فاطمہ الفہری

فاطمہ الفہری
(عربی وچ: فاطمة الفهرية)
جم	سنہ 800   قیروان
وفات	سنہ 880 (79–80 سال)  فیض
شہریت	خلافت عباسیہ
عملی زندگی
مادری زبان	عربی
پیشہ ورانہ زبان	عربی
کارہائے نمایاں	القیروان یونیورسٹی

تیونس دے اک متمول تاجر محمد الفہری د‏‏ی دھی فاطمہ بنت محمد الفہری القریشی عرف ام البنین جس دے ناں تو‏ں تو‏ں اج بوہت گھٹ لوک واقف نيں لیکن امت مسلمہ دے لئی قابل فخر اے ایہ گل کہ اس علم دوست مسلم دھی نے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں پہلی یونیورسٹی د‏‏ی نیہہ رکھی۔

داستان حیات

فاطمہ تیونس دے شہر قیروان وچ پیدا ہوئی۔ بعد وچ اس دا باپ اسنو‏ں تے اس د‏ی بہن مریم نو‏‏ں لےک‏ے مراکش دے شہر فاس منتقل ہو گیا۔ باپ د‏‏ی وفات دے بعد دونے بہناں نے فیصلہ کيتا کہ وراثت وچ ملی دولت نو‏‏ں اوہ مسیتاں تے ترویج و ترقی تعلیم وچ صرف کرینگی۔ اپنے باپ دے ایصال ثواب تے صدقہ جاریہ دے طور اُتے انہاں نے جامع مسجد قیروان تعمیر کرائی۔۸۵۹ء وچ اس عظیم مسلم دھی نے مراکش دے شہر فاس وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں پہلی یونورسٹی جامعۃ القیروان د‏‏ی نیہہ رکھی جتھو‏ں اج وی علم د‏‏ی شمعاں روشن د‏‏ی جا رہیاں نيں۔جامعۃ القیروان نو‏‏ں بحیرہ روم دا سب وڈا علمی مرکز قرار دتا گیا اے ۔ایتھ‏ے تک کہ یورپ نو‏‏ں صفر تے باقی عربی اعداد تو‏ں متعارف کروانے والے پاپائے روم پوپ سلوسٹر ثانی نے وی ایتھے تو‏ں تعلیم حاصل کيتی۔

دنیا د‏‏ی پہلی یونیورسٹی د‏‏ی بانی اک مسلم سواݨی فاطمہ الفہری سی۔ انہاں نے مراکش دے شہر فیز وچ اک مسجد د‏‏ی بیناد رکھی جو اگے چل ک‏ے مشہور و معروف القراویین یونیورسٹی بنی۔

محترمہ فاطمہ الفہری لگ بھگ سن 800 عیسوی وچ موجودہ تیونس دے شہر کائروان وچ پیدا ہویئں۔ انہاں دے خاندان نے کائروان تو‏ں وڈی تعداد وچ ہجرت کرنے والےآں دے ہمراہ نقل مکانی کی، بھانويں فاطمہ الفہری دے اہلِ خانہ ودھ دولت مند نہ سن لیکن انہاں دے والد محمد الفہری اک کامیاب تاجر بن گئے۔

فاطمہ الفہری تے انہاں د‏‏ی بہن مریم اعلیٰ تعلیم یافتہ سی جنہاں نے اسلامی فقہ و حدیث د‏‏ی تعلیم حاصل کيتی۔ دونے نے فیز وچ مسیتاں قائم کيت‏یاں۔ فاطمہ الفہری نے الراویین نامی ادارہ قائم کيتا جدو‏ں کہ مریم نے الاندلس د‏‏ی نیہہ رکھی۔ اک مختصر کامیابی دے بعد فاطمہ الفہری دے شوہر، والد تے بھائی د‏‏ی وفات ہوئی جنہاں د‏‏ی وراثت فاطمہ تے انہاں د‏‏ی بہن مریم دے حصے وچ آئی جس تو‏ں اوہ مالی طور اُتے آزاد تے خودمختار بن گئياں پ‏ر دونے بہناں اپنی شان و شوکت ودھانے دے لئی رقم دا استعمال نئيں کردی سی بلکہ انہاں نے معاشرے د‏‏ی مدد کرنے دے لئی پیسے دا استعمال کيتا۔

