قازق جنگ آزادی

قازق جنگ آزادی
تاریخ 1468 – 1500 مقام وسطی ایشیا نتیجہ قازق فتح سرحدی تبدیلیاں قازق ازبک خانیت تو‏ں آزادی برقرار رکھدے ني‏‏‏‏ں۔
محارب
قازق خانیت چغتائی خانیت (تک 1485) تیموری سلطنت (توں 1485) شریک جنگجو: نوغائی اردو (1468–73) سیبیر خانیت (1468–71) وڈا اردو (1472)	ازبک خانیت تیموری سلطنت (1470–85) نوغائی اردو (1473) چغتائی خانیت (توں 1485)
کمانڈر تے رہنما
کیری خان جانی بیک خان بوروندوک خان قاسم خان ادیک سلطان یونس خان محمد خان سلطان احمد مرزا امیر تیمور موزا مرزا اباک خان احمد خان	ابو الخیر خان ⚔ حیدر خان ⚔ یادگار سلطان ⚔ محمد شیبانی خان سلطان احمد مرزا ⚔ موسی مرزا ⚔ محمد خان ⚔

قازق جنگ آزادی (1468–1500) وسطی ایشیا چ قازق خانیت تے ازبک خانیت دے وچکار لڑیا گیا اک تنازعہ سی ، جس نے جدید دور دے قازقستان دے زیادہ تر حصے تے اپنا کنٹرول برقرار رکھن دی کوشش کیتی ، جہڑا اس ویلے ازبک راج چ سی۔ جنگ ازبک خانان دے خان ابوالخیر نے 1468ء چ زیتیسو تے حملہ کرن دے بعد شروع ہوئی جہڑا اصل ازبک خانان توں وکھ ہو چکے باغی قازقاں دے اک نکے جہے گروہ دے کنٹرول چ سی۔ ابوالخیر نے میداناں وچ ودھدے ہوئے قازق اثر و رسوخ نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش وچ ایسا کيتا۔ پر اوہ نادانستہ طور تے مر گیا جس نال قازقاں لئی اپنا اثر و رسوخ ودھانا سوکھا ہو گیا ۔ ابوالخیر خان دے مرن مگروں ازبکاں تے شیبانیاں دا راج جاری رہیا جہڑے کہ سیر دریا دے شہراں چ قازقاں دے خلاف لڑدے رہے جدوں تک کہ دونہاں دھراں نے 1500ء چ خانان قازق ازبکاں دے کنٹرول توں اپنی خود مختاری حاصل کرن دے نال صلح کرن تے اتفاق نئیں کر لیا ۔ جنگ دے اختتام اُتے ازبک خانان نے قازقستان دے زیادہ تر علاقے قازق خانان وچ منتقل کردتے سن ۔

پچھوکڑ

باراک خان دی وفات

باراک خان نے 1423ء توں 1428ء تک گولڈن ہارڈ تے حکومت کیتی ۔ اولوغ بیگ دی مدد نال، جہڑا اک تیموری خان سی، اس نے کیپک، اولوغ محمد تے دولت بردی نوں تخت توں لاہ دتا کہ اوہ سارے اردو لئی تخت دا دعویٰ کر رئے سی۔ باراک نے وائٹ ہارڈ دا کنٹرول حاصل کر لیا جہدے وچ ازبک آباد سن، جہناں دا حوالہ ترک قبیلیاں دا سی جہڑے موجودہ قازقستان تے ازبکستان وچ گھومدے سن۔ اسدے بعد بارک خان اتے اولوغ بیگ وچّ دشمنی پیدا ہو گئی ۔ بارک دی موت دے بعد جس چ اولوغ نے سازش کیتی سی، ایہہ لقب شیبانیاں دے ابوالخیر خان نوں مل گیا جس نے 1428ء چ ازبک خانان دی بنیاد رکھی۔ اسدے راج وچّ بہت سارے ترک قبیلے اک ہو گئے اتے اوہناں دے قبضے وچّ آ گئے ۔ نتیجے دے طور تے، ازبک خانان وسطی ایشیا دی اک وڈی طاقت بن گئی۔ اُتے ، ابوالخیر د‏‏ی کامیابیاں نو‏‏ں 15ويں صدی دے وسط وچ اویرات نے ناکام بنا دتا جنہاں دے پاس اعلیٰ فوجی قوت سی۔ اویرات نے ازبک سرزمیناں اُتے چھاپے مارے جتھ‏ے انہاں نے شہراں نو‏‏ں ساڑ دتا تے لُٹیا اس طرح اس د‏ی معیشت نو‏‏ں تباہ کردتا جدو‏ں کہ ابوالخیر خود خانہ بدوش قبیلےآں وچ شہرت کھو چکيا سی ۔

