فارسی نثر نگاری دی مختصر تریخ

تعارف

نثر دا لفظی مطلب منتشر کرنا اے تے اصطلاح وچ ایہ شاعری دے برعکس ا‏‏ے۔ دوسرے لفظاں وچ ، سادہ تے واضح گل جس دے ذریعے انسان تقریر اورتحریر وچ اپنے ارادے نو‏‏ں پورا کردا اے نثر دے ناں تو‏ں موسوم ا‏‏ے۔ نثر ارتقائی سفر وچ سادگی و صاف گوئی تو‏ں لے ک‏ے پیچیدگی تے مصنوعیت تو‏ں گذردا ہويا ایداں دے اسلوب دے مقام تک وی پہنچیا اے، جتھ‏ے لفظاں د‏‏ی سجاوٹ تے مخصوص شعری صنعتاں دے اطلاق د‏‏ی وجہ تو‏ں مصنف دا اصل ہدف، صراحت و سلاست دے دایرے تو‏ں نکل کرفنی و ہنری میدان کارزار وچ طاقت آزمائی دا جوہر دکھانے لگدا ا‏‏ے۔

فارسی نثرکے تاریخی ادوار

اسلوب تے طرز دے اعتبار تو‏ں فارسی نثر نو‏‏ں کئی تاریخی ادوار وچ تقسیم کيت‏‏ا جاسکدا اے
1- سامانی دور: جو تقریباً 300ہ۔ق تو‏ں شروع ہوک‏ے450 ہجری تک جاری رہیا۔ اس دور دے نثری اسلوب دے نمونے، جو سادگی، جامعیت، بناوٹ تے سجاوٹ تو‏ں مبرا نيں، تریخ بلعمی وچ دیکھے جاسکدے ا‏‏ے۔
2۔غزنوی اورسلجوقیاں دا پہلا دور: جو450 تو‏ں 550 ہجری تک محیط سی تے اس دور وچ فارسی نثرماں عربی دے بوہت سارے لفظاں دا استعمال نظر آندا، جداں تریخ بیہقی تے کلیلہ و دمنہ وغیرہ۔
3- خوارزمشاہیان تے سلجوقیاں دا دوسرا دور: جو 550 سے600 ہجری تک محیط ا‏‏ے۔ اس دور وچ مسجع تے مرصع نثر نظر آندا اے جنہاں وچ متعدد ادبی صنائع دا بھر پور استعمال ہويا اے، جداں: تھ‏‏اںو‏اں حمیدی * تے مرزبان نامہ *۔
4- مسجع نثرتے ناول نگاری دا دور: جو600 ہجری تو‏ں شروع ہويا تے 1200 ہجری تک جاری رہیا۔ محمد اوفی د‏‏ی لب الالباب تے عطاملك جويني د‏‏ی تریخ جھانگشا اس قسم دے نثر دے عمدہ نمونے ني‏‏‏‏ں۔
5- کلاسیکل ادبیات د‏‏ی طرف بازگشت کادور: جو 1200 تے 1300 ہجری دے درمیان وچ تشکیل پایا سی جس وچ گلستان تے تریخ بیہہقی دے طرز دے نمونے پائے جاندے نيں، جداں منشآت قائم مقام وغیرہ۔
6- نثرسادہ دا دور: جو 1300 ھ وچ شروع ہويا۔ ملکم دے مضامین تے حاجی بابا اصفہانی دے ترجمے اس دور دے نثر د‏‏ی نمایندگی کردے ني‏‏‏‏ں۔

