لال چند یملا جٹ

لال چند یملا جٹ
تاریخ پیدائش	28 مارچ 1910
وفات	20 دسمبر 1991 (81 سال)  لدھیاݨا
شہریت	بھارت (۲۶ جنوری ۱۹۵۰–) برطانوی ہندستان (–۱۴ اگست ۱۹۴۷) ڈومنین بھارت (۱۵ اگست ۱۹۴۷–۲۶ جنوری ۱۹۵۰)
فنی زندگی
آلات موسیقی	تومبی،  صوت
پیشہ	گلو کار

لال چند یملا جٹّ (28 مارچ 1910 - 20 دسمبر 1991) جاں یملا جٹّ پنجاب دا اک پرسدھ(مشہور) لوک گائیک سی۔ اوہ اپنے تومبی وجاؤن دے انداز اتے اپنی ترلے والی پگ لئی مشہور سی۔

تومبی دا بادشاہ

لال چند یملا جٹّ تومبی دے بادشاہ وجوں دنیا وچّ مشہور ہو گیا ۔ اک تار اتے پوٹے لگا کے ستّ سراں جگان دا نواں-نویلا تجربہ حاصل کرنا اسدے ہی حصے آیا سی ۔ جد اوہ تومبی ٹنکاؤندا سی سروتے منتر-مگدھ ہو بہندے سن۔ اسدی آواز وچّ اک قسم دا جادو ہی سی، جد اوہ شبداں نوں سراں پردان کردا سی تاں سنگیت دا اک الوکک نظارہ بجھا ہویا ساہمنے آ کھلوندا سی ۔ سٹیج دے اپر کھلوتا یملا جٹّ جد اپنے ساہمنے ہزاراں لوکاں دے ہجوم نوں دیکھدا سی تاں اسدی روح نشیا جاندی، جد اوہ گاؤندا گاؤندا لوکاں نال گلاں کردا تاں اک پل ایوں لگن لگّ پیندا، جویں کوئی فقیر گمنتری وکھیان کر رہا ہووے۔

جم تھاں

لال چند دا جنم 1910 دے لاگے-چاگے (28 مارچ 1910) چکّ نمبر 384 ٹوبہ ٹیک سنگھ، ضلع لائلپور( ضلع فیصل آباد ، ہن ٹوبہ ٹیک سنگھ آپ ضلع اے) وچّ ہویا، لال چند دے جنم پچھے اک کہانی چھپی ہوئی ہے۔ دسیا جاندا ہے کہ لال چند دی ماں ہرنام کور اپنے ویاہ-مکلاوے پچھوں، پنڈ دیاں عورتاں نال کھوہی توں پانی دا گھڑا بھرن گئی تاں اتھے اک پیر کٹورے شاہ ناں دے فقیر دا مزار سی۔ نال دیاں عورتاں وچوں کسے نے آکھیا، “ نی نامھو گلّ سن بھینا، آہ پیر تے ہریک دے من دیاں مراداں پوریاں کردے، توں وی سکھ لے کوئی سکھنا۔” ہرنام کور نے پتر دی دات پراپتی دی سکھ سکھی سی۔ جد پتر جنمیاں، ہرنام کور ہرے رنگ دی چادر چاڑھ کے آئی پیر کٹورے شاہ دے مزار اتے۔

گاؤن دی چیٹک تے شاگردی

پیر کٹورے شاہ دے مزار اتے ہر سال پندراں ہاڑ نوں تنّ دناں دا میلہ بھردا، بڑی رونق ہندی، دوروں-دریڈیوں وی راگی، ڈھاڈی، گمنتری تے گویئے آؤندے ۔ لال چند حالے ستّ-اٹھ ورھیاں دا سی، اسنوں گاؤن دیاں لوہریاں اٹھن لگّ پئیاں ۔میلے وچّ تریا پھردا اوہ گمنتریاں نوں سندا ۔ جد اوہ نو سال دا ہویا تاں اسنے پہلی وار اس میلے وچّ گایا ۔ سال 1919 وچّ لال چند دا پیؤ کھیڑا رام چل وسیا ۔ اوہ اپنی ماں تے بھراواں سمیت اپنے نانا گوڑہا رام کول چکّ چوہڑ سنگھ 224 وکھے آ گیا ۔ اوہناں ہی دناں وچّ لال چند نے لائلپور دی اک پیشہ ور گائیکہ خورشید بیگم دا گانا ، ‘ اکھیاں کرماں سڑیاں، جہڑیاں نال سجن دے لڑیاں ’، سن لیا تے ٹمبیا گیا ۔ اوہ بار-بار اوہدے گھر اگوں لنگھدا، متاں خورشید بیگم دی آواز مڑ کناں وچّ پے جاوے، اک دن لنگھدا-لنگھدا ہی اوہ اس گیت دے بول گنگناندا جاندا سی، تاں بیگم نے سن لیا، اوہ کھجھّ گئی، “ سن وے چھوکرآ جے میری گلی آنا ایں تاں ایڈا بے سرا گیت نہ گانا ۔” لال چند دے سینے بولی وجی ۔ ہن اوہ اپنے نانا گوڑہا رام پاس بیٹھ کے گھنٹیاں بدھی ریاض کردا ۔

