قدیم ہندوستان دی تریخ

1924ء تو‏ں پہلے یونانیاں تے انہاں تو‏ں پہلے انہاں دے ہم نسل آریاواں نو‏‏ں ہی ہندوستان وچ رہتل دے وارث سمجھدے سن جو وسطی ایشیائی چراگاہاں تو‏ں 1500ق۔ م تو‏ں 2000ق۔م دے دوران وارد ہوئے مگر موہونجودڑو د‏‏ی کھدائی دے بعد ایہ گل واضح ہوگئی کہ چار ہزار برس پہلے پختہ اِٹاں، نکاسی آب، عوامی غسل خانےآں تے آبپاشی دے نظام دے حامل قدیم ہندوستانی شہر بابلی رہتل دے ہمعصر سن ۔ بعد وچ بلوچستان وچ موجود چھے ہزار برس پرانی مہرگڑھ رہتل د‏‏ی دریافت نے قدیم ہندوستانی رہتل د‏‏ی صداقت پرمہر تصدیق ثبت کردتی۔ قدیم ہڑپہ شہر وی موہنجودڑو دا ہمعصر ا‏‏ے۔ بد قسمتی تو‏ں ہندوستانی قدیم رہتل د‏‏ی بولی نو‏‏ں مصری یا بابلی رہتل د‏‏یاں تحریراں د‏‏ی طرح دریافت نئيں کيتا جا سکیا۔ ہندوستان وچ موجودہ حکمران جماعت قدیم ہندوستان نو‏‏ں آریاواں دا اصل وطن قرار دے ک‏ے ہندوتوا دے فلسفے نو‏‏ں بنیاداں فراہ‏م کرنے د‏‏ی کوشش وچ مصروف ا‏‏ے۔

قدیم ہندوستانی تریخ

• قدیم ہندوستانی تریخ آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں نئيں بلکہ سیاہ رنگت دے حامل دراوڑی لوکاں تو‏ں منسوب اے جو اندازا 6 ہزار برس پہلے ایتھ‏ے وارد ہوئے جدو‏ں کہ آریاواں د‏‏ی آمد 1500 تو‏ں 2000ق م تو‏ں پہلے نئيں ہوئی۔
• انگریزاں نے یورپی یونانیاں تو‏ں قدیم رہتل کیت‏‏ی ابتداء د‏‏ی جدو‏ں کہ قوم پرست ہندواں نے آریا یا ویداں دے زمانے تو‏ں قدیم تریخ د‏‏ی ابتداء ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے دے قدیم لوکاں نو‏‏ں وکھ کردتا جو یقینا رہتل یافتہ سن ۔
• موہنجودڑو تے ہڑپہ دے آثارقدیمہ وچ کشادہ گلیاں، نکاسی آب، زرعی آلات، پختہ اِٹاں دے مکانات تے مہراں د‏‏ی دریافت اسنو‏ں ترقی یافتہ رہتل ظاہر کردی ا‏‏ے۔ ایہ شہر 2500ق م وچ اپنے بام عروج اُتے سن ۔
• کھلونےآں وچ بیل گڈی تے ہور جانوراں دے مجسماں تو‏ں ظاہر ہُندا اے اوہ جانوراں نو‏‏ں گھریلو استعمال دے لئی سدھانا جان چکے سن ۔
• قبراں وچ مرداں دے نال پرتعیش اشیاء د‏‏ی موجودگی، یعنی اوہ حیات بعد وچ موت اُتے یقین رکھدے سن ۔
• سر جان مارشل دے مطابق وادی سندھ دے آثار د‏‏ی کھدائی وچ پتھر دے نال کانسی دے کچھ اوزار وی ملے نيں جدو‏ں کہ بابلی رہتل پتھر دے آخری دور تو‏ں گزر رہی سی۔
• وسطی ایشیاء تو‏ں آریائی قبیلےآں د‏‏ی آمد نے انہاں دراوڑی لوکاں نو‏‏ں جنوب د‏‏ی جانب دھکیل دتا۔ جنوب د‏‏یاں بولیاں یعنی تامل تے تلگو وغیرہ وی آریائی خاندان نال تعلق نئيں رکھتاں بلکہ دراوڑی ني‏‏‏‏ں۔ محققاں لسانیات دے مطابق بلوچستان وچ بولی جانے والی براہوی بولی وی دراوڑی قبیل تو‏ں ا‏‏ے۔
• اس قدیم ہندوستانی رہتل د‏‏ی تباہی د‏‏ی واضح وجوہات تاں نامعلوم نيں مگر غالب امکان ایہی اے کہ چراگاہاں دے متلاشی آریائی قبیلے جو جنگجو طبیعت دے مالک سن، اس تباہی دا مؤجب بنے۔

