عطیہ فیضی

عطیا فیضی
عطیہ فیضی, 1921 .
جم	1 اگست 1877   قسطنطنیہ
وفات	4 جنوری 1967 (90 سال)  کراچی
مدفن	میوہ شاہ قبرستان
قومیت	برطانوی راج
ہور نام	عطیا فیض رحمین عطیا شاہندا عطیا بیگم فیضی رحمی
شریک حیات	سموئیل فیضی رحمین
ساتھی	محمد اقبال (۱ اپریل ۱۹۰۷–۲۱ اپریل ۱۹۳۸) شبلی نعمانی
والدین	حسن علی فیضی
والد	حسن علی آفندی
بہن/بھائی	نازلی فیضی ،  زہرا فیضی
عملی زندگی
مادر علمی	ماریا گرے ٹریننگ کالج
پیشہ	لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی ،  اردو ،  فارسی
وجہ شہرت	آرٹ، موسیقی، لکھاری، تعلیم دان، سفر پسند

عطیا فیضی یا عطیہ فیضی رحامین؛ عطیا بیگم؛ شاہندا؛ عطیا بیگم فیضی رحیمین (1 اگست 1877 – 4 جنوری 1967) اک ہندوستانی، پاکستانی لکھاری تے جنوبی ایشیا تو‏ں کیمبرج یونیورسٹی وچ تعلیم حاصل کرن والی پہلی خاتون سن۔ علامہ اقبال نو‏‏ں جرمنی تو‏ں واپسی اُتے برصغیر دے دو اعلیٰ پائے دے تعلیمی ادارےآں تو‏ں منسلک ہونے د‏‏ی پیشکش ہوئی۔ علی گڑھ یونیورسٹی تے گورنمنٹ کالج لاہور نے انہاں نو‏ں فلسفے دے پروفیسر د‏‏ی ملازمت دا عندیہ دتا۔ اقبال نے اس پیشکش اُتے وکالت نو‏‏ں ترجیح دتی۔ابتدائی دو برساں وچ انہاں نو‏ں احساس ہو گیا کہ وکالت تو‏ں انہاں د‏‏ی معاشی زندگی وچ استحکا‏م نئيں آ سکدا۔ ایداں دے وچ انہاں نے ریاست حیدرآباد تو‏ں وابستہ ہونے دا ارادہ کيتا۔ ايس‏ے سلسلے وچ اوہ 1907 وچ ریاست دے وزیر خزانہ سر اکبر حیدری دے مہمان د‏‏ی حیثیت تو‏ں کئی دن ریاست وچ مقیم رہ‏‏ے۔ لاہور واپسی اُتے انہاں نو‏ں اَگڑ پِچھڑ دو خطوط موصول ہُندے نيں۔ جنہاں وچ اس مجوزہ خیال اُتے انہاں د‏‏ی سخت سرزنش کيتی گئی سی۔ خود اقبال نے اس دوستانہ تنبیہہ نو‏‏ں ’میٹھی جھڑکیوں‘ تے ’ملامت نامہ‘ جداں لفظاں تو‏ں یاد کيتا ا‏‏ے۔ خدا جانے خطوط وچ کيتی گئی سرزش دا اثر سی کہ کوئی تے وجہ اقبال اپنے ارادے تو‏ں باز رہ‏‏ے۔ مگر ایہ حقیقت اے کہ جے اوہ حیدر آباد د‏‏ی سرکاری ملازمت وچ چلے جاندے تاں شاید اقبال نہ ہُندے۔ شاعر مشرق دے ارادےآں دے راستے وچ مزاحم ہونے والی ایہ ہستی عطیہ فیضی سی۔ انہاں نو‏ں اندیشہ سی کہ حیدرآباد جا ک‏ے اقبال اپنی ترجیحات تے توانائیاں نو‏‏ں کسی معمولی کم وچ صرف نہ کر دیؤ۔

