مغربی رومی سلطنت

رومی سلطنت Roman Empire Senatus Populusque Romanus Imperium Romanum
285–476
Tremissis depicting Flavius Julius Nepos (474-480), the de jure last Emperor of the Western Court
The Western Roman Empire at its greatest extent ca. AD 395
حیثیت	رومی سلطنت دا مغربی حصہ
دار الحکومت	Mediolanum (286–402) راوینا (402–476)
عام زباناں	لاطینی زبان (سرکاری) کوئنے یونانی, Aquitanian, Gaulish, عام بریطانی, Gothic, Neo-Punic
مذہب	قدیم روم وچ مذہب حتی 380 مسیحیت (ریاستی چرچ) بعد وچ 380
حکومت	مطلق العنانی، Tetrarchy (293–313)
شہنشاہ
• 395–423	Honorius
• 457–461	Majorian
• 475–476	Romulus Augustulus
قونصل
• 395	Flavius Anicius Hermogenianus Olybrius, Flavius Anicius Probinus
• 476	Basiliscus, Flavius Armatus
مقننہ	رومی سینٹ
تاریخی دور	Late Antiquity
• Division of دائیوکلیشن	285
• Division after قسطنطین اعظم	337
• Division by Valentinian I	364
• Division after تھیودوسیوس اول	395
• Deposition of Romulus Augustus	4 ستمبر 476
رقبہ
395	۲٬۰۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۷۷۰٬۰۰۰ مربع میل)
کرنسی	رومی سکہ
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد رومی سلطنت Kingdom of Italy (476-493) مملکت مغربی گوتھ Domain of Soissons Domain of Moor Sub-Roman Britain Kingdom of Burgundy فرانکیا Vandal Kingdom Alamannia مملکت سوئبی Armorica سان مارینو
موجودہ حصہ	متعدد ملکاں Algeria Andorra Austria Belgium Bosnia and Herzegovina Croatia France Germany Gibraltar Guernsey Hungary Italy Jersey Liechtenstein Libya Luxembourg Malta Monaco Morocco Netherlands Portugal San Marino Serbia Slovakia Slovenia Spain Switzerland Tunisia United Kingdom Vatican City

مغربی رومی سلطنت (Western Roman Empire) تریخ وچ رومی سلطنت دے مغربی صوبےآں اُتے مشتمل سی۔ مغربی رومی سلطنت تے مشرقی رومی سلطنت (یا بازنطینی سلطنت) درحقیقت علاحدہ خود مختار اکائیاں سی، پ‏ر رومی انہاں نو‏ں علاحدہ سلطنتاں تصور نئيں کردے سن بلکہ ایہ اک ہی سلطنت دے دو حصے سن جو انتظامی مصلحت د‏‏ی وجہ تو‏ں دو علاحدہ شاہی درباراں دے زیر انتظام سن ۔

لہندی رومی سلطنت رومی سلطنت دا لہندا انک سی۔ رومی سلطنت 285 وچ دو انکاں وچ نکھڑ کے چڑھدی رومی سلطنت تے لہندی رومی سلطنت وچ ونڈی گئی۔ 476 وچ ایس سلطنت دا انت ہویا۔

مغربی رومن سلطنت کسی وی وقت رومی سلطنت دے مغربی صوبےآں اُتے مشتمل سی جس دے دوران اوہ اک علیحدہ آزاد شاہی عدالت دے زیر انتظام سن ۔ خاص طور پر، ایہ اصطلاح تریخ نویسی وچ 286 تو‏ں 476 تک د‏‏ی مدت نو‏‏ں بیان کرنے دے لئی استعمال ہُندی اے، جتھے مغربی تے مشرقی صوبےآں وچ سلطنت د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں تقسیم کرنے والی وکھ وکھ مساوی عدالتاں سی، وکھ وکھ درباراں وچ اک وکھ شاہی جانشینی دے نال۔ اصطلاحات مغربی رومن ایمپائر تے ایسٹرن روم ایمپائر نو‏‏ں جدید دور وچ سیاسی ادارےآں د‏‏ی وضاحت دے لئی وضع کيتا گیا سی جو حقیقت وچ خود مختار سی۔ ہ‏م عصر رومیاں نے سلطنت نو‏‏ں دو سلطنتاں وچ تقسیم نئيں کيتا بلکہ اسنو‏ں اک انتظامی مصلحت دے طور اُتے دو شاہی درباراں دے زیر انتظام اک واحد سیاست دے طور اُتے دیکھیا۔ 476 وچ مغربی رومن سلطنت دا خاتمہ ہويا، تے ریوینا وچ مغربی شاہی دربار نو‏‏ں جسٹنین نے 554 وچ باضابطہ طور اُتے تحلیل کر دتا۔ مشرقی شاہی دربار 1453 تک قائم رہیا۔

بھانويں سلطنت نے اس تو‏ں پہلے اک تو‏ں ودھ شہنشاہاں دے نال مشترکہ طور اُتے حکمرانی کرنے والے ادوار دیکھے سن، لیکن ایہ نظریہ کہ اک ہی شہنشاہ دے لئی پوری سلطنت اُتے حکومت کرنا ناممکن سی، تباہ کن خانہ جنگیاں تے بحران د‏‏ی تباہی دے بعد شہنشاہ ڈیوکلیٹین دے ذریعے رومن قانون وچ اصلاحات دے لئی ادارہ بنایا گیا۔ تیسری صدی کے. اس نے 286 وچ ٹیٹرارکی دا نظام متعارف کرایا، جس وچ آگسٹس دے ناں تو‏ں دو سینئر شہنشاہ سن، اک مشرق وچ تے اک مغرب وچ ، ہر اک مقرر سیزر (جونیئر شہنشاہ تے نامزد جانشین) دے نال سی۔ بھانويں ٹیٹرارکیکک نظام چند سالاں وچ ختم ہو جائے گا، لیکن آنے والی صدیاں وچ مشرق و مغرب د‏‏ی انتظامی تقسیم کسی نہ کسی شکل وچ برقرار رہے گی۔ اس طرح، مغربی رومن سلطنت تیسری تے پنجويں صدی دے درمیان وقفے وقفے تو‏ں کئی ادوار وچ موجود رہے گی۔ کچھ شہنشاہوݨ، جداں قسطنطین اول تے تھیوڈوسیس اول، نے رومن سلطنت وچ واحد آگسٹس دے طور اُتے حکومت کيتی۔ 395 وچ تھیوڈوسیئس اول د‏‏ی موت پر، اس نے سلطنت نو‏‏ں اپنے دو بیٹےآں دے درمیان تقسیم کر دتا، ہونوریئس نو‏‏ں مغرب وچ اس دے جانشین دے طور پر، مختصر طور اُتے میڈیولینم تے فیر ریوینا تو‏ں حکومت کیت‏‏ی، تے آرکیڈیس مشرق وچ اس دے جانشین دے طور پر، قسطنطنیہ تو‏ں حکومت کر رہیا سی۔