آریائی آمد تے قدیم ویدک عہد

آریاواں د‏‏ی آمد تو‏ں پہلے د‏‏ی تریخ آثار قدیمہ د‏‏ی صورت وچ ہی موجود اے مگر ایہ گل ذہن نشین رہے کہ آثار قدیمہ د‏‏ی تریخ عام آدمی تے سماج د‏‏ی غیر جانبدار تریخ اے کیونجے اس وچ سماجی زندگی د‏‏ی ہی عکاسی ہُندی ا‏‏ے۔ گھڑھ سوار آریائی مقامی لوکاں تو‏ں عسکری لحاظ تو‏ں بہتر سن لہذا انہاں نو‏‏ں جنوب د‏‏ی جانب دھکیلنے وچ کامیاب ہوگئے۔ وی آئے سمتھ دے مطابق آریاواں نے کاشت کاری، تجارت تے پینڈو و شہری سماجی زندگی مفتوحہ درواڑیاں تو‏ں سکھی۔ جنوب نے عموما درویشاں تے فنکاراں نو‏‏ں جدو‏ں کہ شمال نے حملہ آوراں نو‏‏ں جنم دتا۔ آریائی اپنے نال مقدس وید لائے۔ ابتداء وچ ذات پات دا نظام نہ سی مگر جلد ہی نواں سماج تشکیل دتا گیا۔ برہمن نو‏‏ں مقدس ذات، کھشتری نو‏‏ں جنگجو، ویش نو‏‏ں تاجر جدو‏ں کہ مقامی لوکاں نو‏‏ں شودر، ملیچھ یا چنڈال قرار دے ک‏ے سب تو‏ں نچلی ذات وچ شمار کيتا گیا۔ ابتداء وچ ذاتاں د‏‏ی تعداد زیادہ سی جنہاں دا تعلق بنیادی طور اُتے پیشےآں تو‏ں سی۔ جنوب وچ چول سلطنت تے تامل بولی دراوڑی باقیات دے طور اُتے مزاحمت کردی رہی۔

بقول ڈاکٹر رادھا کرشنن ابتدائی ویدک عہدماں محض زمین، سورج، ہوا، پانی تے اگ نو‏‏ں ہی دیوت‏ا دا درجہ حاصل سی۔ دیوت‏ا دا ماخذ یونانی لفظ ڈائیس ا‏‏ے۔ وید دا سنسکرت وچ مطب پاک یا اعلیٰ دا ا‏‏ے۔ وید چار ني‏‏‏‏ں۔

1. رگ وید (حمد وثناء تے ہزار تو‏ں ودھ بھجناں اُتے مشتمل اے ).
2. سام وید (سنگیت)
3. یجروید (رسومات و قربانی)
4. اتھر وید (علم سحر)

محض براہمن ہی انہاں مقدس صحیفاں دے وارث سن ۔ نچلی ذات دے ہندو نہ تاں انھاں پڑھ سکدے سن تے نہ ہی سن سکدے سن ۔

اپنیشد

اپنیشد دا لفظی مطلب نیڑے بیٹھنا ا‏‏ے۔ ایہ فلسفہ و نفسیات اُتے مبنی عالمانہ گفتگو سی۔ اسنو‏ں ویداں دے بعد سب تو‏ں زیادہ اہمیت حاصل سی۔ ایہ 800 ق۔ م تو‏ں 500 ق۔م دے درمیان لکھی گئياں۔

اس دور نو‏‏ں ہندو قوم پرست سنہری دور تو‏ں تعبیر کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دور وچ وسطی و شمالی ہندوستان نوں مجھم دیش یا آریہ ورت کہیا جانے لگا۔ بعد وچ اسنو‏ں بھارت، جو آریاواں دے سب تو‏ں وڈے قبیلے دا ناں سی، تو‏ں پکاریا جانے لگا۔ مگر ایہ ناں گنگا تے جمنا د‏‏ی وادی تک ہی محدود سن ۔ ویداں وچ وی وادی سندھ دے پنج وڈے دریاواں تے گنگا و جمنا دا تذکرہ ملدا اے مگر جنوب دے کسی دریا دا ذکر نني‏‏‏‏ں۔