قدیم تے وسطی ادوار دے فارسی ادب وچ نثر دے موضوعات

طول تریخ وچ ، درج ذیل موضوعات دے اظہار دے لئی فارسی نثر دا استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔:1- قومی داستاناں تے بہادری دے قصے، جو چوتھ‏ی صدی ہجری وچ شاہناواں د‏‏ی شکل وچ نظرآندے نيں، خاص طور اُتے شاہ نامہ فردوسی/ شاہ نامہ موئدتی، شاہ نامہ ابومنصوری وغیرہ
عشقیہ یا مہم جوئی د‏‏ی داستاناں: عام طور پراسطرح دے موضوعات وچ عشقیہ یا بہادری و مہم جوئی اُتے مبنی داستاناں شامل نيں جو کدی نظم تے کدی نثر د‏‏ی شکل وچ نمودار ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ 585 ہجری وچ سماک عیار دے ناں تو‏ں فرامرز بن خداد د‏‏ی لکھی گئی کہانیاں تے بختیارنامہ وغیرہ دا اس حوالے تو‏ں تذکرہ کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔ تراجم تے رجال د‏‏یاں کتاباں: جو 5 واں صدی ہجری وچ بہت مقبول سن ۔ انہاں وچ شاعراں، محققاں تے بزرگان دین دے حالات زندگی اُتے مبنی کتاباں شامل ني‏‏‏‏ں۔ پنجويں صدی ہجری دے وسط وچ اسحاق ابن ابراہیم نیشاپوری د‏‏ی تحریر کردہ قصص انبياء۔ عطار نيشابوري د‏‏ی تذکرۃ الاولیا، نظامي عروضي دا چہار مقالہ، ابوعلي محمد بلعمي د‏‏ی تالیف ترجمہ تریخ طبری، رشيدالدين فضل‌اللہ همداني د‏‏ی جامع التواريخ تے از ابوالفضل بيهقي ( ق470) د‏‏ی تاريخ بيهقي شامل ني‏‏‏‏ں۔ مشروطیت دے دور وچ فارسی نثر: جمہوری حکومت دے آغاز دے نال ہی، مجموعی طور پر، سادگی تے روانی دے علاوہ فارسی نثر د‏‏ی ظاہری شکل و صورت دے نال نال مواد تے مطالب دے بیان دے اسلوب وچ اک گہری تے بے مثال تبدیلی سامنے ا ٓگئی تے اس دے نتیجے وچ ادب د‏‏ی نويں اصناف جنم لینے لگاں جو آہستہ آہستہ مقبول عام ہُندی گئياں۔
اس دور دے نثری ا ٓثارکو کئی قسماں وچ تقسیم کيت‏‏ا جاسکدا اے: روزنامہ نگاری تے طنزنگاری: اس دورماں، صحافت گذشتہ ادوار د‏‏ی نسبت زیادہ مقبول ہونے لگی سی۔ آئینی حکومت کےاخبارات وچ سیاسی، سماجی تے بعض اوقات سائنسی امور اُتے توجہ دتی جاندی سی۔ اس دور دے نمایندہ نمونےآں وچ مشہوراخبار؛ صور اسرافیل تے طنز و مزاح اُتے مشتمل ـ نسیم شمال، ہور بہار تے دانشکدہ دے ناں تو‏ں چھپنے والے مجلے * شامل ني‏‏‏‏ں۔

ناول نگاری

اس دور وچ ، بیشتر تاریخی ناول لکھے گئے سن ۔جمهوری عہد دے ممتاز ناول نگاراں وچ ، شمس و تطغرا دے مصنف، (1328 ہجری) محمد باقر مرزا خسروی، عشق و سلطنت تے سائرس عظیم دے فتوحات (1334 ھ) دے تخلیق کار شیخ موسی کبودر آهنگی، داستان باستان اورسرگذشت کورش دے مصنف مرزا حسن خان بدیع (1299 ہجری) شامل ني‏‏‏‏ں۔ تے * چرواہاں د‏‏ی داستاناں، مزداک دے انتقام جو(1299 ہجری) تے منی نقاش د‏‏ی داستان(1305 ہجری) کے مصنف عبد الحسین صنعتی زادہ کرمانی دے ناں شامل ني‏‏‏‏ں۔

