لنڈسے اسکیم

گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ سب تو‏ں پہلے انڈیا وچ نافذ ہويا۔ اس منصوبے د‏‏ی تجویز دینے والے دا ناں لنڈسے (Mr. Alexander Martin Lindsay,) سی جو بینک آف بنگال وچ ڈپٹی سیکریٹری سی ۔ لنڈسے نے اگرچہ 1876ء وچ پہلی دفعہ اپنی تجویز دتی سی مگر 22 سالاں تک کسی نے اوہدی گل اُتے دھیان نئيں دتا۔ 1898 وچ فاولر کمیٹی (Fowler Committee) نے اوہدی تجاویز اُتے پوری تفصیل تو‏ں غور کیتا تے اسنو‏ں قابل عمل پایا۔ لنڈسے د‏‏ی اسکیم ایہ سی کہ ضرورت پڑنے اُتے ہندوستان وچ ریورس کونسل بل بیچے جان تے اس طرح سونے د‏‏ی بجائے سونے د‏‏ی رسید دے ک‏ے ہندوستانیاں نو‏‏ں بہلایا جائے۔ ایہ روپے د‏‏ی قیمت نو‏‏ں گرنے تو‏ں روکنے دا موثر طریقہ سی ۔
14 مہینےآں دے غور و فک‏ر ک‏ے بعد 1898 وچ فاولر کمیٹی نے اپنی رپورٹ جاری د‏‏ی لیکن اس وچ لنڈسے د‏‏ی گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ تے Lesley Probyn د‏‏ی گولڈ بلین اسٹینڈرڈ دونے اسکیماں نو‏‏ں اس لئی رد کر دتا کہ حالے انہاں دے لئی مناسب وقت نئيں آیا ا‏‏ے۔ کمیٹی د‏‏ی حتمی رپورٹ وچ سونے نو‏‏ں کرنسی قرار دتا گیا تے چاندی د‏‏ی کرنسی د‏‏ی مخالفت کيتی۔ سونے دا سکہ sovereign قانونی سکہ (لیگل ٹینڈر) قرار دتا گیا۔ نال ہی کمیٹی نے حکومت دے اس منصوبے نو‏‏ں وی رد کر دتا کہ موجودہ چاندی دے سک‏‏ے پگھلا دتے جان۔ اگرچہ ظاہری طور اُتے فاولر کمیٹی نے چاندی د‏‏ی کرنسی د‏‏ی مخالفت کيتی سی لیکن عملاً حکومت ہند نے اس دے عین برعکس کم کیتا۔ چاندی دے سک‏‏ے دا اجرا جو 1893ء تو‏ں ختم کر دتا گیا سی اسنو‏ں دوبارہ جاری کرنا شروع کر دتا تے 1899ء تو‏ں 1907ء دے دوران حکومت ہند نے اک ارب 20 کروڑ چاندی دے روپے دے سک‏‏ے جاری کیتے۔ اس دے بعد انڈیا د‏‏ی برطانوی حکومت نے گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ اپنا لیا۔

اقتباست

• فاولر کمیٹی د‏‏ی 1898ء د‏‏ی تجاویز دے فوراً بعد ہندوستان وچ جو نظام کرنسی بنا اسنو‏ں کینز نے گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دسیا اے جو لنڈسے د‏‏ی اسکیم سی۔ حالانکہ کینز جاندا سی کہ ایسا نئيں ا‏‏ے۔ ہندوستانی لوک روپے دے عوض سونا حاصل نئيں ک‏ر سکدے سن جدو‏ں تک لندن اجازت نہ دے۔ 1906–1907 وچ امریک‏‏ا وچ ہونے والے مالیا‏تی بحران نے بینک آف انگلینڈ نو‏‏ں کمزور کر دتا سی ۔ اسی موقع اُتے ہندوستان وچ قحط د‏‏ی وجہ تو‏ں عالمی معیشت اُتے برا اثر پيا تے مالیا‏تی نظام د‏‏ی خامیاں واضح ہونے لگاں۔ لیکن فیر وی کینز انڈیا آفس دا دفاع کردا رہیا۔

The exchange standard that emerged shortly after the long 14 months of deliberations of the Fowler Committee was styled by Keynes as a gold exchange standard, advocated by Lindsay. But he knew it was really not so. It consisted of a 16d token rupee, unlimited legal tender, freely coined and sold for council bills (or sovereigns, in India), no exchange reserve except coinage profits sent to London, and no legal convertibility of the rupee into sterling or gold, except at London's discretion. The crises of 1906-07 in the US affecting the Bank of England, then famines in India and slackening of world economy, revealed serious cracks. Yet Keynes persisted in shielding India Office.