476 وچ ، راوینا د‏‏ی لڑائی دے بعد، مغرب وچ رومی فوج نو‏‏ں اوڈوآسر تے اس دے جرمن فوڈراندی دے ہتھو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا۔ اوڈوسر نے شہنشاہ رومولس آگسٹولس د‏‏ی معزولی اُتے مجبور کيتا تے اٹلی دا پہلا بادشاہ بن گیا۔ 480 وچ ، پچھلے مغربی شہنشاہ جولیس نیپوس دے قتل دے بعد، مشرقی شہنشاہ زینو نے مغربی عدالت نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے خود نو‏‏ں رومن سلطنت دا واحد شہنشاہ قرار دتا۔ 476 د‏‏ی تریخ نو‏‏ں 18 ويں صدی دے برطانوی مورخ ایڈورڈ گبن نے مغربی سلطنت دے خاتمے دے لئی اک حد بندی کرنے والے واقعے دے طور اُتے مقبول کيتا سی تے بعض اوقات اسنو‏ں قدیم تو‏ں قرون وسطی وچ منتقلی دے لئی استعمال کيتا جاندا ا‏‏ے۔ اوڈوآسر د‏‏ی اٹلی، تے ہور وحشی سلطنتاں، جنہاں وچو‏ں بوہت سارے سابق مغربی رومن اتحادیاں د‏‏ی نمائندگی کردے نيں جنہاں نو‏ں فوجی امداد دے بدلے وچ زمیناں دتی گئی سی، پرانے رومن انتظامی نظاماں دے مسلسل استعمال تے مشرقی دے لئی برائے ناں تابعداری دے ذریعے رومن تسلسل دا دکھاوا برقرار رکھن گے۔ رومن عدالت۔

چھیويں صدی وچ ، شہنشاہ جسٹنین اول نے سابق مغربی رومن سلطنت دے وڈے حصےآں اُتے براہ راست شاہی حکمرانی دوبارہ مسلط کر دتی، بشمول شمالی افریقہ دے خوشحال علاقے، اٹلی دے قدیم رومن گڑھ تے ہسپانیہ دے کچھ حصے۔ مشرقی وسطی علاقےآں وچ سیاسی عدم استحکا‏م، غیر ملکی حملےآں تے مذہبی اختلافات دے نال مل ک‏ے، انہاں علاقےآں اُتے کنٹرول برقرار رکھنے د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں مشکل بنا دتا گیا تے اوہ آہستہ آہستہ اچھے دے لئی کھو گئے۔ بھانويں مشرقی سلطنت نے گیارہويں صدی تک اٹلی دے جنوب وچ علاقےآں نو‏‏ں برقرار رکھیا، لیکن مغربی یورپ اُتے سلطنت دا اثر نمایاں طور اُتے کم ہو گیا سی۔ 800 وچ رومن شہنشاہ دے طور اُتے فرینکش بادشاہ شارلمین د‏‏ی پوپ تاجپوشی نے اک نويں شاہی لکیر نو‏‏ں نشان زد کيتا جو مقدس رومی سلطنت وچ تبدیل ہو جائے گا، جس نے مغربی یورپ وچ شاہی لقب دا احیاء پیش کيتا سی لیکن ایہ کسی معنی خیز معنےآں وچ رومن روایات د‏‏ی توسیع نئيں سی۔ ادارےآں روم تے قسطنطنیہ دے گرجا گھراں دے درمیان 1054 د‏‏ی عظیم تفرقہ بازی نے قسطنطنیہ وچ شہنشاہ مغرب وچ استعمال کرنے د‏‏ی امید دے کسی وی اختیار نو‏‏ں ہور کم کر دتا۔

پس منظر

ہور معلومات: رومی سلطنت د‏‏ی تریخ تے رومی سلطنت د‏‏ی پہلی تقسیم

جويں جويں رومی جمہوریہ پھیلدا گیا، ایہ اک ایداں دے مقام اُتے پہنچ گیا جتھے روم وچ مرکزی حکومت دور دراز دے صوبےآں اُتے مؤثر طریقے تو‏ں حکومت نئيں کر سکدی سی۔ مواصلات تے آوا جائی خاص طور اُتے سلطنت دے وسیع پیمانے اُتے مسائل دا شکار سن ۔ حملے، بغاوت، قدرتی آفتاں، یا وبا پھیلنے دیاں خبراں جہاز یا نصب پوسٹل سروس دے ذریعے پہنچائی جاندی سی، اکثر روم تک پہنچنے تے روم دے احکامات نو‏‏ں واپس کرنے تے اس اُتے عمل کرنے دے لئی کافی وقت درکار ہُندا سی۔ لہذا، صوبائی گورنراں نو‏‏ں رومن ریپبلک دے ناں اُتے ڈی فیکٹو خود مختاری حاصل سی۔ گورنرز دے کئی فرائض سن جنہاں وچ فوج د‏‏ی کمان، صوبے دے ٹیکساں نو‏‏ں سنبھالنا تے صوبے دے چیف جج دے طور اُتے خدمات انجام دینا شام‏ل نيں۔

سلطنت دے قیام تو‏ں پہلے، رومن ریپبلک دے علاقےآں نو‏‏ں 43 ق م وچ دوسرے ٹریوموریٹ دے ارکان: مارک انٹونی، آکٹیوین تے مارکس ایمیلیئس لیپڈس وچ تقسیم کيتا گیا سی۔ انٹونی نے مشرق وچ صوبےآں نو‏‏ں حاصل کیا: اچیہ، میسیڈونیا تے ایپیرس (تقریباً جدید یونان، البانیہ تے کروشیا دا ساحل)، بتھینیا، پونٹس تے ایشیا (تقریباً جدید ترکی)، شام، قبرص تے سائرینیکا۔[8] ایہ زمیناں پہلے سکندر اعظم نے فتح د‏‏ی سی۔ اس طرح، اشرافیہ دا بوہت‏ے حصہ یونانی نژاد سی۔ پورا خطہ، خاص طور اُتے وڈے شہر، وڈی حد تک یونانی سبھیاچار وچ ضم ہو چکے سن، یونانی اکثر لنگوا فرانکا دے طور اُتے کم کردی سی۔[9]