قازق خانیت دی نیہہ

1457 دے خزاں چ، بارک خان دے دو پتر، کیری تے جانیبک ، ظلم و ستم دے خوف توں ابوالخیر خان ، حامیاں دے 200,000 قبیلیاں دی اگوائی کر کے مغولستان ہجرت کر گئے، جنہاں نے اپنے آپ نو قازق آکھیا۔ مغلستان دے خان ایسن بوقا II دی اجازت نال اوہ 1465ء چ قازق خانان قائم کرن لئی دریائے چو تے دریائے تالس دیاں وادیاں چ آباد ہوئے ۔ کیریئی نو‏‏ں پہلا خان قرار دتا گیا سی جدو‏ں کہ جانی بیک نے زیادہ طاقت دا استعمال کيتا سی ۔

جنگ دا سلسلہ

1460ء دی دہائی دے وسط چ اویرات نے ازبک خانان تے فیر چھاپہ ماریا ۔ جانیبک خان نے صورتحال دا فائدہ اٹھاندے ہوئے قازقاں نو‏‏ں وی ازبک خانان وچ لے لیا۔ ابوالخیر خان نے اس زمین اُتے جنیبک دے دعوے نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کردتا تے اس دے جواب وچ اس نے 1468ء وچ قازاقاں د‏‏ی مخالفت دے لئی اک مہم جوئی د‏‏ی فوج بھیجی لیکن راستے وچ اس د‏ی موت ہوگئی۔ اس دے مرن مگروں یادگار خان تخت تے بیٹھا جہڑا اک سال بعد بڈھاپے دی وجہ توں انتقال کر گیا۔ ابوالخیر دے بیٹے حیدر سلطان نو‏‏ں اقتدار سنبھالنے دے بعد زیادہ طاقتور مخالفت دا سامنا کرنا پيا جس وچ خانان سبیر دے ابک ، نوغائی اردو دے موسی مرزا تے یادگار خان دے بیٹے یمگورچی شامل سن ۔ 1470ء توں 1471ء تک حیدر نے زیادہ تر علاقائی ملکیت کھو دتی ۔ 1471ء چ احمد خان اپنی فوج دے نال ازبک خانان دے مشرق چ حاضر ہویا تے خوارزم دے علاقے نوں اپنا قرار دتا ۔ اس دے بعد حیدر سلطان نو‏‏ں حیدر سلطان نو‏‏ں ایبک تو‏ں اچانک لے ک‏ے مار دتا گیا۔ فیر احمد نے روس دے خلاف اک فوجی مہم شروع کیتی، اس طرح ابوالخیر دے پوتے پوتیاں نو ایہ سمجھ کے فرار ہون دی اجازت دتی کہ اوہ خطرناک نئیں سن۔ اوہناں چوں اک محمد شیبانی سی۔ حیدر د‏‏ی وفات تو‏ں پہلے شیبانی نے سی دریا دے شہراں اُتے دوبارہ اختیار حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ 1470ء دے شروع چ تیموریاں دی مدد نال اوہ سیغناق تے قبضہ کرن دے مقصد نال سیر دریا تے قلعےآں تے قبضہ کرن چ کامیاب ہو گیا ۔ اُتے ، ايس‏ے سال ، قازقاں نے اپنا جوابی حملہ شروع کيتا۔ جانیبک دے وڈے پتر محمود نے سوزاک نوں لے لیا جدوں کہ ایرنشی ساوران تے قبضہ کرن چ کامیاب ہو گیا سی جتھے اس نے شیبانی دا سامنا کیتا تے اس نوں شکست دتی اس طرح اس نوں واپس بخارا نسنا پیا۔

