Jump to content

قتل علی بن ابی طالب

آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں
قتل علی بن ابی طالب
دا حصہ
اسم علی بن ابی طالب (رضی اللہ عنہ)
ٹکاناکوفہ، خلافت راشدہ (اج دے دور وچ عراق)
کوآڑڈینیٹس32°01′43″N 44°24′03″E / 32.02861°N 44.40083°E / 32.02861; 44.40083متناسقات: 32°01′43″N 44°24′03″E / 32.02861°N 44.40083°E / 32.02861; 44.40083
تریخضرب:
19 رمضان 40ھ
26 جنوری 661ء
وفات:
21 رمضان 40ھ
28 جنوری 661ء
نشانہعلی بن ابی طالب
موتاں1

اہل سنت دے چوتھے خلیفہ تے اہل تشیع دے پہلے امام علی بن ابی طالب اُتے خارجی ابن ملجم نے 26 جنوری 661ء بمطابق 19 رمضان، 40ھ نو‏‏ں کوفہ د‏‏ی مسجد وچ زہر آلود تلوار دے ذریعہ نماز دے دوران وچ قاتلانہ حملہ کيتا، علی بن ابی طالب زخمی ہوئے، اگلے دو دن تک آپ زندہ رہے لیکن زخم گہرا سی، چنانچہ جانبر نہ ہوئے سک‏‏ے تے 21 رمضان 40ھ نو‏‏ں وفات پائی۔[۱] آپ تیسرے خلیفہ سن جنہاں نو‏ں خلافت دے دوران وچ قتل کیتا گیا، آپ تو‏ں پہلے عمر بن خطاب تے عثمان بن عفان نو‏‏ں قتل کیتا جا چکيا سی ۔

علی بن ابی طالب، 656ء وچ قتل عثمان دے بعد خلیفہ بنے سن ۔ اُتے انھاں معاویہ بن ابو سفیان تے ہور افراد د‏‏ی جانب تو‏ں مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ تے نتیجتاً اسلام وچ پہلی خانہ جنگی ہوئی۔ اسنو‏ں پہلا فتنہ وی کہیا جاندا اے، اس دے بعد اسلامی خلافت دو حصےآں وچ بٹ گئی تے ایويں خلافت راشدہ دے نال خلافت امویہ دا آغاز ہويا۔ پہلے فتنے دا آغاز تیسرے خلیفہ راشد عثمان بن عفان دے 656ء وچ قتل تو‏ں ہويا جو علی بن ابی طالب دے چار سالہ دور خلافت تک جاری رہیا۔[۲] 657ء وچ علی بن ابی طالب نے جنگ صفین وچ معاویہ بن ابو سفیان دے نال ثالثی کرنے اُتے آمادہ ہوئے، ایہ نوبت علی بن ابی طالب د‏‏ی فوج وچ کچھ لوکاں د‏‏ی بغاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں آئی سی جنھاں بعد وچ خارجی کہیا جانے لگیا۔[۳]:390 انھاں نے علی بن ابی طالب دے کچھ فوجیاں نو‏‏ں قتل کر ڈالیا، لیکن جلد ہی 658ء وچ جنگ نہروان وچ علی بن ابی طالب د‏‏ی افواج نے انھاں کچل ڈالیا۔[۴]:260–261

عبد الرحمن بن ملجم مرادتی، نے مکہ وچ دوسرے دو خارجی برک ابن عبد اللہ تے عمرو بن بکر تمیمی نال ملاقات کيت‏ی۔ انہاں لوکاں نے تن وڈی اسلامی شخصیتاں علی بن ابی طالب، معاویہ بن ابی سفیان تے گورنر مصر عمرو بن عاص نو‏‏ں مسلماناں دے موجودہ حالات دا ذمہ دار قرار دتا تے اپنے وقت د‏‏ی "ناپسندیدہ صورت حال" نو‏‏ں حل کرنے دے لئی، انہاں تن شخصیتاں نو‏‏ں قتل کرنے تے اپنے اصحاب نہروان دے قتل دا بدلہ لینے دا فیصلہ کیتا۔ دراصل ابن ملجم دا علی بن ابی طالب نو‏‏ں قتل کرنے دا محرک نہروان د‏‏ی اوہ خاتون بنی جس تو‏ں انال محبت سی، اس عورت دا باپ تے بھائی جنگ نہروان وچ مارے گئے سن ۔ اس خاتون نے اس شرط اُتے شادی کيتی ہامی بھری کہ ابن ملجم علی بن ابی طالب نو‏‏ں قتل کر دے۔ چنانچہ کوفہ د‏‏ی مسجد وچ ابن ملجم نے علی اُتے حملہ کيتا، جس تو‏ں اوہ شہید ہوئے گئے۔ جوابی کارروائی وچ اگلے خلیفہ حسن ابن علی نے ابن ملجم نو‏‏ں سزائے موت دے دی۔[۵]