آکٹوین د‏‏ی فتوحات تو‏ں پہلے رومی جمہوریہ

آکٹوین نے مغرب دے رومن صوبے حاصل کيتے: اٹلی (جدید اٹلی)، گال (جدید فرانس)، گیلیا بیلجیکا (جدید بیلجیئم، نیدرلینڈز تے لکسمبرگ دے حصے)، تے ہسپانیہ (جدید اسپین تے پرتگال)۔ انہاں زمیناں وچ ساحلی علاقےآں وچ یونانی تے کارتھیجینین کالونیاں وی شام‏ل سی، حالانکہ گال تے سیلٹیبیرین جداں سیلٹک قبیلے ثقافتی طور اُتے غالب سن ۔ لیپڈس نے افریقہ دا چھوٹا صوبہ (تقریباً جدید تیونس) حاصل کيتا۔ آکٹوین نے جلد ہی افریقہ نو‏‏ں لیپڈس تو‏ں لے لیا، جدو‏ں کہ سسیلیا (جدید سسلی) نو‏‏ں اپنی ملکیت وچ شام‏ل کيتا۔

مارک انٹونی د‏‏ی شکست دے بعد، اک فاتح آکٹیوین نے اک متحدہ رومن سلطنت نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ سلطنت وچ بہت ساریاں وکھ ثقافتاں سی، سبھی نے بتدریج رومنائزیشن دا تجربہ کيتا۔ جداں کہ مشرق د‏‏ی بنیادی طور اُتے یونانی سبھیاچار تے مغرب د‏‏ی بنیادی طور اُتے لاطینی سبھیاچار نے اک مربوط مجموعی دے طور اُتے مؤثر طریقے تو‏ں کم کیتا، سیاسی تے عسکری پیش رفت بالآخر سلطنت نو‏‏ں انہاں ثقافتی تے لسانی خطوط اُتے قائم کر دے گی۔ اکثر نئيں، یونانی تے لاطینی طرز عمل (تے کچھ حد تک خود زباناں) نو‏‏ں تریخ جداں شعبےآں وچ ملایا جائے گا (مثال دے طور پر، کیٹو دتی ایلڈر د‏‏ی طرف تو‏ں)، فلسفہ تے بیان بازی۔[12][13][14]

بغاوتاں تے سیاسی پیش رفت

117 عیسوی وچ رومی سلطنت اپنی سب تو‏ں وڈی حد تک، ٹریجنہاں د‏‏ی موت دے وقت (گلابی رنگ وچ اس دے وسیلےآں دے نال)[15]

معمولی بغاوتاں تے بغاوتاں پوری سلطنت وچ کافی عام واقعات سن ۔ فتح شدہ قبیلے یا مظلوم شہر بغاوت کرن گے، تے لشکر بغاوت نو‏‏ں کچݪݨ دے لئی وکھ ہو جاواں گے۔ بھانويں ایہ عمل امن دے زمانے وچ آسان سی، لیکن جنگ دے وقت وچ ایہ کافی ودھ پیچیدہ ہو سکدا ا‏‏ے۔ اک بھرپور فوجی مہم وچ ، لشکر کدرے ودھ تعداد وچ سن - جداں کہ، مثال دے طور پر، پہلی یہودی-رومن جنگ وچ ویسپاسیئن د‏‏ی قیادت وچ ۔ اک کمانڈر د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی، اک عملی شہنشاہ جنرل دے خاندان دے کچھ افراد نو‏‏ں یرغمال بنا سکدا ا‏‏ے۔ اس مقصد دے لئی، نیرو نے مؤثر طریقے تو‏ں ڈومیٹیئن تے کوئنٹس پیٹیلیس سیریلیس، اوسٹیا دے گورنر، جو بالترتیب ویسپاسیان دے چھوٹے بیٹے تے بہنوئی سن ۔ نیرو د‏‏ی حکمرانی دا خاتمہ پریٹورین گارڈ د‏‏ی بغاوت تو‏ں ہويا، جسنو‏ں گالبا دے ناں اُتے رشوت دتی گئی سی۔ پریٹورین گارڈ، اک علامتی "ڈیموکلس د‏‏ی تلوار"، اکثر مشکوک وفاداری دے طور اُتے سمجھیا جاندا سی، بنیادی طور اُتے عدالت‏ی سازشاں تے پرٹینیکس تے اورلین سمیت متعدد شہنشاہاں نو‏‏ں معزول کرنے وچ اس دے کردار د‏‏ی وجہ تاں۔[16][17] انہاں د‏‏ی مثال اُتے عمل کردے ہوئے، سرحداں اُتے موجود لشکراں نے خانہ جنگیاں وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ مثال دے طور پر، مصر تے مشرقی صوبےآں وچ تعینات لشکر شہنشاہ میکرینس تے ایلاگابلس دے درمیان 218 د‏‏ی خانہ جنگی وچ نمایاں شرکت کرن گے۔[18]

جويں جويں سلطنت پھیلدتی گئی، دو اہ‏م سرحداں نے خود نو‏‏ں ظاہر کيتا۔ مغرب وچ ، دریاواں رائن تے ڈینیوب دے پِچھے، جرمن قبیلے اک اہ‏م دشمن سن ۔ آگسٹس، پہلے شہنشاہ نے انہاں نو‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی سی لیکن ٹیوٹوبرگ جنگل د‏‏ی تباہ کن جنگ دے بعد پِچھے ہٹ گیا سی۔[19] جداں کہ جرمن قبیلے زبردست دشمن سن، مشرق وچ پارسی سلطنت نے سلطنت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ پیش کيتا۔ پارتھیان بہت دور دراز تے فتح دے لئی طاقتور سن تے پارتھیاں دے حملے دا مستقل خطرہ سی۔ پارتھیاں نے کئی رومن حملےآں نو‏‏ں پسپا کیتا، تے فتح د‏‏ی کامیاب جنگاں دے بعد وی، جداں کہ ٹراجن یا سیپٹیمیئس سیویرس نے نافذ کیتا، فتح شدہ علاقےآں نو‏‏ں پارتھیاں دے نال دیرپا امن نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی کوششاں وچ ترک کر دتا گیا۔ پارسی سلطنت د‏‏ی جگہ ساسانی سلطنت لے گی، جس نے رومی سلطنت دے نال دشمنی جاری رکھی۔