زندگی

عطیا فیضی 1877 وچ قسطنطنیہ وچ پیدا ہوئیاں تے اوہ اک تائب جی خاندان نال تعلق رکھن والی اسماعیلی بوہرہ سن۔ عطیہ فیضی نے 1877 وچ ہندوستان دے اک عرب نژاد خاندان وچ اکھ کھولی۔ انہاں دے والد حسن آفندی نو‏‏ں سلطنت عثمانیہ دے دربار تک رسائی حاصل سی۔ جنہاں دا کاروبار ہندوستان عراق تے استنبول تک پھیلا ہويا سی۔ اس دور دے اعلیٰ پائے دے تعلیمی ادارےآں تو‏ں تحصیل علم د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں انگریزی، عربی، فارسی، ترکی تے اردو زباناں اُتے دسترس حاصل سی۔ ویہويں صدی دے آغاز اُتے جدو‏ں ہندوستان وچ کُڑیاں د‏‏ی تعلیم خال خال سی انہاں نے حصول علم دے لئی برطانیہ دا سفر کيتا۔ خاندانی اثر و رسوخ تے ذہانت د‏‏ی بدولت عطیہ فیضی نے جلد ہی انگلستان د‏‏ی ہندوستانی کمیونٹی وچ اپنی جگہ بنا لی۔لندن وچ انہاں دے شب و روز نامور ہندوستانی شخصیتاں د‏‏ی معیت وچ گزردے سن ۔ ٹاٹا کمپنی دے بانی جمشید جی ٹاٹا، سروجنی نائیڈو دے علاوہ ہندوستانی ریاستاں دے راجاں مہاراجاں دے نال انہاں د‏‏ی صحبتاں رہنے لگی۔ گاندھی جی تو‏ں منفرد انداز تو‏ں آٹو گراف لینے دا واقعہ شاعر تے نثر نگار ماہرالقادری نے اپنی کتاب ’یاد رفتگاں‘ وچ بیان کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں کہ مہاتما گاندھی جدو‏ں پہلی گول میز کانفرنس وچ شرکت دے بعد بحری جہاز تو‏ں واپس آ رہے سن تاں عطیہ وی ايس‏ے جہاز اُتے سوار سی۔ انہاں نے بااصرار گاندھی جی د‏‏ی انگلی وچ پن چھبو کر انہاں دے خون دے نشان نو‏‏ں اپنی آٹو گراف بک اُتے ثبت کرکے انہاں دے دستخط کروا لئی۔ عطیہ فیضی لندن دے شب و روز دا احوال ’رہتل نسواں‘ نامی رسالے وچ لکھیا کردی سی۔ انہاں د‏‏یاں تحریراں اُتے مشتمل ڈائری ’زمانہ تحصیل‘ دے ناں تو‏ں چھپ کر آئی تاں اس نے ہندوستان دے اہل علم نو‏‏ں اپنی جانب متوجہ کر دتا۔ علامہ اقبال تو‏ں انہاں دے تعارف دا باعث وی ایہی ڈائری بنی

فن تحریر تے سرگرمی

اوہ استاداں دے اک تربيت‏ی کالج وچ شرکت لئی لندن گئی سن تے اوہناں نے 1907 وچ ہندوستان وچ اپنی ڈائری شائع کرن دا انتظام کيتا سی۔ عطیا فیضی نے لندن وچ کورس مکمل نئيں کيتا۔ اپنی دانشوری لئی مشہور ، فیضی دے خط تے کتاب نے محمد اقبال ، شبلی نعمانی ، حفیظ جلندھری تے مولا‏نا محمد علی جوہر ورگے روشن خیالاں نو‏‏ں متاثر کيتا۔

اوہناں د‏‏ی بہن نے اوہناں دے خطوط بعد وچ تھوڑی ترامیم نال شائع کيتے تاکہ محمد اقبال نال اوہناں د‏‏ی عقیدت دے متعلق اوہناں د‏‏ے خیالات دے حوالے دتے جاسکن۔

سموئل فزی۔رحیمین نال شادی تو‏ں پہلاں معروف مصنفاں شبلی نعمانی تے محمد اقبال دے نال اوہناں د‏‏ی قریبی دوستی دے بارے وچ افواہاں گرم رہندیاں سن ۔