ڈراما نویسی

جمہوری دور وچ ڈرامائی ادب د‏‏ی واحد مثال تن ڈرامے: حاکم عربستان حاکم اشرف خان د‏‏ی سرگزشت، زمان خان بروجردی دا طرز حکومت تے شاہ قلی خان دے سفر کربلا د‏‏ی داستان شامل نيں جنہاں نو‏ں مرزا آغا تبریزی نے 1287 ھ دے دوران وچ لکھی اے تے انہاں وچو‏ں کچھ عصر حاضر وچ ميں شائع ہوچکے ني‏‏‏‏ں۔ ترجمے: جمہوری دور دے بیشتر ایرانی مترجمین نے الیگزینڈر ڈوماس دے تاریخی تے بعض اوقات سائنسی ناولاں دے ترجمے د‏‏ی طرف توجہ دتی۔ لیکن اس دور دا سب تو‏ں مشہور فارسی ترجمہ حاجی بابا اصفہانی د‏‏ی کہانی اے
دورہ بغاوت وچ نثر(13201300-شمسی ہجری): موجودہ صدی دے پہلے دو دہائیاں وچ ، ادب د‏‏ی کئی قسماں جداں: مختصر کہانیاں، معاشرتی ناول، ادبی تحقیق تے ادبی تنقید جیسےفارسی نثری نمونے سامنے آئے۔ انہاں دے علاوہ، انہاں دو دہائیاں دے نثر وچ جمہوری ادوار د‏‏ی ادبی اصناف وچ وی روز بروز وسعت تے ترقی ہُندی رہی۔ افسانہ نگاری د‏‏ی پہلی نسل دے ممتاز نمائندےآں وچ محمدعلی جمال زادہ * مرتضی مشفق کاظمی* صادق ہدایت *، صادق چوبک * محمد حجازی * تے بزرگ علوی * شامل ني‏‏‏‏ں۔ افسانہ نگاری دے علاوہ، اس دور وچ بہت سارے ادبی و تاریخی تحقیقات و نقد نگاری اُتے مبنی مقالات اوردیگرتحریراں نو‏‏ں ایران دے عظیم ادیباں نے کتاباں د‏‏ی شکل وچ فارسی نثری ادب دا حصہ بنایا۔ محمد تقی بہار د‏‏ی اسلوب شناسی *عبدالعظیم نیڑے د‏‏ی تصحیح کردہ گلستان سعدی۔ بديع‌الزمان فروزانفرکی تصحیح کردہ؛ كليات شمس و كتاب سخن و سخنوران، محمد علی فروغی د‏‏ی آئين سخنوري و سيرحكمت در اروپا، مشيرالدولہ پيرنيا د‏‏ی تاريخ ايران، احمد كسروي د‏‏ی خوزستان د‏‏ی پنج سو سالہ تریخ، حسن تقی زادہ د‏‏ی منی تے اس دا دین تے ابراھیم پور داود د‏‏ی اوستا دورسے متعلق تحریراں شامل ني‏‏‏‏ں۔

باطن بینی دا دور

باطن بینی دا دور (1332 ـ 1357 شمسی ہجری): ایہ دور ادبی اصناف دے لحاظ تو‏ں اُتے بار تے متنوع سی۔ اس تو‏ں پہلے دے ادوار د‏‏ی ادبی اصناف دے علاوہ، اس عہد دے نثر وچ ادبی فیلمی اسکرپٹ، ذہنی داستانیں/ ذهنی بہاؤ ۔۔ تے بچےآں تے نوجواناں دا ادب ورگی نويں صنفاں سامنے آئیاں، جنہاں وچو‏ں ہر اک صنف اپنے ارتقا د‏‏ی طرف سفر طے کردی رہی۔ اس دور دے نثر وچ ، افسانوی ادب، خاص طور اُتے جدید ناول نگاری تے مختصر کہانیاں نو‏‏ں اک اعلیٰ مقام حاصل ا‏‏ے۔ سمین دانشور دا مشہور ناول سووشون (1348شمسی ہجری)، جلال الاحمد دا اسکول دا پرنسپل (1337 شمسی ہجری) ابراہیم گلستان دا مجموعہ داستان شکار سایہ (1334 شمسی ہجری)، محمود اعتمادزادہ دا سپ دا مہرہ (1344 شمسی ہجری) تے شہر خدا(1349 شمسی ہجری)، رسول پرویزی د‏‏ی لکھی ہوئی پیوند لگی پتلون(1336 شمسی ہجری) اس دور دے مشہورناولاں تے افسانےآں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ علی محمد افغانی *، ‌غلامحسين ساعدي*، ‌ايرج پزشكزاد، هوشنگ گلشيري* جمال مير صادقي، بهرام صادقي و محمود دولت‌آبادي وی اس دور دے نمایندہ افسانہ نگاراں تے ناول نگاراں وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔ ان دے علاوہ، دوسرے ادیباں دا اک گروپ وی اس دور وچ نمودار ہويا تے فارسی افسانہ تے ڈرامے نو‏‏ں اک نويں فضا مہیا کيتی۔ انہاں وچ احمد محمود، نادر ابراهيمي‌، امين فقيري‌، بهمن فرسي‌، گلي ترقي‌، عباس نعلبنديان، فريدون تنكابني‌، اكبر رادي‌، تقي مدرسي‌، ‌شهرنوش پارسي‌پور، ابراهيم رهبر‌، ناصر تقوايي‌، عدنان غريفي وغیرہ شامل ني‏‏‏‏ں۔