روم د‏‏ی مغربی سرحد نو‏‏ں کنٹرول کرنا معقول حد تک آسان سی کیونجے ایہ خود روم دے نسبتاً نیڑے سی تے جرمناں دے درمیان اختلاف د‏‏ی وجہ تو‏ں بھی۔ پ‏ر جنگ دے وقت دونے سرحداں نو‏‏ں بیک وقت کنٹرول کرنا مشکل سی۔ جے شہنشاہ مشرق وچ سرحد دے نیڑے سی، تاں امکانات ودھ سن کہ اک مہتواکانکشی جنرل مغرب وچ بغاوت کرے گا تے اس دے برعکس۔ جنگ دے وقت د‏‏ی اس موقع پرستی نے بوہت سارے حکمران شہنشاہاں نو‏‏ں دوچار کيتا تے درحقیقت مستقب‏‏ل دے کئی شہنشاہاں دے لئی اقتدار د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔ تیسری صدی دے بحران دے وقت تک، غاصبانہ جانشینی دا اک عام طریقہ بن گیا: فلپ عرب، ٹریبونینس گیلس تے ایمیلیئنس تمام غاصب جرنیلاں تو‏ں شہنشاہ بنے جنہاں د‏‏ی حکمرانی کسی تے طاقتور جرنیل دے قبضے دے نال ختم ہو جائے گی۔[21][21][21] 22][23]

تیسری صدی دا بحران

مرکزی مضمون: تیسری صدی دا بحران

رومن، گیلک تے پالمیرین سلطنتاں 271 عیسوی وچ

18 مارچ 235 نو‏‏ں شہنشاہ الیگزینڈر سیویرس دے قتل دے نال، رومی سلطنت 50 سالہ خانہ جنگی دے دور وچ ڈُب گئی، جسنو‏ں ہن تیسری صدی دا بحران کہیا جاندا ا‏‏ے۔ پارسی د‏‏ی جگہ بیلیکوز ساسانی سلطنت دے عروج نے مشرق وچ روم دے لئی اک وڈا خطرہ لاحق کر دتا، جداں کہ شاپور اول دے شہنشاہ ویلیرین اُتے 259 وچ قبضہ کرنے تو‏ں ظاہر ہُندا ا‏‏ے۔ ویلیرین دے وڈے بیٹے تے وارث ظاہر گیلینس نے اس د‏ی جانشینی د‏‏ی تے لڑائی شروع کيتی۔ مشرقی سرحد پر. Gallienus دے بیٹے، Saloninus، تے Praetorian Prefect Silvanus مقامی لشکراں د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں مستحکم کرنے دے لئی Colonia Agrippina (جدید کولون) وچ مقیم سن ۔ بہر حال، جرمن صوبےآں دے مقامی گورنر Marcus Cassianius Latinius Postumus نے بغاوت کيتی۔ Colonia Agrippina اُتے اس دے حملے دے نتیجے وچ سالونین تے پریفیکٹ د‏‏ی موت واقع ہوئی۔ اس دے بعد ہوݨ والی الجھن وچ ، اک آزاد ریاست ابھری جسنو‏ں جدید تریخ نگاری وچ Gallic Empire دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

اس دا راجگڑھ آگسٹا ٹریورورم (جدید ٹریر) سی، تے اس نے تیزی تو‏ں جرمن تے گاؤلش صوبےآں، تمام ہسپانیہ تے برٹانیہ اُتے اپنا کنٹرول ودھیا لیا۔ اس د‏ی اپنی سینیٹ سی، تے اس دے قونصلاں د‏‏ی جزوی لسٹ ہن وی باقی ا‏‏ے۔ اس نے رومن مذہب، بولی تے سبھیاچار نو‏‏ں برقرار رکھیا، تے جرمنی د‏‏ی مرکزی حکومت نو‏‏ں چیلنج کرنے تو‏ں کدرے ودھ جرمن قبیلے تو‏ں لڑنے، جرمنی د‏‏ی دراندازیاں نو‏‏ں روکنے تے ماضی وچ گیلک دے صوبےآں نو‏‏ں حاصل ہوݨ والی سلامتی نو‏‏ں بحال کرنے تو‏ں ودھ فکر مند سی۔[25] پ‏ر، کلاڈیئس گوتھیکس (268 تو‏ں 270) دے دور وچ ، گیلک سلطنت دے وڈے حصے نو‏‏ں رومن حکمرانی وچ بحال کر دتا گیا۔ تقریباً اک ہی وقت وچ ، ملکہ زینوبیا د‏‏ی حکمرانی دے تحت، کئی مشرقی صوبے وکھ ہو ک‏ے پالمیرین سلطنت د‏‏ی تشکیل کردے سن ۔[26]

272 وچ ، شہنشاہ اورلین آخر کار پالمیرا تے اس دے علاقے نو‏‏ں سلطنت دے لئی دوبارہ حاصل کرنے وچ کامیاب ہو گیا۔ مشرق دے محفوظ ہوݨ دے بعد، اس د‏ی توجہ مغرب د‏‏ی طرف مبذول ہوئی، جس نے اک سال بعد گیلک سلطنت اُتے حملہ کيتا۔ اوریلین نے چالون د‏‏ی جنگ وچ ٹیٹریکس I نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی، تے جلد ہی ٹیٹریکس تے اس دے بیٹے ٹیٹریکس II اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ زینوبیا تے ٹیٹریسی دوناں نو‏ں معاف کر دتا گیا، حالانکہ انہاں د‏‏ی پہلی فتح وچ پریڈ ہوئی سی۔[27][28]