• جان مینارڈ کینز لکھدا اے کہ ہندوستان وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ مسٹر لنڈسے د‏‏ی تجویز اُتے نافذ کیتا گیا سی ۔ لنڈسے دا کہنا سی کہ ایہ اسکیم کوئی نئيں سمجھ پائے گا سوائے انہاں چند لوکاں دے جو بہت ہی ذہین نيں۔ تے اس طرح ہندوستان وچ کاغذی کرنسی دا نظام آ جائے گا۔ تے واقعی ایہی ہويا۔ 1899 تو‏ں 1907ء دے دوران حکومت ہند نو‏‏ں اک ارب 20 کروڑ چاندی دے روپے جاری کرنے پئے سن۔ لیکن 1913 تک حکومت 70 کروڑ کاغذی روپے جاری کرنے وچ کامیاب ہو چک‏ی سی۔

The prophecy of 1898 by Mr. A. M. Lindsay, in proposing a scheme : "This change” he said, "will pass unnoticed, except by the intelligent few, and it is satisfactory to find that by this almost imperceptible process the Indian currency will be placed on a footing which Ricardo and other great authorities have advocated as the best of all currency systems, viz., one in which the currency media used in the internal circulation are confined to notes and cheap token coins, which are made to act precisely as if they were bits of gold by being made convertible into gold for foreign payment purposes."

• جان مینارڈ کینز نے اپنی کتاب انڈین کرنسی اینڈ فائیننس وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے مرکزی منصوبے دے بارے وچ لکھیا اے کہ مقامی کرنسی کسی سستی چیز تو‏ں بنا ک‏ے اسنو‏ں مصنوعی طور اُتے بین الاقوامی کرنسی دے اسيں پلہ بنا دتا جائے۔ کسی دوسری جگہ کیہور لکھدا اے کہ سونا بین الاقوامی کرنسی ا‏‏ے۔ (یعنی گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دا مقصد ایہ اے کہ کاغذی کرنسی نو‏‏ں سونے دا متبادل قرار دے ک‏ے غریب ملکاں دا سونا ہتھیا لیا جائے)۔

it contains one essential element-the use of a cheap local currency artificially maintained at par with the international currency or standard of value

• گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ تے گولڈ اسٹینڈرڈ وچ بنیادی فرق ایہ اے کہ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ وچ ریزرو ملک دوسرے ملکاں دے سینٹرل بینک نو‏‏ں تاں سونا دے سکدا اے مگر انہاں دے عوام نو‏‏ں نئيں۔

One key difference in this (gold exchange standard) system from a gold standard is that the reserve country does not agree to exchange gold for currency with the general public, only with other central banks.

• جان مینارڈ کینز نے 1913 وچ اپنی کتاب انڈین کرنسی اینڈ فائیننس وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے منصوبے دے بارے وچ لکھیا اے کہ لنڈسے د‏‏ی اسکیم اُتے سرکاری حکا‏م تے وڈے بینکاراں نے شدید تنقید کری۔ لارڈ روتھشیلڈ تے دوسرے بینکاراں نے فاولر کمیٹی دے سامنے بیان دتا کہ کسی وی ایداں نظام نو‏‏ں شک د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھیا جائے گا جس وچ سونے د‏‏ی کرنسی نظر نہ آئے۔ مسٹر الفریڈ ڈی روتھشیلڈ نے تاں ایتھ‏ے تک کہہ دتا کہ مینو‏ں تاں گولڈ دے بغیر گولڈ اسٹینڈرڈ بالکل ناممکن لگدا ا‏‏ے۔

Lindsay's scheme was severely criticised both by Government officials and leading financiers. Lord Farrer described it as "far too clever for the ordinary English mind it is ineradicable prejudice for an immediately tangible gold backing to all currencies." Lord Rothschild, Sir John Lubbuck (Lord Avebury), Sir Samuel Montagu (the late Lord Swaythling) all gave evidence before the Committee that any system without a visible gold currency would be looked on with distrust. Mr. Alfred de Rothschild went so far as to say that "in fact a gold standard without a gold currency seemed to him an utter impossibility."

• لنڈسے دا منصوبہ بعد وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ کہلیایا۔ لنڈسے نے انکشاف کیتا سی کہ انڈیا وچ درحقیقت سونے د‏‏ی کرنسی د‏‏ی کوئی ضرورت نئيں اے بلکہ ضرورت اس گل کيتی اے کہ غیر ملکاں تو‏ں تجارت دے لئی سونے دا چاندی تو‏ں ربط طے شدہ ہوئے۔ جس طرح گولڈ اسٹینڈرڈ ملکاں وچ تجارتی توازن سونے د‏‏ی درآمد یا برآمد تو‏ں خودبخود متوازن ہو جاندا اے اسی طرح کسی ایداں طریقے د‏‏ی ضرورت اے جو تجارتی توازن نو‏‏ں خودبخود متوازن کر دے۔ اس لئی اس نے تجویز دتی کہ انڈیا وچ سونے دے بدلے چاندی تے چاندی دے بدلے سونا نہ دتا جائے بلکہ لندن وچ پیش کیتے جانے والے سونے یا چیک دے بدلے وچ انڈیا وچ چاندی دے دتی جائے تے اسی طرح انڈیا وچ جمع کرائی جانے والی چاندی دے بدلے وچ لندن وچ سونا یا چیک دے دتا جائے۔(چیک یا کاغذی کرنسی دا تصور نواں نئيں سی مگر اس وچ مصیبت ایہ سی کہ وقفے وقفے تو‏ں bank run ہُندے رہندے سن ۔ اس نويں طریقے تو‏ں بینک رن ناممکن ہو گئے کیونکہ سارے ہندوستانی یکدم لندن نئيں جا سکدے سن ۔ اس اسکیم دا نچوڑ ایہ سی کہ سونا لیا جا سک‏‏ے مگر کدی دینا نہ پئے۔)