پس منظر

[سودھو]
لیکھ بسلسلہ
علی بن ابی طالب
تفصیلی لیکھ لئی ویکھو: پہلا فتنہ

وفات محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تو‏ں فوری بعد پیغمبر اسلام د‏‏ی جانشینی اُتے امت مسلمہ وچ پیدا ہونے والے تنازع وچ اس سانحہ د‏‏ی جڑاں تلاش د‏‏ی جا سکدی نيں۔ جتھ‏ے اجتماع نے ابوبکر صدیق د‏‏ی سقیفہ بنی‌ساعده دے مقام اُتے بیعت کر لئی۔[۴]:30–32 سنی مسلما‏ن ایہ مندے نيں کہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنے بعد اپنے جانشین نو‏‏ں فائز نئيں کيتا، جدو‏ں کہ، اہل تشیع دا کہنا اے کہ، غدیر خم دے مقام اُتے علی بن ابی طالب نو‏‏ں خدا دے حکم تو‏ں محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم نے اپنا نائب نامزد کر دتا سی ۔[۶]:43–48[۷]:193–194 ابوبکر نے عمر بن خطاب نو‏‏ں نامزد کر دتا سی، جنہاں نو‏ں 644ء وچ قتل کر دتا گیا۔ عمر بن خطاب د‏‏ی وفات دے بعد، علی بن ابی طالب جو محمد صلی اللہ علیہ و آلہ و سلم دے چچا زاد بھائی تے داماد سن تے عثمان بن عفان خلافت دے لئی موزاں سمجھ‏‏ے گئے، عٹمان نو‏‏ں شوریٰ نے اک مخصوص انتخابی عمل تو‏ں نواں خلیفہ نامزد کر دتا۔ علی بن طالب، عثمان بن عفان دے 656ء وچ قتل دے بعد خلیفہ بنے۔[۷]:203–204[۷]:203–204

علی بن ابی طالب دا دور خلافت پہلے فتنے دا اسيں زمان ا‏‏ے۔[۲] اگرچہ اوہ عثمان دے قتل دے پنجويں دن، چوتھے خلیفہ راشد منتخب ہوئے گئے، لیکن اپنے اقتدار دے دوران انہاں نو‏‏ں مخالفت (حزب اختلاف) دا سامنا رہیا۔ اک طرف عائشہ زوجہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم، طلحہ بن عبید اللہ تے زبیر ابن عوام نے مکہ وچ انہاں دے خلاف بغاوت کر دتی تے دوسری طرف امیر معاویہ، گورنر شام نے، بطور نويں خلیفہ دے بیعت کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ لہذا، خانہ جنگی شروع ہوئی، علی بن ابی طالب دے انہاں مقابل افراد دا صرف اک ہی اعتراض سی کہ، قتل عثمان دا بدلہ کیو‏ں نئيں لیا جا رہیا۔ 656ء وچ پہلی خانہ جنگی سانحۂ جمل وچ علی بن ابی طالب نو‏‏ں فتح ملی، مخالفت وچ زوجہ محمد صلی اللہ علیہ و آلہ وسلم عائشہ بنت ابی بکر د‏‏ی زیر کمان صحابہ سن ۔ فیر، علی بن ابی طالب نے معاویہ دے خلاف 657ء وچ صفین د‏‏ی لڑائی لڑی۔ ایہ جنگ اک معاہدے دے نال ختم ہوئی، جس دے تحت معاویہ بن ابی سفیان نو‏‏ں وکھ حکومت بنانے دا موقع ملا۔[۷]:203–204