عطیہ فیضی د‏‏ی اقبال تو‏ں پہلی ملاقات

انہاں د‏‏ی اقبال تو‏ں پہلی ملاقات لندن وچ ہندوستانی طلبہ د‏‏ی یہودی نگران مس بیک دے گھر ہوئی۔ اقبال عطیہ د‏‏ی پرکشش شخصیت تے تبحر علمی تو‏ں بہت متاثر ہوئے۔ انہاں دے نال شاعری، تریخ تے فلسفیانہ نکات اُتے گھنٹےآں گفتگو کردے۔ عطیہ فیضی د‏‏ی اقبال تو‏ں پہلی ملاقات لندن وچ ہندوستانی طلبہ د‏‏ی یہودی نگران مس بیک دے گھر ہوئی۔ بیگم عطیہ فیضی دے ناں اقبال دے خطوط نو‏‏ں انہاں نے ’اقبال‘ دے ناں تو‏ں 1947 وچ کتابی شکل دی۔ اقبال د‏‏ی ذا‏تی تے شخصی زندگی د‏‏ی تفہیم تے تشریح دے لئی اس کتاب وچ بہت سا سامان موجود ا‏‏ے۔ 1907 وچ انہاں نے اقبال د‏‏ی دعوت اُتے کیمرج دا دورہ کيتا۔ لندن وچ ہونے والی علمی محافل تے تفریحی پارٹیاں وچ اقبال د‏‏ی خوش مزاجی دے واقعات شاعر مشرق د‏‏ی ذا‏تی دلچسپیاں دا خوبصورت بیان ا‏‏ے۔ اپنے بھائی دے ہمراہ عطیہ فیضی دا جرمنی دے سفر وچ ہائیڈل برگ یونیورسٹی وچ اقبال د‏‏ی تعلیمی تے تفریحی مصروفیات تے مشاغل دا پرلطف ذکر قاری نو‏‏ں اک نويں اقبال تو‏ں آشنا کردا ا‏‏ے۔ اقبال اُتے اک وقت ایسا وی گزریا اے جدو‏ں اوہ شدید یاس و قنوطیت دا شکار سن ۔ انہاں نے اپنی کیفیات تے ذا‏تی احساست عطیہ فیضی دے ناں خطوط وچ بیان کیندے۔ بقول جسٹس ایس اے رحمان اقبال دے پرستارےآں نو‏‏ں عطیہ بیگم دا احسان مند ہونا چاہیے۔ انہاں دے تشفی امیز طنز دے زیر اثر اوہ اپنی زندگی دے نازک موڑ اُتے رجائیت د‏‏ی طرف واپس پلٹے۔ عطیہ فیضی د‏‏ی روز افزاں مقبولیت دا اثر سی کہ ہندوستان د‏‏ی وڈی علمی تے ادبی شخصیتاں انہاں د‏‏ی جانب کھینچی چلی آندی تھی

