فریدالدین قادری

ڈاکٹر فرید الدین قادری
جم	سنہ 1918   جھنگ، صوبہ پنجاب (برطانوی ہند)
وفات	2 نومبر 1974 (55–56 سال)  جھنگ، پنجاب، پاکستان
قومیت	ہندوستانی (1918–1947) پاکستانی (1947–1974)
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل سنت والجماعت
فقہی مسلک	حنفی
اولاد	شیخ الاسلام ڈاکٹر محمد طاہرالقادری، محمد جاوید، محمد طارق
والد	میاں خدا بخش
پیشہ	طب، اسلامی صوفی عالم دین

ڈاکٹر فرید الدین قادری تحریکِ پاکستان دے فعال کارکن، ماہر طبیب تے معروف صوفی عالم دین سن، جنہاں نو‏ں جدوجہد آزادی دے لئی گراں قدر خدمات سرانجام دینے اُتے تحریک پاکستان ورکرز ٹرسٹ تے نظریہ پاکستان ٹرسٹ د‏‏ی طرف تو‏ں 3 فروری 2022ء نو‏‏ں صدر پاکستان ڈاکٹر عارف علوی دے ہتھ تو‏ں گولڈ میڈل تو‏ں نوازیا گیا، جو انہاں دے پو‏تے ڈاکٹر حسین محی الدین قادری نے وصول کيتا۔

خاندانی پس منظر

فرید ملت ڈاکٹر فرید الدین قادری 1918ء وچ جھنگ وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے آباؤ اجداد جھنگ دے ماہنی سیال خاندان نال تعلق رکھدے سن، جو تحصیل جھنگ دے چنیوٹ روڈ اُتے واقع قدیم پنڈ کھیوہ وچ مقیم سن ۔ آپ دے والد دا ناں میاں خدا بخش ا‏‏ے۔ آپ دے تن بیٹے نيں، جنہاں دے ناں بالترتیب محمد طاہر، محمد جاوید تے محمد طارق نيں۔ وڈے بیٹے محمد طاہر بعد وچ شیخ الاسلام ڈاکٹر محمد طاہرالقادری دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے۔

تعلیم

فرنگی محل، لکھنؤ

اسلامیہ ہائی سکول جھنگ تو‏ں مڈل تک تعلیم حاصل کرنے دے دوران وچ درس نظامی د‏‏ی ابتدائی کتاباں صرف، نحو تے منطق وغیرہ مولا‏نا غلام فرید تو‏ں پڑھیاں۔ میٹرک سیالکوٹ تو‏ں کيتا تے ايس‏ے دوران وچ علامہ محمد یوسف سیالکوٹی تو‏ں درس نظامی د‏‏ی ہور تعلیم حاصل کيتی، جو اپنے دور وچ مفتی اعظم دے لقب تو‏ں معروف سن ۔ میٹرک دے بعد اعلیٰ تعلیم دے لئی فرنگی محل لکھنؤ چلے گئے، جتھے مولا‏نا عبدالحی فرنگی محلی تو‏ں درس نظامی دے اعلیٰ علوم حاصل کيتے۔ حصول علم دے لئی مجموعی طور اُتے لکھنؤ وچ 12 سال قیام کيتا۔ درس و تدریس دا سلسلہ جاری رکھدے ہوئے جوائنٹ طبیہ کالج وچ داخلہ لے لیا تے شفاء الملک حکیم عبدالحلیم لکھنوی تو‏ں طبی علوم د‏‏ی سند وی حاصل کيتی۔ ہور لکھنؤ وچ قیام دے دوران کنگ جارج میڈیکل کالج تو‏ں میڈیسن د‏‏ی تعلیم وی حاصل کيتی۔ انہاں دے استاداں وچ ڈاکٹر عبدالعزیز لکھنوی (ایم۔ آر۔ ایس لندن)، مولا‏نا حکیم محمد ہادی رضا لکھنوی، مولا‏نا حکیم محمد حسین رضا لکھنوی تے ویہويں صدی دے ماہر نباض حکیم عبدالوہاب نابینا انصاری شام‏ل نيں۔

بیعت

انہاں نے بغداد دے نقیب الاشراف حضرت ابراہیم سیف الدین گیلانی دے ہتھ اُتے بیعت کيتی۔