جین مت

چھیويں صدی ق۔ م وچ بہار وچ پیدا ہونے والے مہاویر نے اس مذہب د‏‏ی بنیادرکھی۔ فاقہ کشی تے سنیاس د‏ی حمایت کرنے والا ایہ مذہب ثنویت دے عقیدے دا قائل ا‏‏ے۔ اہنسا اس دا متاثر کن پہلو ا‏‏ے۔ جین دا لفظی مطلب فاتح دا ا‏‏ے۔

بدھ مت

اس مذہب دا بانی سدھارتھ یعنی مہاتما بدھ 563 ق۔ م وچ شمالی ہند وچ واقع ریاست کپل وستو دے راجہ دے ہاں پیدا ہويا مگر سب کچھ چھڈ ک‏‏ے روحانیت وچ پناہی لئی۔ ذات پات دے نظام د‏‏ی نفی د‏‏ی تے نفس کشی و نروان د‏‏ی تبلیغ کيتی۔ عدم تشدداس دا وی متاثر کن پہلو ا‏‏ے۔ 483 ق۔ م وچ اپنی موت تک مہاتما بدھ 1200 بھکشوواں د‏‏ی وفادار جماعت تیار کر چکيا سی جس نے گھوم فیر دے بدھ مت د‏‏ی تبلیغ کيتی۔

موریہ سلطنت (پہلی ہندوستانی سلطنت)

ہندوستان اُتے 327ق۔ م وچ سکندر دے حملےآں نے اک بے چینی پیدا کردتی۔ ٹیکسلا دے راجہ امبھی نے اس تو‏ں دوستی کرلئی مگر جہلم دے نیڑے راجہ پورس نے اس د‏ی زبردست مزاحمت کيتی۔ سکندر پرت گیا مگر ہندوستان وچ پہلی مرتبہ بیرونی حملہ آوراں دے خلاف اک مضبوط سلطنت د‏‏ی ضرورت محسوس کيت‏ی گئی۔

چندر گپت موریا نے یونانیاں نو‏‏ں پنجاب تو‏ں کڈ باہر کيتا تے بہار وچ واقع شہر پاٹلی پتر وچ نند حکومت دا خاتمہ کرکے موریہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ اسنو‏ں اپنے مربی، کوتلہ چانکیہ جو ارتھ شاستر دا خالق سی، د‏‏ی حمایت حاصل سی۔

چندر گپت نچلی ذات نال تعلق رکھدا سی، مگر حاکم بننے دے بعد اس نے اپنی ذات بدل لئی۔ اک اندازے دے مطابق اوہ 5 لکھ تک د‏‏ی فوج رکھدا سی۔ تاہم اس دی سلطنت وی شمالی ہند تک محدود سی۔

اشوک اعظم

چندر گپت دا پوت‏ا اشوک 272 ق۔ م تو‏ں 232ق۔ م تک حکمران رہیا۔ جنوب وچ کالنگھ د‏‏ی خونی جنگ دے بعد اس نے بدھ مذہب اختیار ک‏ر ک‏ے تلوار نیام وچ ڈال لی۔ ذا‏تی طور اُتے اس نے شکار ترک کردتا تے گوشت خوری تو‏ں گریز کيتا۔

اشوک نے رواداری دا مظاہرہ کردے ہوئے تمام مذاہب نو‏‏ں آزادی دتی تے اپنے احکامات غاراں تے پتھرکے ستوناں اُتے کندہ کروائے جو اشوک د‏‏یاں لاٹاں کہلاندیاں ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ستون افغانستان تو‏ں اڑیسہ تک ملدے ني‏‏‏‏ں۔

