Y Orientalismos. https://www.redalyc.org/articulo.oa?id=59940021001.

[38] Dawisha, A. I. (2003). Arab nationalism in the twentieth century : from triumph to despair, Internet Archive, Princeton, N.J. : Princeton University Press, 282. ISBN 978-0-691-10273-3.

[39] Dawisha, Adeed (Winter 2003). Requiem for Arab Nationalism. Middle East Forum. http://www.meforum.org/518/requiem-for-arab-nationalism.

[Oxford_University_Press-40] ۴۰.۰ ^۴۰.۱ Halliday, Fred (2013). The Oxford Handbook of the History of Nationalism. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-876820-3. سائیٹ غلطی: Invalid <ref> tag; name "Oxford University Press" defined multiple times with different content

[Seale-41] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Seale لئی۔

[Maoz153-42] سائیٹ غلطی: نا منیا جان والا <ref> ٹیگ کوئی لکھت نئیں دتی گئی اتے پتے Maoz153 لئی۔

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]

[۲۲]

[۲۳]

[۲۴]

[۲۵]

[۲۶]

[۲۷]

[۲۸]

[۲۹]

[۳۰]

[۳۱]

[۳۲]

[۳۳]

[۳۴]

[۳۵]

[۳۶]

[۳۷]

[۳۸]

[۳۹]

[۴۰]

[۴۱]

[۴۲]