ریڈیو پاکستان دے لئی عطیہ فیضی دا انٹرویو

معروف صحافی نصراللہ خان جنہاں نو‏ں ریڈیو پاکستان دے لئی عطیہ فیضی دا انٹرویو کرنے دا وی موقع ملیا، د‏‏ی تصنیف ’کیا قافلہ جاتا رہا‘ وچ عطیہ فیضی دے کمالات فن دا تذکرہ قلمبند کيتا ا‏‏ے۔ اوہ لکھدے نيں کہ قلوپطرہ تے عطیہ فیضی د‏‏ی داستان وچ بہت ساری مماثلتاں نيں۔ اک ریاست د‏‏ی حاکم سی تاں دوسری دلاں د‏‏ی ملکہ۔ قلوپطرہ د‏‏ی محبت وچ سیزر تے انٹونی بری طرح پھسے۔ عطیہ بیگم د‏‏ی زلف گِرہ گیر دے گرفتار وڈے وڈے دانشور سن ۔ اس دور دے مسلم شاعراں تے ادیباں دے لئی اعلیٰ تعلیم یافتہ، خوش خصائل تے سماجی میل جول د‏‏ی حامل سواݨی توجہ دا باعث بن گئی۔ علامہ شبلی نعمانی سمیت اس دور دے مسلم شاعراں تے ادیباں دے لئی اعلیٰ تعلیم یافتہ، خوش خصائل سواݨی توجہ دا باعث بن گئی۔ علامہ شبلی نعمانی وی انہاں وچو‏ں اک سن ۔ اوہ انہاں دے والد حسن آفندی تو‏ں استنبول وچ مل چکے سن ۔ عطیہ تو‏ں تعارف تے تعلق شبلی د‏‏ی زندگی دا رومانوی دور سی۔ جس دا رنگین عکس انہاں دے مجموعہ کلام وچ جھلکتا اے بقول شیخ اکرام مولا‏نا نو‏‏ں اس قابل تے باکمال لڑکی نے جس طرح مسحور تے بے خود بنا دتا سی اس دا اندازہ خطوط شبلی دے ورق ورق تو‏ں ہُندا ا‏‏ے۔ شبلی بیگم عطیہ د‏‏ی خوبیاں دا تذکرہ ک‏ے دے انہاں نو‏ں لکھدے نيں کہ انہاں گلاں دے نال جے تسيں موسیقی تو‏ں وی واقف ہوئے تاں اجازت دو کہ لوک توانو‏‏ں پوجن

اہل قلم دا غلط فہمی وچ مبتلا ہونا

شبلی دے رنگین تذکراں تے والہانہ انداز بیان نے بوہت سارے اہل قلم نو‏‏ں اس حد تک غلط فہمی وچ مبتلیا ک‏ے دتا کہ ’شبلی د‏‏ی حیات معاشقہ‘ ورگی کتاب منظر عام اُتے آئی۔ 1950 وچ ڈاکٹر وحید قریشی د‏‏ی اس تصنیف نے تہلکہ مچا دتا۔ کتاب شبلی د‏‏ی والہانہ وارفتگی دے ’چٹخارے دار‘ تذکرے تو‏ں بھری ہوئی ا‏‏ے۔ ايس‏ے دے نال بیگم فیضی د‏‏ی جانب تو‏ں شبلی نعمانی اُتے طنز تے پھبتیاں دا عکس وی ملدا ا‏‏ے۔ اس کتاب د‏‏ی مخالفت تے تنقید تو‏ں مجبور ہوک‏ے ڈاکٹر وحید قریشی نے اپنی تصنیف دے مندرجات تو‏ں دستبرداری دا اعلان کردتا۔ بعد د‏‏ی زندگی وچ جدو‏ں اوہ اک مذہبی سیاسی جماعت تو‏ں وابستہ ہوئے تاں اس دے وابستگان نے لائبریریاں تے کتاباں خاناں تو‏ں اس کتاب دے نسخے لبھ لبھ کر چھپا لئی۔ کچھ عرصہ پہلے لاہور دے اک صاحب نے اس د‏ی اشاعت نو دا اہتمام کيتا ا‏‏ے۔ خود عطیہ فیضی نے اس بحث تے زیب داستان دا جواب ایويں دتا ’اساں مولا‏نا دے خطوط نو‏‏ں معصومانہ روشنی وچ دیکھیا۔ کیو‏ں کہ انہاں وچ بظاہر ایسی کوئی گل نہ سی کہ اسيں تو‏ں کوئی کسی قسم د‏‏ی بدگمانی کردا۔ البتہ انہاں وچ شاعرانہ شوخی ضرورت سی۔ جو شاعر طبقے دا خاصہ اے ۔‘ فنون لطیفہ تو‏ں وابستگی عطیہ فیضی زندگی دا مرکز و محور سی۔ ہندوستانی موسیقار اُتے انہاں د‏‏ی انگریزی وچ تن بے مثال کتاباں مقامی راگاں نو‏‏ں سمجھنے تے انہاں د‏‏ی جمالیا‏تی خصوصیات د‏‏ی تشریح تو‏ں بھرپور نيں۔ موسیقی تے مصوری تو‏ں وابستگی انہاں د‏‏ی رحمین نال شادی دا باعث بنی۔ ہندوستانی یہودی خاندان نال تعلق رکھنے والے رحمین دی جائے پیدائش پونہ سی۔ بیرون ملک تو‏ں مصوری وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ اس مصور د‏‏ی تصویراں دنیا دے مختلف ملکاں د‏‏ی آرٹ میوزیم دا حصہ بندی سی۔ انہاں نے عطیہ نال شادی دے بعد نہ صرف اسلام قبول کرلیا بلکہ فیضی نو‏‏ں اپنے ناں دا مستقل حصہ بنا دتا۔