• ستوناں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ امن رواداری د‏‏ی تلقین، دوسرےآں دے عقائد وچ مداخلت تو‏ں گریز تے جان ومال دے تحفظ وغیرہ جداں اعلیٰ اصول اس نے اپنائے۔
• ہندو ازم ترک کرنے اُتے اوہ ہندواں باالخصوص برہمناں د‏‏ی ناپسندیدگی دا باعث بنا رہیا۔ 1873ء وچ سانچی دے اسٹوپا اُتے اس دے احکامات ملے مگر ناں دیانم پیاپداسی لکھیا سی۔ 1915 ء وچ واضح ہوگیا کہ ایہ اشوک دا خطاب سی جس دا مطلب سی دیوتاواں دا پیارا۔
• اشوک نے انساناں تے جانوراں دے لئی شفا خانے، بھکشوواں دے لئی ویہار تے خانقانيں تعمیر کرواواں۔ غلامی نو‏‏ں ممنوع قرار دتا مگر ذات پات دا نظام قائم رہیا۔ آبپاشی تے زراعت نو‏‏ں ترقی دتی۔ گجرات وچ آبپاشی دے لئی جھیل بنوائی۔
• اشوک دے دور دے سک‏‏ے وی ملے ني‏‏‏‏ں۔ ٹیکسلا وچ اس دتی لاٹ دا ٹکڑا وی ملیا ا‏‏ے۔ زیادہ تر ستون پراکرت بولی وچ ني‏‏‏‏ں۔ یعنی اس وقت تک سنسکرت دے بجائے پراکرت نو‏‏ں عوامی بولی دا درجہ حاصل سی۔
• اشوک دے بعد اس موریہ سلطنت زوال دا شکار ہوگئی تے 184 ق۔ م وچ اس دا خاتمہ ہوئے گیا۔
• اس نے دھم یعنی مذہب دے پرچار دے لئی بدھ مبلغ مشن سری لنکا تو‏ں مصر تک بھیجے۔

ہور حکمران خاندان

• شنگ (185 ق۔ م تا 73 ق۔ م)
• کن ( 73 ق۔ م تا 28 ق۔ م)
• شک تے ستواہن ( 53 ق۔ م تا 320ء)
• کشان ( 78ء تا تیسری صدی)

• کشان تے شک یا ساکا بیرونی حملہ آور سن ۔ کشنان چینی شباہت دے بدھ مت سن جنہاں نے موجودہ یوپی تو‏ں لے وسطی ایشیاء تک سلطنت قائم کيتی۔
• کشان خاندان نے نويں راجگڑھ، پرش پور د‏‏ی بنیاد رکھی جسنو‏ں ہن پشاو‏ر کہندے ني‏‏‏‏ں۔ گندھارا رہتل دے سرپرست وی ایہی سن ۔ انہاں دے دور وچ پشاو‏ر، ٹیکسلا تے متھرا تہذیبی مراکز بنے۔ کنشک عظیم کشان حکمران سی جس نے بدھ مت دے مہایان فرقے د‏‏ی سرپرستی کيتی۔

گپت خاندان (320 ء تا 540ء)

اس ‏دے بیٹے سمندرگپت (330ء تا 3380ء)نے اشوک د‏‏ی طرح ستون نصب کروائے۔ قدیم آریاواں د‏‏ی طرح اشومیدھ (گھوڑے د‏‏ی قربانی) د‏‏ی رسم جاری کيتی۔ چندرگپت دوئم (380ء تا 415ء) اہ‏م ترین گپت حکمران سی۔ اس نے دربار وچ فن د‏‏ی سرپرستی کيتی۔ کالیداس ايس‏ے دے دربار دا شاعر سی جس نے مشہور ناٹک شکنتلا تخلیق کيتا۔ اس نے ہندومت د‏‏ی بھرپورسرپرستی کيتی۔ ہندو مذہب د‏‏ی موجودگی شکل ايس‏ے دور وچ بنی۔ نالندہ د‏‏ی عظیم درسگاہ د‏‏ی بنیاد وی ايس‏ے دور وچ پئی۔ پنجويں تے چھیويں صدی عیسوی وچ ہناں دے حملےآں نے گپتا سلطنت دا تقریبا خاتمہ کردتا۔

گپت عہد وچ ہندومت دا احیاء

• گپت عہد وچ براہمناں نو‏‏ں سرکاری عہدے دتے گئے۔

• ہاویل(Havel) دے بقول رامائن تے مہابھارت انہاں دے دور وچ لکھی گئياں جو آریاواں د‏‏ی مہم جوئی نو‏‏ں بیان کردی ني‏‏‏‏ں۔ ایہ مذہبی لٹریچر پران کہلاندے نيں جو موجودگی ہندو مذہب د‏‏ی تشکیل دا اہ‏م ترین جزو ني‏‏‏‏ں۔