1930 وچّ لال چند نے لائلپر رہندے پنڈت صاحب دیال جی نوں استاد دھارن کیتا تے سکھن لگّ پیا ، سارنگی وجاؤنی اسنے اپنے نانے پاسوں سکھ لئی ۔ ڈھولک تے دوتارا پنڈت صاحب دیال توں سکھیا ۔ 1938 وچّ لال چند نے پکے راگاں دی سکھیا لین لئی لائلپور دے چکّ نمبر 224 فتح دین والے پنڈ دے چودھری مجید نوں گورو دھار لیا ۔

ماڑے دناں ‘چ جیون دے راہ

دیس دی ونڈ ہو گئی ۔ لال چند اپنے سمچے پریوار سمیت چڑھدے پنجاب ۔ کجھ دن جالندھر گزارے تے پھر لدھیانے آن ڈیرہ لگایا جواہر کیمپ وچّ، ایہہ لہندے پنجاب آئے پناہ گیراں لئی کیمپ سی ۔ پچھوں جواہر نگر وجوں آباد ہویا ایہہ نگر ۔ لال چند نے اپنی زندگی اتھے ہی کڈھی ۔

دیس-ونڈ کارن اتھل-پتھل ہو رہی سی، لال چند نوں کوئی کم نہیں سی لبھّ رہا ۔اک دن اوہ سٹیجی کوی رام نرین سنگھ دے گھر آیا، ہتھ جوڑ کے عرض کیتی، “ جناب اودھروں اجڑ کے آئے آں ۔ کوئی کم-کار نہیں ۔ کرپا کرو، کدھرے کم دلوا دیو ۔

دردی نے پچھیا، “ کی کم کرینگا ؟”

“ جتھے مرضی لاؤ، روٹی دا سوال اے ” ، لال چند نے آکھیا تاں دردی نوں اس اتے ترس آ گیا ۔ اسنے اسنوں اپنے باغ وچّ مالی رکھ لیا تے جھگی پا دتی ۔ پریوار وی نال رہن لگّ پیا، سویرے اٹھ کے کھوہ جوڑدا ۔ جاکاں نوں اٹھکے نہاؤندا ۔ پھر پھلّ توڑدا، ہار پروندا تے کتاباں والے چوڑے بازار وچّ ویچن جاندا ۔ گزارا چلن لگیا ۔ اک دن، رات نوں جھگی وچّ بیٹھا سارنگی وجاکے گاؤن لگّ پیا تاں دردی دے سپتر گلونت نے سن لیا، “ پاپا جی، دیکھو مالی اپنا کنا سوہنا گاندا پیا اے ۔ نال-نال کوئی ساز وی وجاندے، پتہ نی کی اے ۔” دردی سنکے دنگ رہِ گیا تے دوسرے دن ہی مہاراجہ رنجیت سنگھ دی برسی سی، اتھے دردی لال چند نوں اپنے نال لے گیا تے لال چند نے ہاشم شاہ دی سسی گائی ۔ پھر دردی نے لال چند نوں اک دھارمک گیت چیتے کروایا، کیونکہ کورا ان پڑھ ہون کرکے آپ لکھ نہیں سی سکدا ۔ گیت سی : “ کومل جاناں شہنشاہ دیاں، ہتھ بے درداں دے آئیاں ۔” پٹیالے ماتا صاحب کور گردوارے کوی-دربار وچّ اپنے نال لے گیا ۔ جد لال چند نے گایا سنگتاں اتے اک جادو پھیل گیا ۔ باوا بدھ سنگھ کوی دربار دے انچارج سن، اوہناں 35 روپیئے دے دتے ۔ لال چند ایڈی وڈی رقم پا کے باگوباگ سی ۔

ایہناں ہی دناں وچّ پرسدھ(مشہور) شاعر سندر داس عاصی نال اسدا میل ہو گیا تے اوہناں نوں لال چند نے اپنا کاوَ-گورو دھار لیا ۔ لال چند عاصی کول کویتا سکھن جاندا، ہور شاگرد وی آؤندے سن، اوہ کجھ پڑھے ہون کارن عاصی ولوں دتا جاندا سبق آپو-اپنیاں کاپیاں اپر لکھ لجاندے، ان پڑھ لال چند ایدھر-ادھر تکدا رہندا ۔ گول-مٹول چہرہ بھولا-بھالا ۔ عاصی چھیڑدا، “ اوئے توں تاں بالکل یمھلا ای ایں....یمھلا جٹّ۔” تے بس اسے دن توں اوہ لال چند یملا جٹّ ہو گیا۔