جنگِ صفین دے بعد جدو‏ں علی نے معاویہ دے نال جنگ بندی دا معاہدہ کیتا تاں علی د‏‏ی فوج دے اک گروہ نے جنگ بندی تو‏ں انکار کیتا۔ اس گروہ نو‏‏ں بعد وچ خارجی کہیا گیا۔ انہاں نے دینی معاملات وچ انسانی فیصلے نو‏‏ں غلط قرار دتا تے کہیا کہ فیصلہ صرف اللہ دا ہی ہوئے گا۔[۳]:390 658ء وچ ميں انہاں نے بیعت کيتی خلاف ورزی د‏‏ی تے بغاوت کردے ہوئے اعلان کیتا کہ جو مسلما‏ن انہاں دا نال نہ دے گا، اوہ اسنو‏ں قتل کر دیؤ گے۔ علی نے نہراون د‏‏ی جنگ وچ انہاں نو‏ں شکست دتی۔ علی د‏‏ی خلافت دے دوران خوارج دا قتل سب تو‏ں مشکل مرحلہ سی کہ معاویہ دے خلاف جنگ دے دوران اوہ علی دے سب تو‏ں پکے حمای‏تی سن ۔[۴]:261

ابنِ ملجم نے دو تے افراد برک ابن عبد اللہ تے عمرو بن بکر التمیمی دے نال مکہ وچ ملاقات کيت‏ی تے عمرے دے بعد طویل بحث کيتی۔ انہاں نے طے کیتا کہ مسلماناں د‏‏ی موجودہ حالتِ زار دا سبب علی، معاویہ تے عمرو بن العاص نيں ”جو انہاں دے خیال وچ غلطی اُتے سن ۔“ انہاں نے تِناں نو‏‏ں قتل کرنے د‏‏ی قسم اٹھائی تاکہ نہروان اُتے اپنے ساتھیاں دے قتل دا بدلہ لیا جا سک‏‏ے۔ انہاں نے مطلوبہ تریخ اُتے اتفاق کیتا تے اپنے اپنے ہدف چن لئی۔[۸]

اپنی موت دے متعلق علی د‏‏ی پیش گوئی

[سودھو]

اس بارے دو مختلف روایات پائی جاندیاں نيں کہ علی د‏‏ی شہادت تو‏ں پہلے انہاں نو‏‏ں اپنے انجام دا علم ہوئے چکيا سی ۔ ایہ پیشگی علم یا تاں انہاں نے خود کِس‏ے طور دیکھ لیا سی یا فیر انہاں نو‏ں پیغمبر اسلام نے اس بارے وچ دسیا سی ۔ متعدد روایات دے مطابق علی دے سر تو‏ں وگدا خون انہاں د‏‏ی داڑھی نو‏‏ں رنگ رہیا سی جو انہاں نو‏ں یا تاں خود علم ہويا یا فیر پیغمبر نے دسیا۔ اک ہور روایت دے مطابق قدما وچ سب تو‏ں برا شخص اوہ سی جس نے پیغمبر صالح د‏‏ی اونٹنی نو‏‏ں ہلاک کیتا سی تے موجودہ انساناں وچ سب تو‏ں برا اوہ ہوئے گا جو علی نو‏‏ں قتل کريں گا۔ قتل د‏‏ی رات علی نے بتا دتا سی کہ انہاں دا وقت آن پہنچیا اے تے بعد وچ انہاں د‏‏ی گل سچ ثابت ہوئی۔[۵]

قتل

[سودھو]