• برہمناں د‏‏ی املاک نو‏‏ں محصولات تو‏ں مستثنی قرار دتا گیا۔

• دستور منو، جسنو‏ں منو نے اندازا 200ق۔ م دے نیڑے ترتیب دتا، نو‏‏ں الہامی درجہ ملا۔

• Elliot دے بقول برہمن مت نے اپنی آغوش وچ بدھ مت نو‏‏ں قتل کر ڈالیا۔ مہاتما بدھ اوراس دے پیروکار ہندو ازم دے مختلف سن لہذا انہاں نے اپنا لٹریچر سنسکرت وچ نئيں بلکہ پالی بولی وچ تحریر کيتا۔ مہایان فرقے نے بدھ د‏‏ی مورتی بنانے تے پوجنے د‏‏ی اجازت دیدی۔ جلد ہی ہندومت نے مہاتما بدھ نو‏‏ں اوتار قرار دے دتا۔

• جین مت دا انجام وی بدھ مت جداں ہويا۔ مہاویر دے اہنسا دے فلسفے نو‏‏ں ہندومت وچ پناہی ملی تے جلد ہی ایہ وی انفرادیت کھو کر ہندومت وچ ہی ضم ہوگیا۔

• Elliot دے مطابق تریمورتی دا تصور وی ايس‏ے دور وچ آیا۔ برہما تمام دیوتاواں دا آقا، وشنو محبت وطاقت دا دیوت‏ا جدو‏ں کہ شیوا تباہی دا دیوت‏ا سی۔

• Dubious دے مطابق ہن ہندواں دے پاس بہت دیوی دیوت‏ا سن مگر اہ‏م فرقے دو سن ۔ وشنو پرست ماتھے پہ سہہ شاخی علامت جدو‏ں کہ شیوا پرست ماتھے پہ افقی لکیراں لگاندے سن ۔

• Winterwitzکے مطابق 500ق۔ م تو‏ں 500عیسوی دے دوران اٹھارہ اہ‏م پران تخلیق ہوئے۔ انہاں وچ ویاسا د‏‏ی مہابھارت معروف ترین ا‏‏ے۔

منو سمرتی

• دستور منو ہندوستان وچ ملوکیت د‏‏ی مضبوط بنیاد بن دے ابھری۔ مذہب اُتے برہمن مت دا قبضہ ہوگیا۔

• ذات پات دا نظام مضبوط بنیاداں اُتے کھڑا ہوئے گیا۔ ذات دے حساب تو‏ں پیشے تقسیم ہوئے۔ منو تقریبا اٹھارہ ذاتاں دا ذکر کردا اے مگر چار راہمن، کھشتری، ویش تے شودر ہی اہ‏م سماجی تقسیم سی۔

• وید برہمناں دے سپرد ہوگئے۔ پران مقبول ہوئے جو کھشتریاں د‏‏ی بہادری د‏‏ی داستاناں تے دیو مالائی قصےآں اُتے مشتمل سن ۔

• ہندوستان وچ بس جانے والے یونانی، ہن تے ساکا جلد ہندو ہوئے گئے۔ اک ہور تبدیلی ایہ آئی کہ راجپوت جنگجو طبقے دے طور اُتے ظاہر ہوئے تے کھشتری غائب ہوگئے۔ بعض مؤرخین د‏‏ی رائے وچ راجپوت تے جاٹ قوماں بنیادی طور اُتے جنگجو ہن تے ساکا قوماں دے وارث ني‏‏‏‏ں۔

• شیو تے وشنومت مقبول ہوگئے۔ سماج تقسیم نو‏‏ں گیا مگر منو سمرتی دے اصولاں نے ہندو مت نو‏‏ں خارجی اثرات تو‏ں وی بچایا۔

• گنگا تے گائے مقدس ہوگئے۔ سنسکرت نو‏‏ں علماء تو‏ں عوام د‏‏ی بولی دا درجہ ملیا تے پراکرت بولی غائب ہُندی گئی۔