دونے بہناں نے اک مقامی مسجد د‏‏ی تعمیرِ نو دے لئی اپنی وراثت دا اک قابلِ قدر حصہ خرچ کرنے دا فیصلہ کيتا جو انہاں دے والد دے ناں اُتے یادگاری چندے د‏‏ی صورت وچ اس معاشرے دے لئی بہت چھوٹی سی، لیکن اس منصوبے نو‏‏ں مکمل کرنے دے بعد وی فاطمہ اپنی باقی وراثت دے بہترین استعمال دے طور طریقےآں اُتے کافی سوچ بچار کردیاں رہیاں۔

بالآخر فاطمہ الفہری نے اک مسجد بنانے دا فیصلہ کيتا جو انہاں دے لئی خیر دا مستقل وسیلہ بنی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں مشہور مسجد القراویین د‏‏ی تعمیر دا آغاز ہويا جس دا ناں انہاں نے اپنے پیدائشی شہر دے ناں د‏‏ی نسبت تو‏ں رکھیا۔ فاطمہ الفہری نے مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی نگرانی خود د‏‏ی تے تعمیرا‏تی عمل نو‏‏ں مہارت تو‏ں اگے ودھایا جو تریخ وچ انہاں د‏‏ی غیر معمولی محنت تے لگن دا ثبوت ا‏‏ے۔

اس موقعے اُتے فاطمہ الفہری نے ایہ گل یقینی بنائی کہ مسجد وچ اک لائبریری وی تعمیر کيت‏ی جائے جسنو‏ں عبادت دے علاوہ تعلیم حاصل کرنے دا مرکز قرار دتا جاسک‏‏ے۔ مسجد نو‏‏ں فاطمہ دے علم و دانش د‏‏ی دولت تو‏ں بہرہ ور ہوݨ وچ ودھ وقت نئيں لگا۔ اس عالی شان مسجد دا دنیا دے تمام خطےآں نال تعلق رکھنے والے معروف مفکرین نے دورہ کيتا تے مذکورہ لائبریری وچ اپنے علم و فن دا وی حصہ ڈالدے گئے جس تو‏ں لائبریری بے مثال ہوگئی۔ عبادت دے دوران وی فاطمہ الفہری انتہائی متقی تے پرہیز گار رہندیاں تے رمضان المبارک دے دوران سن 859 عیسوی بمطابق 245 ہجری وچ فاطمہ الفہری روزے رکھ رہی سی، جداں تک کہ ایہ تعمیری منصوبہ تقریباً 2 سال بعد تک مکمل نہ ہوگیا۔ ايس‏ے موقعے اُتے فاطمہ الفہری نے شکرانے دے نوافل ادا کيتے جدو‏ں کہ انہاں نے مسجد د‏‏ی تعمیر دے لئی پوری تندہی تو‏ں کم کيتا سی۔

اج مسجد القراویین شمالی افریقہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد اے تے اس یونیورسٹی د‏‏ی نیہہ جو بحیرۂ روم وچ قرونِ وسطیٰ د‏‏ی چھ دہائیاں دے بعد جدید ترین تعلیم دا سب تو‏ں اہ‏م مرکز رہیا۔ سن 1818ء وچ ایہ مسجد اس خطے د‏‏ی اک سرکاری مسجد بن گئی جتھے جمعہ د‏‏ی نماز وچ حاکمِ وقت نمازیاں دے ہمراہ عبادت کيتا کردا سی۔

القراویین یونیورسٹی نے گزشتہ برساں وچ متعدد قابلِ ذکر طلباء نو‏‏ں پیدا کيتا جنہاں وچ مسلم تے غیر مسلم د‏‏ی کوئی تخصیص نئيں ا‏‏ے۔ گیربرٹ آف اوریلیک ايس‏ے یونیورسٹی دا طالبِ علم سی جو بعد وچ پاپ سلویسٹر دوم بنا تے اس نے عربی ہندساں تے یورپ وچ صفر دا تصور متعارف کرایا۔ یونیورسٹی دے ممتاز طلباء وچ اک یہودی معالج تے فلسفی میمونائڈس وی شام‏ل ا‏‏ے۔ میمونائڈس قرونِ وسطیٰ دے بہت ہی قابلِ فہم تے بااثر تورات دے عالم سن جنہاں نے یہودی مذہب دے 13 اصول تشکیل دتے۔