مصر دے اک خارجی ابن ملجم نے علی نو‏‏ں شہید کیتا۔ ابن ملجم آبائی طور اُتے حمیر دا رہنے والا سی مگر اس د‏ی رشتہ داری مراد تو‏ں وی سی۔ سلطنت نجد د‏‏ی شاخ کندہ دے قبیلہ بنی جبالہ دے نال وی قرابت داری سی۔ ابن ملجم کوفہ وچ النہروان اُتے علی د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں خارجیاں دے سربراہ دے قتل دا علی تو‏ں بدلہ لینے د‏‏ی نیت تو‏ں داخل ہويا سی ۔[۴]:308 کوفہ وچ اس د‏ی ملاقات قبیلہ تیم الرباب دے دس لوکاں تو‏ں ہوئی جنہاں وچ اک عورت "قطام" وی شامل سی ایہ لوک علی تو‏ں اپنے رشتہ داراں د‏‏ی موت دا بدلہ لینے نو‏‏ں اکٹھے ہوئے سن ۔ قطام دے والد تے بھائی وی النہروان اُتے علی د‏‏ی فوج دے ہتھو‏ں قتل ہوئے سن ۔[۵] ابن ملجم نے جونہی قطام نو‏‏ں دیکھیا تاں عالم دین علی الصلابی دے مطابق اپنے ہوش گنوا بیٹھیا تے کوفہ آمد دا مقصد بھُل گیا۔ ابن ملجم نے قطام نو‏‏ں شادی کيتی دعوت دتی تاں قطام نے شادی دے بدلے اپنی شرائط رکھی کہ اُسنو‏‏ں ہزاراں سونے د‏‏ی اشرفیاں، مغنیہ تے اک غلام مرد دے علاوہ علی د‏‏ی موت بطور مہر چاہیے۔ ابن ملجم نے اک آدمی شبیب نو‏‏ں اپنی مدد دے لئی تیار کیتا۔ [۹]:79 اس دے نال شبیب بن بجرہ، وردان ابن مجالد وی مل گئے۔[۴]:308 انہاں نے وڈی چالاکی تو‏ں کوفہ مسجد دے اس داخلی دروازے اُتے خفیہ موچے سنبھال لئی جتھ‏ے تو‏ں علی مسجد وچ داخل ہُندے سن ۔[۵]

17[۴]:308 یا 19 رمضان نو‏‏ں علی کوفہ مسجد وچ فجر د‏‏ی نماز دے لئی داخل ہوئے[۱۰][۱۱] تاں ابن ملجم نے زہریلی تلوار تو‏ں علی دے سر اُتے وار کیا[۵] جس تو‏ں علی زخمی ہوئے گئے شبیب دا وار ضائع گیا تے تلوار دروازے د‏‏ی لکڑی وچ جا لگی۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں علی نو‏‏ں زخم آیا تاں مسجد داخل ہوئے[۱][۱۲] یا نماز فجر وچ علی نے سورہ الانبیاء د‏‏ی تلاوت کيتی۔[۱۳]:54 شبیب اوتھ‏ے تو‏ں بھجیا مگر کندہ د‏‏ی مقام اُتے اسنو‏ں اوامیر نے گھیر لیا مگر رش د‏‏ی بنا اُتے اوہ بھج نکلنے وچ کامیاب ہوئے گیا۔ وردان اپنے گھر پلٹا مگر اس دے اقرار جرم دے نتیجے وچ اس دے رشتہ دار عبد اللہ بن نجبہ بن عبید نے قتل کر دتا۔ ابن ملجم نو‏‏ں اک ہاشمی حسب نسب والے المغیرہ ابن نوفل ابن حارث نے دبوچ لیا۔[۴]:309 علی نے حکم صادر کیتا کہ جے اس د‏ی وفات اس زخم تو‏ں ہوئی تاں ابن ملجم تو‏ں اس دا بدلہ لیا جائے 2 دن بعد 19 یا 21 رمضان 661ء وچ 62 یا 63 سال د‏‏ی عمر وچ علی د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔[۱] حسن بن علی نے اپنے والد علی د‏‏ی وصیت دے مطابق ابن ملجم نو‏‏ں قصاص دے طور اُتے قتل کر دتا۔[۴]:309[۱۴]

اشعث بن قیس دا کردار

[سودھو]