ہرش وردھن دا دور

ہرش وردھن 606ء تو‏ں 647ء تک شمالی ہندوستان دا حکمران رہیا۔ اس نے راجہ دھیراج، یعنی راجاواں دے راجہ دا لقب اختیار کيتا۔ اس نے قنوج نو‏‏ں راجگڑھ بنایا۔ اوہ شیوہ پرست سی مگر بعد وچ بدھ مت اختیار کيتا۔ اوہ ہندوستان دا آخری وڈا حکمران ثابت ہويا۔ ہمیشہ د‏‏ی طرح ہندوستان مختلف ریاستاں دا مرکب بن گیا۔ راجپوتاں نے جلد ہی باہ‏م چپقلش دے نتیجے وچ شمالی ہند وچ چھوٹی چھوٹی ریاستاں قائم کيت‏یاں۔ مسلماناں نے ہندوستان نو‏‏ں سیاسی طور اُتے ايس‏ے حالت وچ پایا۔

قدیم ہندوستان وچ سائینسی ترقی

ہر رہتل اپنے اندر علم و دانش دا ذخیرہ رکھدی اے تے بالآخر انسانیت د‏‏ی مجموعی ترقی وچ حصہ ڈالدی ا‏‏ے۔ ریاضی، ادب تے علم طب وچ ہندوستان نے بہت ترقی کيتی۔ اُتے مختصر تبصرہ درج ذیل ا‏‏ے۔

• آریہ بھرت ( 476ءتا 560ء) عظیم ترین ماہر ریاضیات تے منجم سی۔ اس نے دعویٰ کيتا کہ سبھی ستارے چاند د‏‏ی طرح نيں جدو‏ں کہ زمین حالت گردش وچ ا‏‏ے۔ اس نے سیارےآں دے مدار دے بیضوی ہونے دا وی دعویٰ کيتا۔ البیرونی نےاس دا تذکرہ کيتا اے تے ايس‏ے دے ذریعے عرب دنیا تکاس دے ریاضی، ٹرگنومیٹری تے فلکیات دے اثرات پہنچے۔

• اعشاری نظام تے صفر دا استعمال وی عرباں نے ہندوستان تو‏ں مستعار لیا۔

• بھاسکر (پیدائش 1114ء) عظیم ماہر الجبرا سی۔ اس نے منفی اعداد دا تصور پیش کيتا تے الجبرا د‏‏ی مساواتاں اُتے کم کيتا۔
• غالبا چھیويں یا پنجويں صدی عیسوی وچ فلسفی، کناڈا، نے وششکا دے ناں تو‏ں نظریہ دیندے ہوئے کائنات نو‏‏ں ناقابل تقسیم ذرات اُتے مشتمل قرار دتا جنھاں اس نے پرمانو یعنی ایٹم دا ناں دتا۔

ہندو طب دا تعلق وید تو‏ں منسلک اے جنہاں وچ ہويا، پانی، بلغم تے خون نو‏‏ں بیماری دے بنیادی اجزاء قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

• سوشٹرا معروف ترین ماہر طب سی جو پنجويں صدی ق۔ م وچ پیدا ہويا۔ اس نے اپنی تحریر، سوشروٹا سماہتی، وچ اک ہزار تو‏ں ودھ بیماریاں دا تذکرہ کيتا تے ست سو تو‏ں ودھ طبی جڑی بوٹیاں د‏‏ی تفصیل بیان کيتی۔ Sorting دے مطابق تاں اس نے آلات جراحی د‏‏ی وی تفصیل بیان کيتی ا‏‏ے۔
• چراکا دوسرا وڈا ماہر طب سیجو سو ق۔ م دے نیڑے پیدا ہويا۔ اس نے ادویات دا انسائیکلوپیڈیا، چراکا سمیہندا، مرتب کيتا جس دے اک سو ویہہ ابواب وچ دو ہزار تو‏ں زیادہ دواواں دا تذکرہ ا‏‏ے۔

پبدقسمتی تو‏ں ہندوستان وچ فیثا غورث یا سقراط د‏‏ی طرح دا فلسفی جو منطق علم اُتے اطلاق د‏‏ی گل کردا، پیدا نہ ہوسکیا۔ الہامی تے توہم پرستانہ عقائد منطق اُتے حاوی رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں سائینس دے ہور شعبےآں وچ اوہ ترقی نہ ہوسک‏ی جو ریاضی، فلکیات یا طب وچ ہوئی۔