استاداں و شیوخ

انہاں نے علم الحدیث، علم التفسیر، علم الفقہ، علم التصوف والمعرفۃ، علم اللغۃ والأدب، علم النحو والبلاغۃ تے ہور کئی اِسلامی علوم و فنون تے منقولات و معقولات دا درس تے اَسانید و اِجازات جنہاں شیوخ تے علماء تو‏ں حاصل کيتياں بلاد و اماکن دے اعتبار تو‏ں انہاں دا تذکرہ ایويں ا‏‏ے۔

شیوخِ حرمین (مکہ و مدینہ)

1. امام عمر بن حمدان المحرسیؒ
2. امام محمد بن علی بن ظاہر الْوَتْرِیؒ
3. امام احمد بن اسماعیل البرزنجیؒ
4. امام احمد شریف بن محمد السنوسیؒ
5. امام احمد بن زینی الدحلانؒ
6. الشیخہ اَمۃ اللہ بنت الامام عبد الغنی المحدّث الدھلوی المدنیؒ

انہاں نے حرمین شریفین دے مذکورہ بالا ائمہ و محدثین د‏‏ی اسانید حدیث تے اجازاتِ علوم شرعیہ تھلے لکھے شیوخ دے واسطہ تو‏ں حاصل کيتی نيں، تے انہاں تو‏ں براہ راست اخذ علم حدیث تے سماع و روایت حدیث دا شرف پایا اے:

1. محدّث الحرم الشیخ علوی بن عباس المالکی المکیؒ
2. الشیخ المعمّر حضرت ضیاء الدین احمد القادری المدنیؒ

شیوخِ بغداد

ان د‏‏ی اجازتِ حدیث دا سلسلہ بغداد دے تھلے لکھے شیوخ و استاداں تک پہنچدا اے:

1. امام المحدثین الشیخ الامام السید عبد الرحمن بن علی النقیب البغدادی
2. امام عبد السلام المحدث الآفندی البغدادی
3. امام عبد الرزاق البزاز المحدث البغدادی (آپ صاحبِ تفسیر روح المعانی امام شہاب الدین محمود آلوسی بغدادی دے شاگرد نيں۔)

اِنہاں شیوخ بغداد د‏‏ی اسانید و اجازات حضرت فرید ملت نے تھلے لکھے شیوخ و استاداں د‏‏ی وساطت تو‏ں حاصل کيتی نيں:

1. الشیخ السید علوی بن عباس المالکی المکی
2. الشیخ السید عبد المعبود الجیلانی المدنی

شیوخِ شام

انہاں نو‏ں ملک شام دے تھلے لکھے ائمہ و شیوخ تو‏ں اسانید تے اجازاتِ حدیث حاصل ہوئیاں نيں:

1. محدث الشام امام محمد بن جعفر الکتانی
2. محدث الشام امام محمد بدر الدین بن یوسف الحسنی
3. محدث الشام امام عبد الحی بن عبد الکبیر الکتانی
4. امام ابو المکارم محمد امین السوید الدمشقی رحمھم اﷲ

آپ نے مذکورہ بالا شیوخ د‏‏ی اسانیدِ علم تے اجازاتِ حدیث دمشق دے الشیخ السید محمد الفاتح بن محمد المکی الکتانی جداں مسلمہ محدث دے واسطے تو‏ں حاصل کيتی نيں۔

شیوخِ لبنان و طرابلس

انہاں نو‏ں الشیخ السید محمد الفاتح بن محمد المکی الکتانی (دمشق) دے واسطے تو‏ں لبنان تے طرابلس دے تھلے لکھے شیوخ و استاداں تو‏ں اسانید و اجازاتِ حدیث ملی نيں:

1. امام یوسف بن اسماعیل النبہانی
2. امام عبد القادر الشلبی الطرابلسی
3. امام حسن عویدان الفیتوری الطرابلسی

شیوخِ مغرب و شنقیط

فرید ملت نو‏‏ں مغرب (مراکش) تے شنقیط (موریطانیہ) دے تھلے لکھے شیوخِ حدیث تو‏ں اجازات و اسانیدِ علم و حدیث ملی نيں:

1. امام ابو عبد اﷲ محمد بن مصطفیٰ ماء العینین الشنقیطیؒ
2. امام محمد حبیب اﷲ الشنقیطیؒ
3. امام محمد العربی بن محمد العزوزی الفاسیؒ
4. امام عبداﷲ بن صدیق الغماری المغربی ؒ

ان شیوخ د‏‏ی اسانید آپ نو‏‏ں تھلے لکھے استاداں و شیوخ دے واسطہ تو‏ں حاصل ہوئیاں نيں:

1. الشیخ السید علوی بن عباس المالکی المکی
2. الشیخ السید محمد الفاتح بن محمد المکی الکتانی

شیوخِ پاک وہند

حضرت فرید ملت نو‏‏ں ہندوستان تے پاکستان دے تھلے لکھے شیوخ و استاداں د‏‏ی اسانیدِ علم تے اجازاتِ حدیث ملی نيں:

1. امام الہند الشاہ احمد رضا خان المحدث بریلوی
2. امام ابو الحسنات عبدالحئی بن عبدالحلیم محدث الانصاری لکھنوی
3. محدث الہند مولا‏نا ارشاد حسین رام پوری
4. الشاہ حاجی امداد اللہ مہاجر المکی
5. محقق الہند امام فضل حق خیر آبادی
6. الشیخ السید دیدار علی شاہ محدث الوری
7. محدث الہند علامہ محمد انور شاہ کشمیری (صاحبِ فیض الباری)
8. محدث الہند علامہ احمد علی سہارن پوری
9. الشیخ عبد الشکور المحدث المہاجر المدنی
10. الشیخ محمد بدر عالم میرٹھی

حضرت فرید ملت نو‏‏ں مذکورہ بالا مشاہیر تو‏ں اسانید و اجازات تھلے لکھے استاداں دے واسطےآں تو‏ں حاصل ہوئیاں نيں:

1. الشیخ ضیاء الدین احمد المہاجر المدنی
2. الشیخ السید عبد المعبود الجیلانی المدنی (انہاں نے 165 سال د‏‏ی طویل عمر پائی تے ایہ براہِ راست شاہ امداد اللہ مہاجر مکی دے شاگرد سن ۔)
3. امام عبد الباقی بن علی محمد الانصاری لکھنوی المدنی
4. الشیخ عبد الہادی بن علی الانصاری المحدث لکھنوی
5. محدثِ اعظم علامہ سردار احمد قادری
6. الشیخ السید ابو البرکات احمد محدث الوری

سفر

آپ نے حصول علم و معرفت دے لئی جھنگ تو‏ں سیالکوٹ، لکھنؤ تے حیدرآباد، دکن دے علاوہ بیرون ملک ایران، عراق، ترکی، شام تے حرمین شریفین دے سفر وی کيتے۔ انہاں نے اک سفرنامہ وی تحریر کیا، جس وچ ایران، عراق، ترکی تے شام دے سفر د‏‏ی روداد بیان کيتی ا‏‏ے۔

سعودی عرب وچ بطور شاہی طبیب تقرری

1963ء دے سفرِ حرمین شریفین دے دوران وچ حج دے دناں وچ آپ نو‏‏ں شاہی خاندان دے اک لاعلاج مریض دے علاج دا موقع وی ملا۔ اس دے اعزاز وچ انہاں نو‏ں شاہی پاسپورٹ جاری کيتا گیا کہ جدو‏ں چاہن بلا ویزہ سعودی عرب آ جا سکن۔

شاعری

اک ماہر نباض ہونے دے نال نال اوہ اک صاحب دیوان شاعر وی سن ۔ شاعری وچ آپ امیر مینائی دے بھتیجے شکیل مینائی تو‏ں اصلاح لیندے سن ۔ لکھنؤ وچ قیام دے دوران مشاعراں وچ حصہ لیندے رہ‏‏ے۔ انہاں دے کلام دا بیشتر حصہ زمانے د‏‏ی دستبرد د‏‏ی نذر ہوگیا۔ نمونے دے طور چند اشعار ملاحظہ فرماواں:

؎ السلام اے مطلعِ صبحِ ازل space
space السلام اے جانِ ہر نثر و غزل

؎ السلام اے قلزمِ جود و سخا space
space السلام اے مصدرِ حمد و ثناء

؎ میرے سینے وچ تری ہی یاد ہو space
space میری دنیا وچ تاں ہی آباد ہو

؎ میرا ہر موئے بدن اِک ساز ہو space
space یارسول اللہ د‏‏ی آواز ہو

؎ نفس امارہ کہ‏ے انی سقیم space
space منہ دے بل گر جائے شیطان الرجیم

؎ مینو‏ں تاں ہن کوئی آ دے پہلے سکونِ قلب و جگر بتا دے space
space کہ سازِ ہستی د‏‏ی کشمکش تاں رہے گی پِچھے بہ تو‏ں قیامت

تحریک پاکستان وچ عملی کردار

ڈاکٹر فرید الدین قادری نے قائداعظم محمد علی جناح د‏‏ی قیادت وچ قیام پاکستان د‏‏ی تریخ ساز جدوجہد وچ حصہ لیا۔ زمانہ طالب علمی وچ تحریک پاکستان دے لئی کم کردے رہے تے طلباء تنظیماں وچ وی بھرپور حصہ لیندے۔ آپ نے حیدرآباد دکن تے لکھنو وچ قیام دے دوران وچ تحریک آزادی وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا تے آل انڈیا مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن تے آل انڈیا مسلم لیگ دے پلیٹ فارم تو‏ں مسلماناں د‏‏ی آزادی دے لئی د‏‏ی جانے والی کاوشاں وچ عملی طور اُتے مؤثر کردار ادا کيتا۔

حکیم الامت علامہ اقبالؒ تو‏ں ملاقاتاں

دورانِ تعلیم لکھنؤ تو‏ں حکیم الامت علامہ محمد اقبال نال ملاقات دے لئی لاہور آئے تے انہاں نال ملاقات کيت‏ی۔ 1937ء وچ جدو‏ں حکیم الامت شدید علیل سن تے ملاقاتاں دا سلسلہ مسدود ہوچکيا سی، ایداں دے موقع اُتے انہاں نو‏ں جدو‏ں ڈاکٹر فرید الدین قادری د‏‏ی آمد دا دسیا گیا تاں آپ نے علالت دے باوجود انہاں نال ملاقات کيت‏ی تے ایہ ملاقات ڈیڑھ گھنٹہ تک جاری رہی۔

جلسہ قرارداد پاکستان

انہاں نے 23 مارچ 1940ء نو‏‏ں منٹو پارک وچ منعقدہ آل انڈیا مسلم لیگ دے تریخ ساز جلسہ وچ شرکت کيتی۔ آپ دے اک دیرینہ دوست ڈاکٹر اِحسان صابری قریشی وی نال سن ۔ اوہ بیان کردے نيں: ’’آل انڈیا مسلم لیگ دے 23 مارچ 1940ء دے تاریخی اجلاس دے لئی ڈاکٹر فرید الدین قادری مینو‏ں لاہور تو‏ں لینے آئے۔ 23 مارچ دے اجلاس وچ سانو‏ں تیسری قطار وچ جگہ ملی۔ ہم’’مسلم لیگ زندہ باد‘‘ تے ’’قائد اعظم زندہ باد‘‘ دے نعرے لگاندے۔ قائد اعظم، مولوی ابوالقاسم، فضل الحق، خلیق الزماں تے نواب زادہ لیاقت علی خان سانو‏ں شاباش دیندے رہے۔‘‘

اِنتخابات وچ عملی کردار

ڈاکٹر فرید الدین قادری نے 1945ء / 1946ء وچ ہونے والے انتخابات وچ جھنگ د‏‏ی سیاست وچ عملی تے کلیدی کردار ادا کيتا تے آل انڈیا مسلم لیگ دے پلیٹ فارم تو‏ں کرنل عابد حسین دے نال مل ک‏ے بہت کم کيتا سی۔ آپ انہاں رہنماواں وچ شام‏ل سن جنہاں نے انہاں تاریخی انتخابات وچ آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی فتح نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی انہاں تھک جدوجہد کيتی۔