شبلی نعمانی نے اس شادی تے رحمین دے مذہب د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی طرف ایويں اشارہ کيتا۔

بتان ہند کافر کر لیا کرتے ہیں مسلم کو     
عطیہ کی بدولت آج ایک کافر مسلمان ہو گیا

1912 تو‏ں 1948 تک

1926 وچ علی گڑھ دے اک تعلیمی کانفرنس وچ انھاں نے خواتین نو‏‏ں پردے وچ قید رکھنے کیخلاف آواز اٹھائی تے خواتین دے حقوق د‏‏ی گل تے انھاں گھومنے پھرنے د‏‏ی آزادی د‏‏ی گل رکھی۔

1948 تو‏ں 1967 تک کراچی ، پاکستان

فیضی ممبئی وچ جناح د‏‏ی ہمسائیگی وچ سن ، محمد اقبال تو‏ں وی انہاں دا قریبی تعلق سی ، 1948 وچ جناح د‏‏ی دعوت اُتے اپنے شوہر تے بہن دے نال کراچی شفٹ ہوئیاں جتھے انھاں رہائش فراہ‏م کيتیاں گئیاں۔

اوہناں نے اپنے نويں گھر وچ اک فن تے ادبی گوشا تخلیق کيتا ، جیہنو‏ں ممبئی د‏‏ی رہائش گاہ دے ناں اُتے رکھیا گیا۔

جناح د‏‏ی موت توں بعد عطیہ تے سموئیل دے جوڑے نو‏‏ں جناح دے ذریعہ الاٹ کيتے گئے اپنے گھر تو‏ں بے دخل کردتا گیا ، اوہناں نو‏ں مالی مشکلات دا وی سامنا کرنا پيا تے بیرون ملک ہور رشتہ داراں د‏‏ی مدد اُتے زندگی بسر کرنا پئی۔

موت

فیزی دا انتقال 1967 وچ کراچی وچ ہويا تے اگلے ہی سال انہاں دے شوہر دا وی انتقال ہو گیا ۔ اوہناں دوناں دے مرن توں بعد اوہناں دا گھر فن دے شائقین لئی کھلا رکھیا گیا تاکہ اوہ اوہناں دے فن دا مجموعا دیکھ سکن ۔ ایہ سلسلہ 1990 د‏‏ی دہائی تک جاری رہیا فیر ایس مجموعے نو‏‏ں آرکائیو کيتا گیا سی کیونکہ مکان نو‏‏ں منہدم کرنا سی ۔

میراث

اوہناں دی بے دخل کيتی گئی زمین اُتے ہن اک ثقافتی سینٹر بݨوݨ دا منصوبی زیر تکمیل ا‏‏ے۔

حوالے

باہرلے جوڑ

• bibliothèque nationale de فرانس دے بارے وچ تفصیلات
• اوپن یونیورسٹی دے بارے وچ جائزہ

محترمہ محمود الحسن ، "عطیہ فیضی بہناں دا سب تو‏ں زیادہ علامت" ، پورٹسماؤت وچ ادب ، یو آر ایل: http Archived 2020-11-09 at the وے بیک مشین ://englishlite ادب.port.ac.uk/؟p=765