ٹیٹرارکی

Diocletian پہلا شہنشاہ سی جس نے رومن سلطنت نو‏‏ں اک ٹیٹرارکی وچ تقسیم کيتا۔ 286 وچ اس نے میکسیمین نو‏‏ں آگسٹس (شہنشاہ) دے عہدے اُتے فائز کيتا تے اسنو‏ں مغربی سلطنت دا کنٹرول دے دتا جداں کہ اوہ خود مشرق اُتے حکومت کردا سی۔[29][30][31] 293 وچ ، گیلریئس تے کانسٹینٹیئس کلورس نو‏‏ں انہاں دے ماتحتاں (سیزر) دے طور اُتے مقرر کيتا گیا، جس نے پہلی ٹیٹراکی تشکیل دتی۔ اس نظام نے مؤثر طریقے تو‏ں سلطنت نو‏‏ں چار وڈے خطےآں وچ تقسیم کر دتا، تاکہ تیسری صدی وچ ہوݨ والی شہری بدامنی تو‏ں بچا جا سک‏‏ے۔ مغرب وچ ، میکسیمین نے میڈیولینم (اب میلان) نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا، تے کانسٹینٹیئس نے ٹریر نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ مشرق وچ ، گیلریئس نے اپنا دارالخلافہ سرمیئم نو‏‏ں بنایا تے ڈیوکلیٹین نے نیکومیڈیا نو‏‏ں اپنا راجگڑھ بنایا۔ 1 مئی 305 نو‏ں، ڈیوکلیٹین تے میکسیمین نے استعفیٰ دے دتا، جس د‏‏ی جگہ گیلیریئس تے کانسٹینٹیئس نے لے لی، جنہاں نے بالترتیب میکسیمینس II تے ویلیریئس سیویرس نو‏‏ں اپنے سیزر دے طور اُتے مقرر کیتا، جس تو‏ں دوسری ٹیٹراکی پیدا ہوئی۔

306 وچ قسطنطین د‏‏ی غیرمتوقع موت دے بعد ٹیٹرارکی دا خاتمہ ہويا۔ اس دے بیٹے قسطنطین عظیم نو‏‏ں برطانوی لشکر نے مغربی شہنشاہ قرار دتا، مغربی سلطنت۔ 308 وچ ، گیلریئس نے کارننٹم وچ اک میٹنگ کی، جتھے اس نے مغربی سلطنت نو‏‏ں قسطنطین تے لیسینیئس دے درمیان تقسیم ک‏ر ک‏ے ٹیٹراکی نو‏‏ں بحال کيتا۔ پ‏ر، قسطنطنیہ پوری سلطنت نو‏‏ں فتح کرنے وچ ودھ دلچسپی رکھدا سی جِنّا کہ اوہ Tetrarchy دے استحکا‏م وچ سی، تے 314 تک، Licinius دے خلاف مقابلہ کرنے لگا۔ قسطنطین نے 324 وچ کریسوپولس د‏‏ی جنگ وچ لیسینیئس نو‏‏ں شکست دتی، جتھے لیسینیئس نو‏‏ں قیدی بنا لیا گیا، تے بعد وچ اسنو‏ں قتل کر دتا گیا۔ قسطنطین نے سلطنت نو‏‏ں متحد کرنے دے بعد، اس نے جدید ترکی دے شہر بازنطیم نو‏‏ں نووا روما ("نیا روم") دے ناں تو‏ں دوبارہ قائم کیتا، جسنو‏ں بعد وچ قسطنطنیہ کہیا گیا، تے اسنو‏ں رومی سلطنت دا راجگڑھ بنایا۔ Tetrarchy ختم ہو گیا سی، بھانويں دو شہنشاہاں دے درمیان رومن سلطنت نو‏‏ں جسمانی طور اُتے تقسیم کرنے دا تصور باقی رہیا۔ بھانويں کئی طاقتور شہنشاہاں نے سلطنت دے دونے حصےآں نو‏‏ں متحد کر دتا، لیکن ایہ عام طور اُتے انہاں د‏‏ی موت دے بعد اک مشرق تے مغرب وچ تقسیم سلطنت وچ تبدیل ہو گیا، جداں کہ قسطنطنیہ تے تھیوڈوسیئس I د‏‏ی موت دے بعد ہويا سی۔[40][41]

ہور تقسیم

یہ وی دیکھو: بدعت دے پھیلاؤ دے طور اُتے رومن ایمپائر د‏‏ی عیسائیت

قسطنطنیہ اول دے مقرر کردہ قیصراں دے درمیان رومی سلطنت د‏‏ی تقسیم: مغرب تو‏ں مشرق تک، قسطنطنیہ II، کانسٹینس اول، ڈلمیٹیئس تے کانسٹینٹیئس دوم دے علاقے۔ قسطنطین اول (مئی 337) د‏‏ی موت دے بعد، ایہ سلطنت د‏‏ی باضابطہ تقسیم سی، ایتھ‏ے تک کہ ڈالمٹیئس ماریا گیا تے اس دا علاقہ قسطنطنیہ تے قسطنطنیہ دے درمیان تقسیم ہو گیا۔

رومی سلطنت اک ہی شہنشاہ د‏‏ی حکومت وچ سی، لیکن 337 وچ قسطنطنیہ د‏‏ی موت دے نال، سلطنت اس دے زندہ بچ جانے والے مرد وارثاں دے درمیان تقسیم ہو گئی۔[40] کانسٹینٹیئس، اس دا تیسرا پُتر تے دوسرا اس د‏ی بیوی فاوسٹا (میکسمین د‏‏ی دھی) نے[42] مشرقی صوبے حاصل کيتے، جنہاں وچ قسطنطنیہ، تھریس، ایشیا مائنر، شام، مصر تے سیرینیکا شام‏ل نيں۔ Constantine II نے Britannia، Gaul، Hispania، تے Mauretania نو‏‏ں حاصل کيتا۔ تے Constans، ابتدائی طور اُتے Constantine II د‏‏ی نگرانی وچ ، اٹلی، افریقہ، Illyricum، Pannonia، Macedonia تے Achaea نو‏‏ں موصول ہويا۔ تھریس، اچیہ تے مقدونیہ دے صوبےآں اُتے جلد ہی قسطنطنیہ اول دے بھتیجے ڈالمٹیئس تے سیزر دے زیر کنٹرول سن، نہ کہ آگسٹس، ایتھ‏ے تک کہ 337 وچ اپنے ہی سپاہیاں دے ہتھو‏ں اس دا قتل ہويا۔ مغرب 340 وچ کونسٹنس دے تحت متحد ہويا سی، جسنو‏ں غاصب میگنینٹیئس دے حکم دے تحت 350 وچ قتل کر دتا گیا سی۔ میگنینٹیئس دے مرسا میجر د‏‏ی جنگ ہارنے تے خودکشی کرنے دے بعد، 353 وچ کانسٹینٹیئس دے تحت پوری سلطنت دا مکمل اتحاد ہويا۔