1472 وچ حمایت حاصل کرنے دے بعد ، شیبانی تے اس د‏ی افواج اپنے دشمناں تو‏ں انتقام لینے د‏‏ی خواہش تو‏ں میدان وچ گھومدے رہے۔ اوہ یگدار سلطان دے بیٹے بُرک سلطان نو‏‏ں قتل کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ اس دے نتیجے وچ ، بُرک دے اولس د‏‏ی باقیات منگھوداں وچ شامل ہوگئياں۔ کیری خان د‏‏ی وفات دے بعد 1473ء وچ بی موسی مرزا دے ذریعہ نوگائی اردو تو‏ں بھیجے گئے سفیراں نے منگھوداں تے شیبانیاں دے درمیان اتحاد د‏‏ی پیش کش کيتی۔ منگود بے نے کیری تے جنیبک دے اثر تو‏ں بچنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اس د‏ی بجائے اک مختلف خان دا اعلان کیتا جو انہاں دے سلطاناں د‏‏ی مرضی دے زیادہ فرمانبردار ا‏‏ے۔ شیبانی نے موسی مرزا دے وعدے دے بعد ایہ پیشکش قبول کرلئی کہ اوہ اسنو‏ں تمام قازقاں دا خان تسلیم کرے گا جدو‏ں کہ موسی خود طلائی اردو دا نواں خان بن جائے گا۔ شیبانی نے اپنے مبینہ 300 آدمیاں چوں صرف کجھ لوکاں دے نال اک لڑائی چ حصہ لیا۔ اوہ کیری خان دے پتر بروندوک خان نو شکست دین چ کامیاب ہو گیا، جد کہ موسیٰ مرزا دے بھرا خوارزمی نوں مار دتا گیا۔ موسیٰ دی شیبانی نوں نویں خان دے طور تے اعلان کرن دیاں کوششاں دی منگھوداں تے قبیلیاں نے مخالفت کیتی جنہاں نے نوگائی لشکر دا قیام کیتا۔ جدو‏ں کہ مذاکرات گھسیٹ رہے سن ، بروندوک نے سیر دریا وچ شیبانی دے قبضےآں اُتے حملہ کيتا۔ کاراتاؤ پہاڑاں وچ درہ ساگونلک اُتے اس د‏ی فتح ، تے فیر اورتیار ، عیسی (موجودہ ترکستان ) تے ارقوق وچ محمد شیبانی نو‏‏ں موسیٰ دے نال مذاکرات ترک کرنے اُتے مجبور کردتا تے معاہدہ نئيں ہويا۔ قراتاؤ پہاڑاں چ بروندوک توں شکست دے بعد اوہ منگیشلاک چ چھپ گیا ۔

1480ء دی دہائی چ تیموری حکمران سلطان احمد مرزا نے شیبانی نوں مغلاں دے خلاف لڑن دی دعوت دتی ۔ محمد شیبانی نے اس دے بجائے مغلاں دے نال اتحاد کرنے دا انتخاب کیتا تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں 1485ء وچ سیر دریا دے شہر صغناق ، ارکوک تے ازگند اُتے قبضہ ک‏ر ليا لیکن آخر کار 1486ء وچ بریندیق ، قاسم تے عدک سلطان نے اسنو‏ں بے دخل کردتا۔

کجھ ذرائع دے مطابق، جدوں بروندوک خان ، قاسم خان تے ادیک سلطان معاون مغلاں دے نال الاتاؤ پہاڑاں چ سن، تے محمد شیبانی دے فوجاں دے اک نکے دستے نے اوہناں تے حملہ کیتا تے اوہناں نوں شکست دتی۔ اس دے نتیجے وچ ، بروندوک خان نے میچ میکر تے محمد شیبانی دا بیٹا بننے دا فیصلہ کيتا۔ محمد تیمور سلطان بروندوک دا جوائی بنیا جس نے اپنی دوجی دھی محمود سلطان نوں دے دتی ۔ ایہ خیال کیتا جاندا اے کہ ایہ واقعہ 1495 دے آس پاس پیش آیا سی۔

دونہاں دھراں دے وچکار 1500ء چ اک امن معاہدہ طے کیتا گیا ، جس چ قازق خانان نے ازبکاں دے قبضے توں خودمختاری حاصل کر لئی ۔ اس دے بعد شیبانی نے تیموریاں تو‏ں جنوب وچ سمرقند تے بخارا نو ‏‏ں فتح کرنے اُتے توجہ مرکوز کيتی جتھ‏ے اس نے خانان بخارا قائم کيتا تے قازقاں دے لئی اس قوم نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی جو اپنی ملکیت نو‏‏ں مستحکم کرنے وچ کامیاب رہی۔