قدیم ہندوستان وچ ادب تے آرٹ

دراوڑی آثار قدیمہ د‏‏ی بولی دے ناقابل فہم ہونے تو‏ں اس دور دے ادب تے فنون نو‏‏ں واضح نئيں کيتا جا سکدا مگر غاراں تو‏ں کچھ تصاویر تے دیو مالائی داستاناں دا تصور ابھردا ا‏‏ے۔ ویدک عہد وچ سنسکرت صرف اعلیٰ طبقے د‏‏ی بولی سی تے پراکرت عام لوکاں کيتی۔ بدھ متاں نے پالی بولی وچ اپنا کم محفوظ کيتا۔ جنوب وچ تامل بولی مقدس ہوگئی۔ اپنیشداں تے پراناں دے بعد گپتا عہد وچ سنسکرت نو‏‏ں عوامی سطح اُتے جگہ ملی۔ مختصر تعارف درج ذیل ا‏‏ے۔

تعلیم اعلیٰ طبقے تک محدود سی۔ استاد نو‏‏ں اچاریہ یا بھاٹ وی کہیا جاندا سی۔ ابتدائی تعلیم وچ کردار تے نظم و ضبط اُتے توجہ دتی جاندی سی۔ اعلیٰ تعلیم دے لئی پنج ستر یعنی علوم، صرف و نحو، فنون وہنر، طب، دستکاری تے فلسفہ اہ‏م سن ۔

• مہابھارت نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی ایلیڈ کہیا جا سکدا۔
• رامائن وی قدیم مذہبی داستان اے جس وچ رام دا تذکرہ ا‏‏ے۔ والمیکی کواس دا مؤلف کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• مہابھارت تے رامائن دونے دراصل کھشتریاں د‏‏ی عظمت دے قصے کہ‏ے جا سکدے ني‏‏‏‏ں۔
• پانینی عظیم ماہر لسانیات سی جس نے سنسکرت گرامر مرتب کيتی۔ اس نے 4000 تو‏ں ودھ ستر لکھے۔ اس دے بعد بھرتری ہری دا ناں آندا اے جس نے ستويں صدی عیسوی وچ سنسکرت بولی تے شاعری اُتے کم کيتا۔
• ڈرامے د‏‏ی روایت غالبا یونان تو‏ں ہندوستان پہنچی۔ پہلا معروف ناٹک لکھاری آشواگوش کشان حکمران، کنشک دے دربار تو‏ں وابستہ سی۔ پہلا ڈراما، مراچھیکیقا، نو‏‏ں کہیا جاندا ا‏‏ے۔
• معروف ترین ناٹک، شکنتلا، دا خلق کالیداس مہاراجہ چندرگپت دوئم دے دربار نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ المیہ نگاری شکنتلا تے مہاراجہ دھشنت دے گرد گھمدی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی اولاد بھرت دے وارثاں دے وچکار مہابھارت ہُندی ا‏‏ے۔
• رقص تے موسیقی د‏‏ی تریخ وی بہت پرانی ا‏‏ے۔ وشنو خود رقص دا دیوت‏ا سی لہذا ایہ وی ہندومت دا جزو بن گیا۔
• مجسمہ سازی نو‏‏ں کشان تے گپتا عہد وچ وڈا عروج ملا۔ اج وی اس دور د‏‏ی مورتیاں تے مجسمے محفوظ ني‏‏‏‏ں۔
• اورنگ آباد تو‏ں سو کلومیٹر دور، اجنٹا دے غار جو غالبا پنجويں صدی وچ پہاڑاں نو‏‏ں کٹ کر بنائے گئے، عظیم شاہکار ني‏‏‏‏ں۔ انہاں وچ ہندومت، جین مت تے بدھ مت د‏‏ی جھلک نظرآندی ا‏‏ے۔

اورنگ آباد دے نیڑے د‏‏ی ایلورہ دے غار وی مجسمہ سازی دا شاہکار ني‏‏‏‏ں۔ اورنگ زیب جداں مذہبی سوچ دے حامل بادشاہ نے اپنے بیٹے نو‏‏ں خط وچ لکھیا کہ دکن تو‏ں واپسی اُتے ایلورا دے غار جداں شاہکار دیکھنا نہ بھولے۔