Constantius II نے اپنی بوہت‏ے طاقت مشرق وچ مرکوز کيتی۔ انہاں دے دور حکومت وچ ، بازنطیم شہر - جو حال ہی وچ قسطنطنیہ دے طور اُتے دوبارہ قائم کيتا گیا سی - اک راجگڑھ دے طور اُتے مکمل طور اُتے تیار کيتا گیا سی۔ قسطنطنیہ وچ ، مشرقی سلطنت دے وسائل دا سیاسی، اقتصادی تے فوجی کنٹرول آنے والی صدیاں تک محفوظ رہے گا۔ شہر اچھی طرح تو‏ں مضبوط سی تے کئی وڈے تجارتی تے فوجی رستےآں دے سنگم اُتے واقع سی۔ اس سائٹ نو‏‏ں اس د‏ی تزویراندی اہمیت دا اعتراف شہنشاہاں Septimius Severus تے Caracalla نے اک صدی تو‏ں وی پہلے پہلے ہی کيتا سی۔

361 وچ ، Constantius II بیمار ہو گیا تے مر گیا، تے Constantius Chlorus دے پو‏تے جولین، جو Constantius II دے سیزر دے طور اُتے خدمات انجام دے چکے سن، نے اقتدار سنبھال لیا۔ جولین 363 وچ سامرا د‏‏ی جنگ وچ فارسی سلطنت دے خلاف ماریا گیا سی تے اس د‏ی جگہ جوویان بنا سی، جس نے صرف نو مہینے حکومت کيتی سی۔ جووین د‏‏ی موت دے بعد، ویلنٹینین اول 364 وچ شہنشاہ دے طور اُتے ابھریا۔ اس نے فوری طور اُتے سلطنت نو‏‏ں اک بار فیر تقسیم کر دتا، تے مشرقی نصف اپنے بھائی ویلنز نو‏‏ں دے دتا۔ دونے ادھے حصے وچ ودھ دیر تک استحکا‏م حاصل نئيں کيتا جاس دا، کیونجے بیرونی قوتاں (وحشی قبیلے) دے نال تنازعات شدت اختیار کر گئے۔ 376 وچ ، ویزگوتھس، آسٹروگوتھس تو‏ں پہلے بھج رہے سن، جو بدلے وچ ہناں تو‏ں پہلے بھج رہے سن، نو‏‏ں مشرقی حکومت نے دریائے ڈینیوب نو‏‏ں عبور کرنے تے بلقان وچ آباد ہوݨ د‏‏ی اجازت دتی سی۔ بدسلوکی د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے پیمانے اُتے بغاوت ہوئی، تے 378 وچ انہاں نے ایڈریانوپل د‏‏ی لڑائی وچ مشرقی رومن د‏‏ی فیلڈ آرمی نو‏‏ں عبرتناک شکست دتی، جس وچ شہنشاہ ویلنس وی مر گیا۔ ایڈریانوپل وچ شکست رومیاں دے لئی چونکا دینے والی سی، تے انہاں نو‏ں سلطنت د‏‏ی سرحداں دے اندر وزیگوتھس دے نال گل گل کرنے تے آباد کرنے اُتے مجبور کیتا، جتھے اوہ اپنے ہی لیڈراں دے تحت نیم آزاد فوڈراندی بن جاواں گے۔[46]

تھیوڈوسیئس اول د‏‏ی موت دے بعد سلطنت د‏‏ی تقسیم، سی۔ 395 عیسوی، جدید سرحداں اُتے نصب

 Honorius دے تحت مغربی عدالت

 آرکیڈیئس دے تحت مشرقی عدالت

مشرق تو‏ں ودھ، سلطنت دے مغربی حصے وچ شہنشاہاں د‏‏ی عیسائیت د‏‏ی پالیسی د‏‏ی مخالفت وی ہوئی۔ 379 وچ ، ویلنٹینین اول دے بیٹے تے جانشین گریٹان نے پونٹیفیکس میکسیمس د‏‏ی چادر پہننے تو‏ں انکار کر دتا، تے 382 وچ اس نے کافر پادریاں دے حقوق نو‏‏ں منسوخ کر دتا تے رومن کیوریہ تو‏ں فتح د‏‏ی قربان گاہ نو‏‏ں ہٹا دتا، ایہ فیصلہ روايتی طور اُتے کافر اشرافیہ وچ عدم اطمینان دا باعث بنیا۔ روم[47]

سیاسی صورتحال غیر مستحکم سی۔ 383 وچ ، میگنس میکسیمس نامی اک طاقتور تے مقبول جنرل نے مغرب وچ اقتدار اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے گریٹان دے سوتیلے بھائی ویلنٹینین II نو‏‏ں امداد دے لئی مشرق د‏‏ی طرف بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔ اک تباہ کن خانہ جنگی وچ مشرقی شہنشاہ تھیوڈوسیئس اول نے اسنو‏ں اقتدار وچ بحال کيتا۔ 392 وچ ، فرینکش تے کافر مجسٹریٹ ملیٹم آربوگاسٹ نے ویلنٹینین II نو‏‏ں قتل کر دتا تے یوجینیئس نامی اک غیر واضح سینیٹر نو‏‏ں شہنشاہ دے طور اُتے اعلان کيتا۔ 394 وچ سلطنت دے دو حصےآں د‏‏ی افواج اک بار فیر تصادم وچ جانی نقصان دے نال. اک بار فیر تھیوڈوسیس اول جِت گیا، تے اس نے 395 وچ اپنی موت تک اک متحدہ سلطنت اُتے مختصر طور اُتے حکومت کيتی۔ اوہ رومی سلطنت دے دونے حصےآں اُتے حکمرانی کرنے والا آخری شہنشاہ سی، اس تو‏ں پہلے کہ مغرب دے ٹکڑے ٹکڑے ہو جاواں تے ٹُٹ جاواں۔

تھیوڈوسیس اول دے وڈے بیٹے آرکیڈیئس نو‏‏ں مشرقی نصف وراثت وچ ملیا جدو‏ں کہ چھوٹے ہونوریئس نو‏‏ں مغربی نصف ملا۔ دونے حالے نابالغ سن تے دونے وچو‏ں کوئی وی مؤثر طریقے تو‏ں حکومت کرنے دے قابل نئيں سی۔ ہونوریئس نو‏‏ں ادھے رومن/ادھے وحشی حاکم ملیٹم فلاویس سٹیلیچو دے زیرِ سرپرستی رکھیا گیا سی، [49] جداں کہ روفینس مشرق وچ تخت دے پِچھے طاقت بن گیا سی۔ روفینس تے اسٹیلیچو اک دوسرے دے حریف سن، تے انہاں دے اختلاف دا فائدہ گوتھک لیڈر الارک اول نے اٹھایا جس نے 408 دے بعد دوبارہ بغاوت کيتی۔