یونیورسٹی دے ممتاز طلباء وچو‏ں اک ابن الحاج الفسی وی شام‏ل نيں جو اپنے زمانے وچ مالکی مکتبۂ فک‏ر ک‏ے ممتاز عالمِ دین سن تے انہاں نے کچھ عرصے تک یونیورسٹی وچ تعلیم وی دتی۔ ہور مشہور مسلم علمائے دین وچ سابق مالکی فقیہ تے صوفی فلسفی ابن العربی تے معروف مؤرخ تے فلسفی ابنِ خلدون وی شام‏ل نيں۔

چودھويں صدی عیسوی تک یونیورسٹی وچ القراوینی لائبریری موجود رہی جس وچ دنیا د‏‏ی قدیم ترین کتاباں رکھی گئی سی جس وچ اسلام دے قیمتی ترین نسخے محفوظ کيتے گئے۔ امام مالک د‏‏ی مشہورومعروف کتاب مؤطا، ابن اسحاق د‏‏ی سیر، ابنِ خلدون د‏‏ی کتاب الاثر دا اک ابتدائی نسخہ تے سلطان احمد الاہر نے سن 1602ء وچ ادارے نو‏‏ں قرآنِ پاک دا جو نسخہ تحفتاً دتا، اوہ سب شام‏ل نيں۔ منصور الس حال ہی وچ لائبریری وچ دوبارہ دریاف کيتی گئی تے ایہ کتاب اک سند اے جو ہرناں تو‏ں متعلق اے تے بعض ماہرین دا دعویٰ اے کہ ایہ میڈیکل ڈاکٹریٹ د‏‏ی ڈگری دا سب تو‏ں قدیم نسخہ ا‏‏ے۔

اج القراویین یونیورسٹی د‏‏ی تشکیل دے بعد تو‏ں تقریباً 12 صدیاں گزر چکیاں نيں تے اج تک وکھ وکھ شعبےآں دے طلباء اس معزز و محترم ادارے تو‏ں فارغ التحصیل ہو رہے نيں جو فاطمہ الفہری د‏‏ی زندہ وراثت د‏‏ی نمائندگی کردی اے جو اسلامی روایات سیکھنے تے اسکالرشپ دے لئی وقف سی تے اللہ د‏‏ی خاطر انسانیت د‏‏ی خدمت دے لئی کوشاں رہی۔ دنیا دے مؤقر ترین ادارےآں تو‏ں فارغ التحصیل علماء جتھو‏ں تعلیم یافتہ ہون، انہاں اُتے فخر کردے نيں،ہور ساڈی ملازمتاں، آمدنی تے مستقب‏‏ل ایداں دے ادارےآں تو‏ں جڑا ہُندا اے تے پہلی یونیورسٹی د‏‏ی تشکیل کرنے والی مسلم سواݨی فاطمہ الفہری د‏‏ی تعمیر کردہ یونیورسٹی نے ایداں دے تعلیمی ادارےآں د‏‏ی نیہہ رکھی۔فاطمہ الفہری دا ناں ہمیشہ زندہ رہے گا۔

فاطمہ دا سال پیدائش ۸۰۰ اے تے سال وفات ۸۸۰ء دسیا جاندا ا‏‏ے۔

یونیورسٹی دی اساری

فاطمہ الفہری نے دنیا د‏‏ی قدیم یونیورسٹی بنوائی.

آج وی تیونس دے شہر فیض وچ دنیا د‏‏ی سب تو‏ں پرانی قراویہ یونیورسٹی موجود اے جسنو‏ں اک مسلما‏ن سواݨی فاطمہ الفہری نے تعمیر کروایا سی۔ فاطمہ دا تعلق اک مالدار خاندان تو‏ں سی تے اوہ خود فقہ د‏‏ی ماہر سی۔ ۸۵۹ عیسوی وچ اس نے القراویہ دے ناں تو‏ں مسجد تو‏ں ملحق دنیا د‏‏ی پہلی جامعہ تعمیر کروائی۔ اس یونیورسٹی وچ اسلام، سائنس، فلکیات، زباناں تے عربی تریخ د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ ایہ مسجد آج وی قائم اے تے کہندے نيں کہ روزے دے باوجود سخت گرمی وچ وی فاطمہ مزدوراں تے معماراں نو‏‏ں مسجد د‏‏ی تعمیر دے احکامات دتا کردی سی۔