جدوں ربّ بہڑیا

جدوں یملا جٹّ نے آکاشوانی توں گاؤنا شروع کیتا تاں دناں وچّ ہی اسدی پرسدھی دیس بھر وچّ پھیل گئی ۔ ایچ. ایم. وی. کمپنی وچّ تومبی اتے گاؤن والا پہلا کلاکار لال چند یملا جٹّ ہی سی ۔ جیوں-جیوں کمپنی اوہدے گیت ریکارڈ کردی گئی، اوہ دنوں-دنوں لوکاں دی زبان ‘تے چڑھدے گئے ۔ اسدے بہو-پرچلت گیتاں وچّ :

• - تیرے نی قراراں مینوں پٹیا
• - ستگور نانک تیری لیلہ نیاری اے
• - میں تیری توں میرا
• - جوانی میری رانگلی
• - لے دے چرخہ شیشیاں والا
• - ستگور نانک آ جا
• - جنگل دے وچّ کھوہاں لوادے، اتے پوا دے ڈول
• - سخیا نام سائیں دا بول
• - کنکاں جمیاں گٹھّ-گٹھّ لمیاں
• - پھلاّ مہک نوں سنبھال
• - سمبھل-سمبھل کے چل مٹیارے

لال چند نے اپنے لکھے ہوئے گیت ہی گائے جاں لوک-پرمانت لوک-گاتھاواں نوں گایا ۔ لال چند ان پڑھ ہون کارن گیت اپنے شاگرد توں لکھوا لیندا تے پھر منہ زبانی یاد کر لیندا سی ۔

تومبی دی کھوج بارے

تومبی دی سرجنا بابے لال چند دا کتھن سی کہ، “ میں اک تار اتے ستّ سراں جگان دا تجربہ کیتا سی ۔ وڈے-وڈے ساز چکنے اوکھے سن ۔ اوہنیں دنیں جد پروگراماں اتے جاندے ساں، لمے پینڈے، کچے راہ، ترکے جاندے ساں، آن-جان دے سادھن نہیں سن، ساز بھاری ہندے، پٹھاں اتے لمکا کے لجاندے ساں تاں لاگے لگّ جاندے سن ۔ تومبی حلقہ تے ہولا-پھلّ ساز اے ۔ مینوں پرسنتا اے کہ مینوں تومبی دا جنم داتا آکھیا جاندا اے ۔ میں ایس تومبی اتے صاف-ستھرے اتے سماجی سکھیا والے گیت گائے ہن، پر کجھ لوک اس تومبی اتے لچر قسم دے گیت گا کے اس ساز دا غلط استعمال کر رہے ہن، جسدا مینوں دکھ وی ہے ۔”

لال چند یملا جٹّ جی نے گائیکہ مہندرجیت کور سیکھوں نال کہ دوگانے وی ریکارڈ کروائے، جو بچے بچے دی زبان ‘تے چڑھ گئے ؛-

• - جگتے نوں چھڈّ کے توں بھگتے کر لے
• - دو تارہ وجدا وے رانجھنا نور محل دی موری ، وغیرہ

لال چند یملا جٹّ جی نوں کئی ملکی تے غیرملکی پرسکار وی پراپت ہوئے۔ اوہ اپنی کلا دے جوہر وکھاؤن کینیڈا، انگلینڈ وغیرہ کئی دیساں وچّ وی گئے۔

پتر تے شاگرد

لال چند دے پنج پتر ہوئے کرتار چند، جسوندر یملا (ہن مرحوم)، جسدیو یملا، جگدیش یملا (ہن مرحوم) تے جگوندر کمار ۔ سنتوش رانی تے سروپ رانی دو دھیاں۔ اپنے پیؤ دی سنگیت پرمپرا نوں جسدیو یملا تے اتے سپتنی سربجیت کور اتے کرتار چند دا سپتر سریش یملا اگے تور رہے ہن۔ نرندر بیبا، جگت سنگھ جگا، امرجیت سنگھ گورداس پوری وغیرہ یملا جی دے انیکاں جی شاگرد ہوئے ہن۔

آخر ویلا

اک رات لال چند یملا جٹّ اپنے گھر وکھے فرش ‘تے پیر تلھک جان کارن ڈگّ پئے، اوہناں دے چولے اپر سخت سٹّ لگّ گئی، سٹے وجوں اوہناں دی صحتَ دنوں-دنوں ماڑی ہندی گئی ۔ اس سمیں پنجاب دے گورنر سری سریندر ناتھ نے اوہناں دے گھر جا کے حال-چال وی پچھیا تے گیاراں ہزار روپے دی مالی مدد وی بھینٹ کیتی ۔

یملا جٹّ ساری عمر اپنے گھر فون نہ لوا سکیا تے خریدی ہوئی کار مڑ ویچ دتی ۔ اوہ اپنے بچیاں نوں وی اچّ-سکھیا نہ دوا سکیا، مکھ طور ‘تے سنگیت نوں ہی سمرپت سی ۔

20 دسمبر 1991 دی رات لال چند یملا جٹّ نے موہن دیوی اوسوال ہسپتال لدھیانہ وچّ اپنے پران تیاگ دتے ۔ یملا جٹّ دی موت نال پنجاب وچّ صاف-ستھری، روائتی تے لوک سبھیاچارک گائن کلا نوں امکّ گھاٹا پے گیا ۔

حوالے