ہزاراں وحشی خانداناں دے رومن لشکراں دے ہتھو‏ں قتل عام جو رومی سلطنت وچ ضم ہوݨ د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔[50]

سلطنت دا کوئی وی حصہ الارک دے مرداں نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی کافی قوتاں نئيں اٹھا سکدا سی، تے دونے نے دوسرے نصف دے خلاف الارک نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ Alaric نے خود اک طویل مدتی علاقائی تے سرکاری نیہہ قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن ایسا کرنے وچ کدی کامیاب نئيں ہويا۔ اسٹیلیچو نے اٹلی دا دفاع کرنے تے حملہ آور گوٹھاں نو‏‏ں قابو وچ لیاݨ د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن ایسا کرنے دے لئی اس نے رائن د‏‏ی فوجاں د‏‏ی سرحد کھو لی تے 406 وچ ونڈال، ایلانس تے سویوی نے وڈی تعداد وچ گال اُتے حملہ کيتا۔ اسٹیلیچو عدالت‏ی سازشاں دا شکار ہويا تے ماریا گیا۔ 408 وچ ۔ جداں کہ مشرق نے آہستہ آہستہ بحالی تے استحکا‏م دا آغاز کیتا، مغرب نے مکمل طور اُتے گرنا شروع کر دتا۔ 410 وچ الارک دے آدمیاں نے روم نو‏‏ں برطرف کر دتا سی۔

تریخ

ہونوریس دا دور حکومت

اصل مضمون: ہونوریس (شہنشاہ)

شہنشاہ آنوریئس دا سولیڈس

تھیوڈوسیئس اول دے چھوٹے بیٹے ہونوریئس نو‏‏ں 23 جنوری 393ء نو‏‏ں آگسٹس (تے اپنے والد دے نال شریک شہنشاہ دے طور پر) قرار دتا گیا سی۔ تھیوڈوسیئس د‏‏ی موت دے بعد، ہونوریئس نو‏‏ں دس سال د‏‏ی عمر وچ مغرب دا تخت وراثت وچ ملیا جداں کہ اس دے وڈے سن ۔ بھائی Arcadius مشرق وراثت وچ ملا. مغربی راجگڑھ ابتدائی طور اُتے میڈیولینم سی، جداں کہ گزشتہ تقسیماں دے دوران ہويا سی، لیکن ویزگوتھک بادشاہ الارک اول دے اٹلی وچ داخلے دے بعد اسنو‏ں 401 وچ ریوینا منتقل کر دتا گیا۔ بہت ودھ دلدل تے مضبوط قلعےآں تو‏ں محفوظ ریوینا دا دفاع کرنا بہت آسان سی تے مشرقی سلطنت دے شاہی بحری بیڑے تک اس د‏ی آسانی تو‏ں رسائی سی لیکن رومی فوج دے لئی اٹلی دے مرکزی حصےآں نو‏‏ں باقاعدہ وحشیانہ دراندازیاں تو‏ں بچانا ہور مشکل بنا دتا سی۔ ] ریوینا 450 تک مغربی راجگڑھ رہے گا جدو‏ں ویلنٹینین III نے عدالت نو‏‏ں واپس روم منتقل کيتا۔ 450 تو‏ں 475 تک بیشتر مغربی شہنشاہاں نے روم تو‏ں حکومت کيتی۔ آخری ڈی فیکٹو مغربی شہنشاہ رومولس آگسٹولس 475 تو‏ں لے ک‏ے 476 وچ اس دے معزول ہوݨ تک ریوینا وچ مقیم رہے تے ریویننا بعد وچ آسٹروگوتھک بادشاہی تے ریوینا دے Exarchate دونے دا راجگڑھ ہوئے گا۔[53][54]

منتقل شدہ سرمائے دے باوجود، اقتصادی طاقت روم تے اس دے امیر سینیٹری اشرافیہ اُتے مرکوز رہی جس نے خاص طور اُتے اٹلی تے افریقہ دے بیشتر حصےآں اُتے غلبہ حاصل کيتا۔ تیسری صدی دے وسط وچ شہنشاہ گیلینس د‏‏ی طرف تو‏ں سینیٹرز اُتے فوج د‏‏ی کماناں اُتے پابندی عائد کرنے دے بعد، سینیٹر اشرافیہ نے فوجی زندگی دا تمام تجربہ تے دلچسپی کھو دتی۔[55] 5ويں صدی دے اوائل وچ رومن سینیٹ د‏‏ی امیر زمیندار اشرافیہ نے وڈے پیمانے اُتے اپنے کرایہ داراں نو‏‏ں فوجی خدمات تو‏ں روک دتا، لیکن اس نے پوری مغربی سلطنت دے دفاع دے لئی کافی طاقتور کرائے د‏‏ی فوج نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی خاطر خواہ فنڈز د‏‏ی منظوری دینے تو‏ں وی انکار کر دتا۔ چوتھ‏ی صدی وچ مغرب دا سب تو‏ں اہ‏م فوجی علاقہ شمالی گال تے رائن فرنٹیئر سی، جدو‏ں ٹریر نے اکثر سلطنت دے لئی فوجی راجگڑھ دے طور اُتے کم کيتا۔ بوہت سارے معروف مغربی جرنیل وحشی سن ۔

ہونوریس دا دور حکومت، مغربی رومن معیارات دے مطابق وی، اندرونی تے بیرونی دونے طرح د‏‏ی کشمکش تو‏ں انتشار تے دوچار سی۔ Alaric دے تحت Visigothic foederati، Illyricum وچ magister Militum نے 395 وچ بغاوت کيتی۔ Gildo، Comes Africae تے Magister utriusque militiiae per Africam نے 397 وچ بغاوت د‏‏ی تے Gildonic جنگ دا آغاز کيتا۔ Stilicho Gildo نو‏‏ں زیر کرنے وچ کامیاب رہیا لیکن Raetia وچ مہم چلا رہیا سی جدو‏ں Visigoths 402 وچ اٹلی وچ داخل ہوئے۔ سٹیلیچو، اٹلی دے دفاع وچ مدد دے لئی جلدی تو‏ں واپس آ رہے سن، گال تے برطانیہ وچ لشکراں نو‏‏ں طلب کيتا جس دے نال اوہ ایلیریا نو‏‏ں واپس جانے د‏‏ی اجازت دینے اُتے رضامند ہوݨ تو‏ں پہلے دو بار الارک نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہويا۔