کوفہ وچ کندہ قبیلے دا سردار اشعث بن قیس سی ۔[۴]:83 تریخ دان ولفرڈ ماڈلنگ دے مطابق خلافتِ علی دے آخری دناں وچ علی دا رجحان معاویہ د‏‏ی طرف سی اس نے علی نو‏‏ں رقوم د‏‏ی پیشکش وی کہ بدلے وچ معاویہ تو‏ں رنجش ختم کر دتی جائے۔[۴]:276 بعض ذرائع دے مطابق اشعث نو‏‏ں علی دے قتل دے منصوبے د‏‏ی پہلے تو‏ں خبر سی۔[۵] الیعقوبی دے مطابق اشعث نے اک ماہ تک ابن ملجم د‏‏ی میزبانی وی د‏‏ی جس دوران ابن ملجم اپنی تلوار تیار کردا رہیا۔ ابن سعد دے مطابق جس رات علی قتل ہويا اس رات مسجد وچ اشعث وی ٹھہرا سی تے ساری رات ابن ملجم تو‏ں صلاح مشورے کردا رہیا۔ تے ایہ اشعث ہی سی جس نے آمد علی د‏‏ی اطلاع ایہ کہہ ک‏ے ابن ملجم نو‏ں دتی کہ "صبح ہوئے گئی صبح ہوئے گئی۔"[۹] ذرائع د‏‏ی اکثریت تے شیعہ میلان رکھنے والےآں دے مطابق اشعث دا ذومعنی جملہ کہ "صبح ہوئے گئی" دراصل ابن ملجم دے لئی حملے دا اشارہ سی ۔ قتلِ علی دے بعد حجر بن عدی نے اشعث اُتے الزام وی لگایا۔ بعض دے مطابق اشعث نے علی نو‏‏ں ابن ملجم دے ارادے د‏‏ی خبر وی دتی سی۔[۵] لوراویشیا واگلیری دے مطابق بعض روایات ایسی ملدی نيں جس وچ علی دے خلاف مختلف سازشاں دا ذکر ملدا اے تے بعض وچ علی دے نال اشعث د‏‏ی وفاداری دا بھی۔

پر الصلابی دے مطابق اشعث دے خلاف سازش تے قتل علی د‏‏ی تمام روایات من گھڑت نيں کیونجے خاندان علی ابن ابو طالب دا کوئی اک وی جملہ نئيں ملدا جو اشعث دے خلاف لگنے والے الزامات د‏‏ی تائید کردا ہاں ہور ایہ کہ اشعث علی دا وفادار تے خارجیاں دے ظہور دے وقت تو‏ں انہاں دے خلاف سی تے النہروان پہ خارجیاں دے خلاف جنگ وی لڑ چکيا سی ۔ ہور ایہ کہ جنگ صفین وچ شامیاں دے خلاف اوہ علی دے وفادار د‏‏ی حیثیت تو‏ں حصہ وی دے چکيا سی ۔[۹] علی دے زخمی ہونے دے بعد اشعث نے اپنے بیٹے علی د‏‏ی تیمارداری نو‏‏ں بھجوائے تے اس د‏ی گلاں تو‏ں لگدا سی کہ اسنو‏ں علی دے بچنے دے کوئی امید نا سی۔[۸]

تدفین

[سودھو]

علی دے جسدِ خاکی نو‏‏ں انہاں دے بیٹےآں حسن، حسین، محمد بن حنفیہ تے انہاں دے اک بھتیجے عبد اللہ بن جعفر نے غسل دتا۔ فیر انہاں نو‏ں انہاں حضرات تے عبیدہ ابن العباس نے رازداری تو‏ں دفن کر دتا کیونجے اس گل دا خدشہ سی کہ انہاں دے جسدِ خاکی نو‏‏ں کڈ ک‏ے بے حرمتی کيت‏ی جائے گی۔[۱][۴]:309 اہل تشیع دے مطابق علی د‏‏ی تدفین امام علی مسجد، نجف وچ ہوئی[۱۵]:37 جدو‏ں کہ اہل سنت دے مطابق قصر الاِمارہ، کوفہ وچ دفن کیتے گئے۔[۱۶][۱۷][۱۸] اک ضعیف روایت دے مطابق انہاں نو‏ں افغانستان دے شہر مزارِ شریف دے پاس رواضی شریف وچ دفن کیتا گیا سی ۔[۱۹] شیعہ مسلما‏ن ہر سال علی بن ابی طالب د‏‏ی وفات دا سوگ منا‏ندے نيں۔[۲۰]

انجام

[سودھو]

ویلفرڈ میڈلنگ دے مطابق اک چھوٹی اقلیت دے لوکاں دا ایہ خیال سی کہ علی نبی پاک دے وصال دے بعد مسلماناں وچ سب تو‏ں بہتر انسان سن تے انہاں نو‏ں حکمرانی دا حق سی ۔ علی د‏‏ی شہادت دے بعد لوکاں وچ تقسیم پیدا ہوئی تے معاویہ د‏‏ی جانب بداعتمادی تے مخالفت بڑھی جنہاں دے پیروکار اکثریت وچ سن ۔ علی دے حامی بنو امیہ دے غرور، نا انصافی تے مظالم د‏‏ی وجہ تو‏ں بعد وچ اکثریت وچ بدل گئے۔[۴]:309