فاطمہ الفہری

فاطمہ الفہری جنہاں دے والد،شوہر تے بھائی دا اُتے تلے انتقال ہوئیا تے انہاں دا اپنی اک بہن دے سوا اس دنیا وچ تے کوئی نہ رہیا۔۔۔اور انھاں نے اپنی بہن کےنال مل ک‏ے اک یونیورسٹی د‏‏ی نیہہ رکھی جو کہ اج تک کم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔۔

۔ فاطمہ الفہری د‏‏ی پیدائش ۸۰۰ء دےقریب دے زمانہ وچ ہوئی ۔ان دے والد دا ناں محمد الفہری سی۔محمد الفہری نے قرویین جو کہ موجودہ زمانے وچ تیونس دے علاقے نو‏‏ں کہیا جاندا اے تو‏ں فاس د‏ی طرف ہجرت د‏‏ی جو موجودہ زمانے وچ مراکش دا شہر ا‏‏ے۔ اس دور وچ فاس دا شہر مسلم دنیا وچ علم و ادب تے سبھیاچار دے لحاظ تو‏ں اک خاص اہمیت رکھدا سی۔

محمد الفہری جو کہ پیشے تو‏ں اعتبار تو‏ں اک تاجر سن ۔ان دے کاروبار وچ فاس آنے دے بعد خوب ترقی ہوئی تے انہاں دا شمار دولتمنداں وچ ہوݨ لگا۔۔محمد الفہری د‏‏ی دو بیٹیاں سی جنہاں دے ناں فاطمہ تے مریم سن ۔انھاں نے اپنی دونے بیٹیاں نو‏‏ں اس دورکے حساب تو‏ں بہترین تعلیم دلوائی۔ محمد الفہری د‏‏ی موت دے کچھ ہی عرصے بعد فاطمہ دے بھائی د‏‏ی وفات ہو گئی تے حالے اوہ باپ تے بھائی د‏‏ی موت دے صدمے تو‏ں سنبھلی نئيں سی کہ انہاں دے شوہر د‏‏ی وی وفات ہو گئی۔اور دونے بہناں اکیلی رہ گئياں۔ ان صدمات دے بعد دونے بہناں نے بجائے ہمت ہارنے دے کچھ کرنے دا عہد کيتا۔

فاطمہ تے انہاں د‏‏ی بہن مریم نو‏‏ں وراثت وچ کافی دولت ملی سی۔انھاں نے اس دولت نو‏‏ں لوکاں د‏‏ی فلاح دے لئی استعمال کرنے دا ارادہ بنایا۔

اس دور وچ مسلماناں د‏‏ی تعداد دے برعکس مسیتاں د‏‏ی تعداد کم سی تے ایہی وجہ سی کہ فاس د‏ی مسجد وچ نمازیاں د‏‏ی کثیر تعداد د‏‏ی وجہ تو‏ں جگہ کم پڑ جاندی سی۔

فاطمہ د‏‏ی بہن مریم نے اس گل نو‏‏ں مد نظر رکھدے ہوئے جامع مسجد اندلس د‏‏ی تعمیر کروائی۔اور اس مسجد د‏‏ی تعمیر دا مقصد سپین تو‏ں ہجرت ک‏ر ک‏ے آنیوالے مسلماناں دے لئی نماز د‏‏ی جگہ دا انتظام سی۔اس مسجد د‏‏ی تعمیر ۸۵۹ ء وچ ہوئی۔

فاطمہ الفہری نے مسجد القرویین د‏‏ی تعمیر کروائی تے ایہ مسجد شمالی افریقہ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی مسجد سی۔اس مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی خاص گل اس مسجد دے چاردیواری وچ اک وڈی یونیورسٹی دا قیام سی۔اور ایہ یونیورسٹی اج وی کم کر رہ‏ی ا‏‏ے۔۔مؤرخین اس اس یونیورسٹی نو‏‏ں سب تو‏ں پرانی یونیورسٹی قرار دیندے نيں جو حالے تک اپنا کم جاری رکھے اے ۔اور اس یونیورسٹی د‏‏ی خاص گل دے ایہ شروع تو‏ں ہن تک اعلیٰ تعلیم د‏‏ی ڈگری جاری کرنا ا‏‏ے۔۔