بعد دا نتیجہ

قازقاں تے ازبکاں وچکار امن تھوڑے چر لئی رہیا ۔ قازق خانان دے اثر و رسوخ وچ اضافے دے خوف تو‏ں ، محمد شیبانی نے اسنو‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ اس نے ترکستان دی آبادی نوں قازق تاجراں دے نال کوئی تجارتی سودا نہ کرن دا حکم جاری کرکے ماوراء النہر دے نال اپنے تجارتی تعلقات نو مکمل طور تے روکن دی کوشش کیتی تے سیر دریا دے نیڑے دے شہراں تے حملہ کیتا۔ قاسم خان نے انہاں شہراں نو خانہ بدوش علاقیاں دی آبادیاں تے اپنی طاقت دی معاشی تے فوجی حمایت دے طور تے ویکھیا جہڑا ترکستان تے تاشقند دے سرحدی علاقیاں چ شیبانیاں نو مسلسل پریشان کردا سی۔ 1510ء دی سردیاں چ ایاسی تک پیش قدمی دے جواب چ شیبانی خان نے قاسم خان دے اولس دے خلاف جارحیت دا آغاز کیتا ، جہڑا اولیتاؤ دے دامن چ سی ۔ ایہ مہم ناکا‏م رہی تے شیبانی د‏‏ی شکست اُتے ختم ہوئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دا اثر و رسوخ کمزور ہويا۔ اوہ نومبر وچ صفویاں دے خلاف لڑائی مرو وچ مر گیا ۔ وسطی ایشیا وچ سیاسی عدم استحکام دے دوران اس فائدے نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے ، قاسم خان نے 1512ء وچ تیموری بابر د ‏‏ی حمایت د‏‏ی جدو‏ں شیبانیاں نے دوبارہ اس اُتے اقتدار حاصل کيتا۔ سیرم شہر وچ بابر دے لیفٹینینٹ جنرل کٹا-بیک نے قاسم خان نوں مدد لئی بلایا جو کرتال وچ سردیاں گزار رہا سی۔ قاسم نے 1513ء وچ اس دا ساتھ دتا، اس نے سیرام تے اس دے آس پاس قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد انہاں نے مشترکہ طور اُتے تاشقند دے حکمران شیبانید سوینیش کوئی د‏‏ی مخالفت کيتی ، لیکن تاشقند دے قریب قاسم خان زخمی ہوک‏ے پِچھے ہٹ گیا۔

قاسم نے مغربی مغلستان دے سابقہ خان سلطان سعید دے نال دوستانہ تعلقات برقرار رکھے ۔ 1513ء دے آخر وچ ، اس نے تاشقند دے خلاف مشترکہ مہم دا اہتمام کرنے د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی ، لیکن قاسم نے سردیاں د‏‏ی تیاری د‏‏ی ضرورت دا حوالہ دیندے ہوئے انکار کردتا ، کیونجے اس وقت فوجاں د‏‏ی جمع تے تعمیر ممکن نئيں سی۔

مقبول ثقافت وچ

فلماں

• قازق خانان (ٹی وی سیریز) ، 2005ء دی اک قازق تاریخی مہاکاوی فلم اے جہڑی ابیلائی خان دی جوانی دے بیان نوں افسانوی کردی اے۔
• من بالا ، 2011 دی اک قازق تاریخی ڈرامہ فلم اے جہڑی 1729 چ قازقاں تے زونگر خانان دے وچکار جنگ دے دوران بنائی گئی سی۔

باہرلے جوڑ

• СРЕДНЕВЕКОВЫЕ ИСТОРИЧЕСКИЕ ИСТОЧНИКИ ВОСТОКА И ЗАПАДА at www.example.org (archived 1969)
• Kerei khan at atababa.kz (archived )
• Establishment of the Kazakh Khanate at e-history.kz (archived 30 December 2016)
• Kundakbayeva, Zhanat (31 October 2017). The History of Kazakhstan from the Earliest Period to the Present time, Volume 1. 

حوالے