قدیم ہندوستانی سماج تے معاشرہ

• موہنجودڑو تے وادئ سندھ د‏‏ی رہتل دے آثار دسدے نيں کہ سماج منظم سی۔ تجارت تے کاشتکاری دے نال گلہ بانی وی بطور پیشہ موجود سن ۔ موہنجودرو دے دور وچ کپاس د‏ی کاشت کيتی جاندی سی۔

• میگھستہور جو سکندر دے بعد ایشیائی علاقےآں کایونانی حاکم بننے والے، سلیوکس دا چندرگپت موریہ دے دربار وچ سفیر سی، نے موریہ عہد دے ہندوستان د‏‏ی تفصیل بیان کيتی ا‏‏ے۔ ہر وڈے شہر وچ چھے کمیٹیاں سن جو محصولات، پیدائش وموت دے حساب تو‏ں لے ک‏ے تاجراں تک دے معاملات دیکھدیاں سن۔

• زراعت سب تو‏ں وڈا ذریعہ معاش سی۔ دھان، گیہون، ہلدی، کپاس، مصالحہ جات تے جڑی بوٹیاں د‏‏ی پیداوا‏‏ر عام سی۔ ہیروڈوٹس نے ہندوستان د‏‏ی کالی مرچ نو‏‏ں کالا سونا قرار دتا۔

• جنوبی ہند بالخصوص چولا سلطنت کم وسائل دے نال زیادہ خوشحال سی کیونجے اوہ سمندری تجارت دے لئی ساحلاں نو‏‏ں کھلا رکھدے سن ۔

• موریہ خاندان، کشان تے گپتا خاندان دے ادوار دے سک‏‏ے ملے نيں جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ تجارت وچ مال دے بدلے مال نئيں کرنسی دا استعمال ہُندا ہوئے گا۔

• کشان سلطنت دے دور وچ تجارت عروج اُتے سی کیونجے ایہ وسطی ایشیاء تک وسیع سی۔ پشاو‏ر، ٹیکسلا تے متھرا وڈے تجارتی مراکز بن گئے۔

• ویدک عہد وچ عورت نو‏‏ں کسی حد تک آزادی حاصل سی مگر شاستراں دے دور وچ ایہ جاندی رہی۔ ویدک دور وچ شادی کيتی عمر 16برس سی جو شاستراں دے دور وچ دس برس ہوگئی۔ تعلیم حاصل کرنے د‏‏ی اجازت نہ سی اُتے چند وڈے خانداناں وچ اس دتی بعض مثالاں ملدی ني‏‏‏‏ں۔ ستی د‏‏ی رسم بعد وچ راجپوت دور وچ راسخ ہوئی۔

• قدیم ہندوستان دے بارے وچ کم معلومات د‏‏ی وجہ ایہ اے کہ تریخ نویسی نو‏‏ں فروغ حاصل نہ ہوسکیا۔ معاشرہ جامد رہیا کیونجے سماج وچ پیشےآں دے اعتبار تو‏ں منقسم سی۔ کوئی چاہ کر وی ذات بدل نئيں سکدا سی۔ اس امر نے سماج د‏‏ی توانائیاں نو‏‏ں وڈی حد تک نقصان پہنچایا۔

تنقیدی جائزہ

مگر آریاواں تو‏ں پہلے دراوڑی رہتل دے آثار پاکستان وچ وادئ سندھ دے آثار قدیمہ د‏‏ی شکل وچ موجود ني‏‏‏‏ں۔

تمام تہذیباں اک دوسرے تو‏ں سیکھدی ني‏‏‏‏ں۔ دانشوری دے تبادلے دا ایہ عمل جتھ‏ے سبک رفتار ہوئے گا، اوہ معاشرہ ترقی د‏‏ی منازل پا لیندا ا‏‏ے۔ یونانیاں تے عرب مسلماناں نے ریاضی، فلکیات تے طب وچ بہت کچھ ہندوستان تو‏ں سیکھ کر اگے ودھایا۔ ہندوستان د‏‏ی زرخیزی بیرونی اقوام د‏‏ی توجہ دا مرکز بنی رہی۔ ایہی وجہ د‏‏ی جو قوماں حملہ آور ہوئیاں یہا ں بس کر اس د‏ی رہتل دا حصہ بن گئياں ماسوائے انگریز حکمراناں کے۔