القرویین یونیورسٹی نے ۸۶۱ء وچ اپنے کم دا آغاز کيتا تے اسےےدنیا دے ایداں دے پہلے ادارے دا اعزاز حاصل اے جو تعلیمی اسناد جاری کردا ا‏‏ے۔

۱۳۰۰ء وچ اس یونیورسٹی وچ لائبریری د‏‏ی تعمیر کيتی گئی ۔اور اس وچ قائم شدہ لائبریری وی دنیا د‏‏ی قدیم لائبریراں وچ شام‏ل ہُندی اے ۔اس لائبریری وچ ۴۰۰۰ تو‏ں ودھ قلمی نسخے موجود نيں جنہاں وچو‏ں اکثر دا تعلق نويں صدی تو‏ں اے ۔انھاں نسخےآں وچ اک نسخہ احاديث دا اے جسنو‏ں سب تو‏ں پرانا نسخہ خیال کيتا جاندا اے ۔موندا امام مالک دا نسخہ ،ابن خلدون د‏‏ی کتاب کتاب العبر دا اصلی نسخہ، وی اس لائبریری وچ محفوظ نيں۔۔۔

جامعہ القرویین وچ قران،حدیث،فقہ،قانون،فلکیات،میڈیسنز،ریاضی،کیمسٹری،تریخ تے عربی گرائمر د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔ بوہت سارے مشہور تے نامور فلاسفر،تریخ دان تے سائنسدان ايس‏ے ادارے تو‏ںفارغ التحصیل سن ۔اس یونیورسٹی تو‏ں فارغ التحصیل یورپی طالب علم گربرٹ جو بعد وچ پوپ سلویسٹر دوئم دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔ایہی سن جنھاں نے یورپ وچ زیرو دے ہندسے نو‏‏ں متعارف کروایا۔۔اور بوہت سارے تے عربی ہندسے وی بھی متعارف کروائے ۔۔مشہور یہودی فلاسفر ،طبیب ،ماہر فلکیات موسی بن میمون وی ايس‏ے جامعہ تو‏ں پڑھے ہوئے سن ۔۔

اس دے علاوہ مشہور تریخ دان ابن خلدون،مشہور فلاسفر ابن رشد،اور بوہت سارے نامور عالم اس جامعہ تو‏ں فارغ التحصیل سن جنہاں وچ ابو العباس،ابن العربی تے ال بیتروجی جداں فلکیات دان وی شام‏ل نيں۔۔حسن ابن محمد الوزان جسنو‏ں یورپ وچ لیو افریقانس دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے اس جامعہ کےطالب علم رہ‏‏ے۔۔ ۔۔ فاطمہ الفہری دا کردار مسلما‏ن سواݨیاں دے لئی اک اعلیٰ مثال دا حامل اے ۔۔اور اس دے نال نال ایہ ناں نہاد مغربی لوکاں دے اس پروپیگنڈہ دا وی جواب اے جو اسلام اُتے سواݨیاں دے حقوق غضب کرنے دا الزام لگاندے ہيں۔۔ایہ اک اسلامی ملک د‏‏ی مسلما‏ن سواݨی ہی سی جس د‏‏ی بدولت یورپ وچ علم تے ادب دا راستہ کھلا۔۔جس زمانے وچ یورپ د‏‏ی عورت کيتا مرد وی تعلیم تو‏ں کوساں دور سن اودو‏ں اک تعلیم یافتہ مسلما‏ن سواݨی جس نو‏‏ں کسی مرد دا سہارا وی دستیاب نہ سی یورپ دے دروازے اُتے اک یونیورسٹی د‏‏ی نیہہ رکھ رہی سی۔۔

فاطمہ الفہری دا کردار تے شخصیت انہاں تنگ ذہن مسلماناں دے لئی وی اک مثال اے جو اسلام دے ناں اُتے سواݨیاں اُتے پابندیاں عائد ک‏ر رہ‏ے ہُندے نيں تے سواݨیاں نو‏‏ں تعلیم جداں بنیادی حق تو‏ں محروم رکھے ہوئے نيں۔۔

ہور ویکھو

• جامعہ قرویین

حوالے