ایہ امر قابل ذکر اے کہ اس دور د‏‏ی افسانوی نثرنگاری زیادہ تر منظرکشی اورفضا د‏‏ی تخلیق دے حوالے تو‏ں مشہورسی۔ اس دور دے اکثر ادیب فرنگي و عربي‌لفظاں انتخاب کرنے د‏‏ی بجائے اپنی تخلیقات وچ فارسی لفظاں تے اصطلاحات تو‏ں استفادہ کردے سن ۔ اس دور وچ داستانی ادب دے نال نال، نقد نگاری تے تاریخی وادبی تحقیقات دے میدان وچ استادانہ مہارت تے نويں فکر رکھنے والے ادیب سرگرم عمل ہوئے تے فارسی نثر نو‏‏ں بیش بہا تحریراں تو‏ں نوازیا۔

پرويز ناتل خانلري*، محمد معين*، ذبيح‌اللہ صفا*، عبدالحسين زرين كوب*‌، ‌غلامحسين يوسفي*، ‌محمد ابراهيم باستاني پاريزي، اس دور دے نمایندہ ادیب ني‏‏‏‏ں۔ اس دور دے آخری نسل نال تعلق رکھنے والے نمایندہ ادیباں وچ ؛ محمدرضا شفيعي كدكني، حسن سادات ناصري مصحح آتشكدہ آذر*، ‌رضا براهني، سيروس شميسا، عبدالحسين نوايي مصحح حديقةالشاعر*، محمد جعفر محجوب، عبّاس زرياب خويي و جلال دا ذکر کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔

دورہ انقلاب اسلامي دے نمایندہ ادیب و شاعر

اس دور وچ بہت سارے ادیباں نے اپنے قلم دے ذریعے داستان نویسی، مقالہ نگاری تے روزنامہ نگاری دے ذریعے بوہت سارے ادبی شاہکار تخلیق کیتے، جنہاں وچ؛ "دُھپ د‏‏ی رات وچ ملاقات(1376 شمسی ہجری) و "ظهور (1378 شمسی ہجری) نویسندہ علی موذنی، " وچ تے وہ(1378 شمسی ہجری) تے "ایتھ‏ے تو‏ں اوتھ‏ے تک (1380 شمسی ہجری) نویسندہ رضا امیرخانی، "دوہرا منظر (1363 شمسی ہجری) تے" ادریسیاں دا گھر (1371 شمسی ہجری) نويسندہ غزالہ عليزادہ، "نمايش اورمهتا دا غبارہ (1368شمسی ہجری) نويسندہ ‌جعفر مدرس صادقي، "غار دے سائے (1368 شمسی ہجری) و "زمین کاآٹھوان دن (1371 شمسی ہجری) نويسندہ ‌شهريار مندنيپور، "پہاڑنے مینو‏ں آواز دتی (1372شمسی ہجری) نویسندہ محمدرضا بایرامی، " بیگم دا آخری کھیل (1384 شمسی ہجری) نویسندہ بلقیس سلیمانی، "شب بخیر آرام (1384شمسی ہجری) نویسندہ راضیہ تجار، "جانے دو (شمسی ہجری 1383) نویسندہ بهنازعلی پور، "لنگر انداز کشتی (1368 شمسی ہجری) نویسندہ سیدمهدی شجاعی، "چار آدمیاں د‏‏ی بٹالین (1375 شمسی ہجری) نویسندہ احمد دهقان و "پتھر دا شہر (1384 شمسی ہجری)نویسندہ زهرا پورقربان تے ہور ادبی آثار شامل ني‏‏‏‏ں۔ و