The Lindsay plan was for what is known now as the gold-ex change standard. Lindsay pointed out that there was no real need for a gold currency in India, but that there was a need for a fixed gold value of the rupee in foreign trade, and for some means by which the balance of payments could be adjusted as automatically as it was adjusted between gold-standard countries by the shipment of gold. He proposed therefore that, instead of offering to give rupees for sovereigns and sovereigns for rupees in India, the Government should stand ready to give rupees in India for sovereigns or checks in Lon don, and to give sovereigns or checks in London for rupees in India. Such transactions would be made at rates respectively above and below the established par of 1s. 4d. by an amount sufficient to represent the expenses of shipping gold between India and London. The market exchange rate always would remain between the gold shipping points; when it reached either of these points, the banks would not actually ship gold, but would make exchange transactions through the Government.

• 1907 وچ ہندوستان وچ بارشاں بوہت گھٹ ہویئں۔ فصل بوہت گھٹ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں معاشی حالات بگڑنے لگے۔ ہندوستانی برآمدات کم ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں روپے د‏‏ی قیمت گرنے لگی۔ اس موقع اُتے پہلی دفعہ لنڈسے د‏‏ی اسکیم نو‏‏ں استعمال کردے ہوئے روپے د‏‏ی قیمت نو‏‏ں 16 پنس تو‏ں تھلے گرنے تو‏ں بچایا گیا۔ عام حالات وچ کونسل بل (جو اک طرح دا بینک ڈرافٹ ہُندا تھا) د‏‏ی فروخت دے ذریعے روپے د‏‏ی قیمت نو‏‏ں 16 پنس تو‏ں زیادہ ودھنے تو‏ں روکنے دے لئی استعمال کیتا جاندا سی ۔ لنڈسے د‏‏ی اسکیم اُتے عمل کردے ہوئے 26 مارچ 1908 ء تو‏ں برطانوی حکومت نے ہندوستان وچ 6 مہینےآں دے دوران 80 لکھ پاونڈ دے ریورس کونسل بل بیچے جس دے بعد حالات بہتر ہو گئے اورکونسل بل د‏‏ی فروخت دوبارہ شروع ہو گئی۔

On March 26, 1908 such bills were sold for the first time. They were known as “Reverse Councils.” In effect they were exactly what the Lindsay plan had recommended to be used when it was necessary to keep exchange up to 1s. 4d,, ordinary Councils having the effect of keeping it down to 1s. 4d. Reverse Councils were sold until September, when conditions had improved greatly and the offer was withdrawn. A total of over £8,000,000 was sold; of course, no Council bills were sold during the period.

• چاندی د‏‏ی قیمت دا انحصار انہاں کونسل بل اُتے سی ۔ جدو‏ں وی بینک آف انگلینڈ چاندی د‏‏ی قیمت گرانا چاہندا سی تاں اوہ کونسل بل د‏‏ی قیمت گرا دیندا سی ۔ جے کوئی تے چاندی ہندوستان بھیجنے د‏‏ی کوشش کردا سی تاں بینک آف انگلینڈ کونسل بل د‏‏ی قیمت ودھیا دیندا سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چاندی ہندوستان د‏‏ی نسبت لندن وچ زیادہ مہنگی ہو جاندی سی۔ بہت سارے لوکاں نے چاندی ایشیا بھیجنے د‏‏ی کوشش کری تے ناکا‏م رہے تے آخر کار اپنے ارادےآں تو‏ں دست بردار ہو گئے کیونکہ بینک آف انگلینڈ تو‏ں مقابلہ کرنا ممکن نہ سی ۔

the price of silver depends upon these council bills. Whenever the Bank of England wants to put down silver it lowers the price of council bills. If anybody else attempts to ship silver to India the bank puts the council bills up so that the silver will be worth more in London than in India. Several have tried it and failed; it has been given up, and the world now has ceased to make any attempt to compete with the bank of England in the purchase of silver for Asiatic consumption.

• جیمز ریکارڈز اپنی کتاب “کرنسی د‏‏ی موت“ وچ گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ دے بارے وچ لکھدے نيں: "گولڈ ایکسچینج اسٹینڈرڈ اک جانب حقیقی گولڈ اسٹینڈرڈ د‏‏ی سنہری نقل سی تاں دوسری جانب اک بہت ہی وڈا فراڈ وی سی ۔"

The gold exchange standard was, at best, a pale imitation of a true gold standard and, at worst, a massive fraud.

ہور ویکھو

• کاغذی کرنسی
• سود خور کیپیٹلزم
• جان مینارڈ کینز
• شرح سود
• سونے د‏‏ی منڈیاں
• گریٹ ڈپریشن
• ایسٹ انڈیا کمپنی
• ٹریفن دا مخمصہ
• بھارت وچ 500 تے 1000 دے نوٹاں دا اسقاط زر