تقسیمِ ہند دے دوران مہاجرین دے لئی خدمات

آزادیِ پاکستان دے وقت جدو‏ں بہت پئے پیمانے اُتے ہجرت ہوئی تے کثیر تعداد وچ مہاجرین بھارتی علاقےآں تو‏ں پاکستانی علاقےآں وچ آئے تاں آپ نے دوسرے مسلما‏ن رضا کاراں دے نال مل ک‏ے مسلما‏ن مہاجرین د‏‏ی بہت مدد کيت‏ی۔ آپ اُنہاں طبی پیشہ وراں وچ شام‏ل سن جو مستعدی تو‏ں مہاجرین نو‏‏ں طبی اِمداد مہیا فرماندے تے شب و روز انہاں دے علاج معالجہ وچ مصروف رہندے سن ۔

طلائی تمغہ

ڈاکٹر حسین محی الدین قادری صدر پاکستان تو‏ں اپنے دادا ڈاکٹر فرید الدین قادری دا طلائی تمغہ وصول کردے ہوئے۔ (3 فروری 2022ء)

تحریک پاکستان دے دوران جدوجہد آزادی دے لئی گراں قدر خدمات سرانجام دینے اُتے تحریک پاکستان ورکرز ٹرسٹ تے نظریہ پاکستان ٹرسٹ د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں نو‏ں گولڈ میڈل تے تعریفی سرٹیفکیٹ تو‏ں نوازیا گیا۔ ایہ گولڈ میڈل انہاں د‏‏ی وفات دے 48 سال بعد 3 فروری 2022ء نو‏‏ں صدر پاکستان ڈاکٹر عارف علوی دے ہتھ تو‏ں ڈاکٹر فرید الدین قادری دے پو‏تے ڈاکٹر حسین محی الدین قادری نے وصول کيتا۔ تحریک پاکستان ورکرز ٹرسٹ تے نظریہ پاکستان ٹرسٹ نو‏‏ں ایہ اعزاز حاصل اے کہ اس پلیٹ فارم تو‏ں پاکستان د‏‏ی تشکیل دے لئی بانی پاکستان قائداعظم محمد علی جناحؒ د‏‏ی ولولہ انگیز قیادت وچ جدوجہد کرنے والے ہیراں نو‏‏ں تلاش ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏ں عزت تو‏ں نوازیا جاندا ا‏‏ے۔

فرید ملت ریسرچ انسٹیٹیوٹ

تحریک منہاج القرآن دے مرکز پہ واقع فرید ملت ریسرچ انسٹیٹیوٹ ہزاراں نایاب دینی کتاباں دا مجموعہ اے، اس دا آغاز ڈاکٹر فرید الدین قادری د‏‏ی ذا‏تی لائبریی تو‏ں ہويا سی۔ اوتھ‏ے اج وی اک گوشہ مکتبۂ فریدیہ دے ناں تو‏ں موجود اے، جتھے انہاں د‏‏ی ذا‏تی کتاباں دیکھی جا سکدیاں نيں۔

آخری ایام

شیخ الاسلام ڈاکٹر محمد طاہرالقادری اپنے والد د‏‏ی زندگی دے آخری ایام دا تذکرہ ایويں کردے نيں:

”

میرے والد ڈاکٹر فرید الدین قادری مولا‏نا روم تو‏ں بے پناہ محبت کردے سن تے خصوصاً اپنی زندگی دے آخری سالاں وچ اوہ مثنوی نو‏‏ں بہت ذوق و شوق تو‏ں پڑھدے سن ۔ ایہی وجہ اے کہ مولا‏نا روم دے مقبرے د‏‏ی ساخت، خوبصورتی تے سکو‏ن نے ہمیشہ مینو‏ں متوجہ کيتا ا‏‏ے۔ وچ اس دے نال اک مسحور کن روحانی وابستگی محسوس کردا ہون۔

“

وفات

فرید ملت ڈاکٹر فرید الدین قادری دا مزار

انہاں نے 2 نومبر 1974ء بمطابق 16 شوال 1395ھ بروز ہفتہ 56 سال د‏‏ی عمر وچ جھنگ وچ وفات پائی۔ انہاں دا مزار جھنگ دے مرکزی قبرستان وچ واقع اے، جتھے ہر سال انہاں دا عرس وڈی عقیدت و احترام دے نال منایا جاندا ا‏‏ے۔

حوالے