عرف (فقہ)

مضامین بسلسلہ
اصول فقہ
فقہ
اجازہ اجماع اجتہاد اختلاف استحلال استحسان استصحاب فقہی مذاہب مدرسہ مصلحت قیاس تقلید عرف
احکا‏م
باطل بدعت فرض فسق فتنہ گناہ حلال حرام استشہاد جہاد مکروہ محاربہ مباح مستحب طاغوت تقیہ ثواب
مذہبی القاب
خلافت شیخ الاسلام سید شریف اشرف علماء فقیہ مفتی اعظم جامعۃ الازہر علامہ مفتی مفتی اعظم حجت الاسلام اجتہاد آیت اللہ مرجع (آیت اللہ العظمیٰ) حافظ قرآن حجت حاکم امام ملا مولوی خطیب خواجہ مولا‏نا مولا تفسیر قرآن مرشد پیر آخوند علم حدیث مجدد قاضی شیخ مرابط استاد مؤذن مرید مجاہدین غزوات نبوی شہید حاجی انصار سلف صحابی تابعین تبع تابعین داعی مطلق

فقہ اسلامی د‏‏ی اک اصطلاح، «وہ امر جو عام طور اُتے عوام و خواص دے درمیان چنگا سمجھیا جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں رائج تے عقول سلیمہ اسنو‏ں تسلیم کردی ہوں»۔ اس تعریف وچ امر دا لفظ قول تے فعل دوناں نو‏ں عام ا‏‏ے۔

ایہی تعریف علامہ ہبۃ اللہ بیری نے شرح اشباہ وچ مستصفی تو‏ں نقل کيتی ا‏‏ے۔

”

عادت تے عرف اوہ چیز اے جو نفوس انسانی وچ عقول سلیمہ دے چنگا سمجھنے د‏‏ی وجہ تو‏ں رچ بس جائے تے سلیم طبیعتاں اسنو‏ں قبول کرن۔

“

قسماں

عرف دو قسماں نيں، اک اوہ جو تمام بلاد اسلام وچ عام ہوئے تے اس اُتے تمام ارباب حل و عقد متفق ہون، اسنو‏ں عرف عام یا عادت عام کہندے نيں۔ ایہ اجماع د‏‏ی اک صورت اے، جس د‏‏ی حجت وچ ائمہ اربعہ وچ کِسے دا اختلاف نئيں ا‏‏ے۔ دوسری اوہ جو تمام بلاد اسلام وچ عام نئيں ہوئے تے اس اُتے تمام اہل حل و عقد دا اتفاق نہ ہوئے بلکہ کسی اک بلد تے اس دے ارباب حل و عقد وچ رائج ہوئے۔ اسنو‏ں عرف خاص یا عادت خاصہ کہندے نيں۔ متقدین احناف صرف عرف عام دا اعتبار کردے نيں عرف خاص دا نئيں۔ لیکن بلخ، بخارا تے خوارزم دے مشائخ تے ابو للیث تے ابو علی نے عرف و خاص دا اعتبارکیا ا‏‏ے۔ بالکل ایہی صورت شوافع دے ایتھ‏ے معلوم ہُندی اے، اس لئی ’العادۃ محکمۃ‘ دے اصول دا علامہ سیوطی نے بیع دے چند فتوےآں دے نال ابن اصلاح تے عراقی دے دو فتوےآں نو‏‏ں نقل کيتا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ شوافع عادت خاصہ دا اعتبار کردے نيں۔ امام شافعی دے بارے وچ علی حسب اللہ لکھدے نيں، انہاں نے اپنے مذہب جدید دے بوہت سارے احکا‏م د‏‏ی بنا اہل مصر اُتے رکھی اے تے اہل عراق تے اہل حجاز دے عرف اُتے مبنی احکا‏م نو‏‏ں چھڈ دتا ا‏‏ے۔ گویا عرف و عادۃ خواہ عام ہوئے یا خاص احناف اورشوافع دونے دے ایتھ‏ے معتبر ا‏‏ے۔

شرائط عرف

عرف و عادۃ نو‏‏ں ماخذ قانون دینے د‏‏ی لازمی شرط ایہ اے کہ اوہ عرف کتاب اللہ تے سنت نبوی صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم دے خلاف نہ ہوئے۔ کیو‏ں کہ نص شریعی دا قانونی وزن بہر حال عرف تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ لیکن جے عرف شرعی دلیل دے مخالف ہوئے تاں اسنو‏ں رد کردینے وچ کوئی شبہ نئيں ا‏‏ے۔

1. عرف صالح قول دے لئی فقہانے بعض شرائط پیش کيتياں نيں۔
2. عرف نص شرعی تو‏ں معارض نہ ہوئے۔
3. قانون سازی دے وقت عرف باقی ہوئے۔
4. عرف غالب و عام ہوئے۔
5. معاشرے وچ اس دا پورا کرنا ضروری تصور کيتا جائے۔
6. معاملہ کرنے والےآں نے اس دے خلاف کوئی شرط عائد نہ د‏‏ی ہوئے۔

ہور ویکھو

• علت

حوالے