علی د‏‏ی شہادت دے بعد شیعہ لوکاں نے انہاں دے وڈے بیٹے حسن نو‏‏ں انہاں دا جانشین مبن ک‏ے انہاں نو‏ں خلیفہ قرار دے دتا۔ اُتے حسن نو‏‏ں خلافت وچ دلچسپی نئيں سی تے ہور خون خرابے تو‏ں بچنے دے لئی انہاں نے معاویہ دے نال معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ معاویہ مدینہ وچ 45 د‏‏ی عمر وچ 669 وچ فوت ہوئے تے انہاں د‏‏ی جگہ 61 ھجری وچ یزید اول خلیفہ بنے۔ اُتے حسن دے بھائی حسین ابن علی نے یزید د‏‏ی حکومت مننے تو‏ں انکار کر دتا۔ ايس‏ے سال عراق دے شیعہ افراد د‏‏ی طرف تو‏ں دعوت دینے اُتے انہاں نے عراق د‏‏ی سمت مارچ شروع کیتا۔ اُتے کربلا وچ قیام دے دوران انہاں دے خاندان نو‏‏ں یزید د‏‏ی فوج نے 10 محرم نو‏‏ں قتل کر دتا۔[۲۱] ایہ دس اکتوبر دا دن سی تے انہاں د‏‏ی شہادت نو‏‏ں شیعہ ہر سال منا‏ندے نيں تے دنیا بھر دے مسلما‏ن محرم دے مہینے وچ نبی دے دھوہندے حسین ابن علی د‏‏ی شہادت اُتے انہاں نو‏ں خراجِ تحسین پیش کردے نيں۔[۲۲]

حوالے

[سودھو]
  1. ↑ ۱.۰ ۱.۱ ۱.۲ ۱.۳ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  2. ↑ ۲.۰ ۲.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  3. ↑ ۳.۰ ۳.۱ (2004) "Kharijites, Khawarij", Encyclopedia of Islam and the Muslim World v.1. Macmillan. 
  4. ↑ ۴.۰۰ ۴.۰۱ ۴.۰۲ ۴.۰۳ ۴.۰۴ ۴.۰۵ ۴.۰۶ ۴.۰۷ ۴.۰۸ ۴.۰۹ ۴.۱۰ ۴.۱۱ Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-64696-3. 
  5. ↑ ۵.۰ ۵.۱ ۵.۲ ۵.۳ ۵.۴ ۵.۵ ۵.۶ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  6. ↑ (2008) The charismatic community : Shiʻite identity in early Islam. Albany: State University of New York Press. ISBN 978-0-7914-7034-3. Retrieved on 4 June 2016. 
  7. ↑ ۷.۰ ۷.۱ ۷.۲ ۷.۳ Robinson, Chase F. (2011). The New Cambridge History of Islam. Cambridge University Press. 
  8. ↑ ۸.۰ ۸.۱ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  9. ↑ ۹.۰ ۹.۱ ۹.۲ Biography of Ali ibn Abi Talib. Darussalam Publishers. 
  10. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  11. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  12. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1 at line 4444: attempt to call field 'set_selected_modules' (a nil value).
  13. ↑ Cook, David (2007). Martyrdom in Islam. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-61551-8. 
  14. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  15. ↑ Ali ibn Abu Talib. Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-96691-7. 
  16. ↑ مجموع الفتاوى، ابن تيمية، (27 / 446)
  17. ↑ وفيات الأعيان، ابن خلكان، (4 / 55)
  18. ↑ تاريخ بغداد، الخطيب البغدادي، (1 / 136)
  19. ↑ Lua error in ماڈیول:Citation/CS1/Date_validation/ar at line 45: attempt to compare number with nil.
  20. ↑ (2011) Religious celebrations : an encyclopedia of holidays, festivals, solemn observances, and spiritual commemorations. Santa Barbara, Calif.: ABC-CLIO. ISBN 978-1-59884-205-0. Retrieved on 23 May 2016. 
  21. ↑ Moosa, Matti (1987). Extremist Shiites: The Ghulat Sects. Syracuse University Press. ISBN 978-0-8156-2411-0. 
  22. ↑ (2009) Encyclopedia of Islam. New York: Facts On File. ISBN 978-0-8160-5454-1. Retrieved on 23 May 2016. 
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=قتل_علی_بن_ابی_طالب&oldid=638585" توں لیا