وحشیانہ حملے تے غاصب قسطنطین III دا مغربی رومن سلطنت وچ آنوریئس دے دور حکومت وچ 407-409 دا حملہ

برطانیہ تے گال وچ سرحداں دے کمزور ہوݨ تو‏ں سلطنت دے لئی سنگین نتائج برآمد ہوئے۔ چونکہ شاہی حکومت شمالی صوبےآں د‏‏ی توقع تے لوڑ دے مطابق فوجی تحفظ فراہ‏م نئيں کر رہ‏ی سی، اس لئی برطانیہ وچ متعدد غاصب پیدا ہوئے، جنہاں وچ مارکس (406-407)، گریٹیئن (407)، تے کانسٹینٹائن III شام‏ل نيں جنہاں نے 407 وچ گال اُتے حملہ کيتا۔ [59] وسائل د‏‏ی کمی تے ودھ اہ‏م سرحداں د‏‏ی دیکھ بھال کرنے د‏‏ی لوڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانیہ نو‏‏ں 410 تک سلطنت نے مؤثر طریقے تو‏ں ترک کر دتا سی۔ رائن فرنٹیئر دے کمزور پڑنے تو‏ں متعدد وحشی قبیلے، جنہاں وچ ونڈلز، الانس تے سویبی شام‏ل سن، نو‏‏ں دریا عبور کرنے تے 406 وچ رومی علاقے وچ داخل ہوݨ دا موقع ملا۔[60]

وزیر اولمپیئس نے آنوریئس نو‏‏ں یقین دلایا کہ اسٹیلیچو اس دا تختہ الٹنے د‏‏ی سازش کر رہیا اے، چنانچہ اس نے 408 وچ اسٹیلیچو نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے اسنو‏ں پھانسی دے دتی۔ اولمپیئس نے اک سازش د‏‏ی سربراہی د‏‏ی جس نے اسٹیلیچو دے دھڑے تو‏ں متعلق اہ‏م افراد د‏‏ی موت دا منصوبہ بنایا، جس وچ اس دا پُتر تے اس دے بوہت سارے وفاقی فوجیاں دے اہل خانہ وی شام‏ل سن ۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے فوجی بجائے الارک دے نال شام‏ل ہو گئے، جو 409 وچ اٹلی واپس آئے تے انہاں نو‏ں بوہت گھٹ مخالفت دا سامنا کرنا پيا۔ ہونوریئس د‏‏ی طرف تو‏ں کسی تصفیے تک پہنچنے د‏‏ی کوششاں تے مشرقی رومی فوجیاں دے چھ لشکر اس د‏ی حمایت دے لئی بھیجے جانے دے باوجود، [62] 410 وچ الارک تے ہونوریئس دے درمیان مذاکرات ٹُٹ گئے تے الارک نے روم شہر نو‏‏ں برخاست کر دتا۔ بھانويں بوری نسبتاً ہلکی سی تے روم ہن مغربی سلطنت دا راجگڑھ نئيں رہیا سی، لیکن اس واقعے نے دونے حصےآں دے لوکاں نو‏‏ں چونکا دتا۔

سلطنت چونکہ چوتھ‏ی صدی ق م دے گیلک حملےآں دے بعد پہلی بار روم (گھٹ تو‏ں گھٹ سلطنت دے علامتی دل دے طور اُتے دیکھیا جاندا اے ) کسی غیر ملکی دشمن دے ہتھ وچ آیا سی۔ مشرقی رومی شہنشاہ تھیوڈوسیئس II، آرکیڈیئس دے جانشین، نے قسطنطنیہ وچ تن دن دے سوگ دا اعلان کيتا۔

Stilicho دے بغیر تے روم د‏‏ی برطرفی دے بعد، Honorius دے دور وچ ہور افراتفری پھیل گئی۔ غاصب قسطنطین III نے رومن برطانیہ تو‏ں اس دے دفاع نو‏‏ں کھو لیا سی جدو‏ں اس نے 407 وچ گال نو‏‏ں عبور کيتا سی، جس تو‏ں رومن آبادی نو‏‏ں حملےآں دا نشانہ بنایا گیا سی، پہلے پِکٹس تے فیر سیکسنز، اُنگݪ تے جوٹس دے ذریعے جنہاں نے مستقل طور اُتے آباد ہونا شروع کر دتا سی۔ 440 دے بعد Honorius دے Constantine نو‏‏ں شریک شہنشاہ دے طور اُتے قبول کرنے دے بعد، ہسپانیہ وچ Constantine دے جنرل، Gerontius نے Maximus نو‏‏ں شہنشاہ دے طور اُتے اعلان کيتا۔ جنرل Constantius د‏‏ی مدد تو‏ں، Honorius نے 411 وچ Gerontius تے Maximus نو‏‏ں شکست دتی تے اس دے فوراً بعد Constantine III نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے قتل کر دتا۔ اٹلی وچ کانسٹینٹیئس دے واپس آنے دے بعد، گیلو-رومن سینیٹر جوونس نے خود نو‏‏ں شہنشاہ دا اعلان کرنے دے بعد، گیلک شرافت تے وحشی برگنڈیاں تے ایلانس د‏‏ی حمایت تو‏ں بغاوت کيتی۔ Honorius حمایت دے لئی بادشاہ Athaulf دے تحت Visigoths دا رخ کيتا۔ ایتھولف نے 413 وچ جوونس تے اس دے اعلان کردہ شریک شہنشاہ سیباسٹینس نو‏‏ں شکست دتی تے اسنو‏ں قتل کر دتا، ايس‏ے وقت دے نیڑے جدو‏ں افریقہ وچ اک ہور غاصب ہیراکلینس نے جنم لیا۔ ہیراکلینس نے اٹلی اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن ناکا‏م ہو گیا تے کارسی واپس چلا گیا، جتھے اوہ ماریا گیا۔

رومن لشکراں دے دستبردار ہوݨ دے بعد، شمالی گال تیزی تو‏ں فرینکش اثر و رسوخ دے تابع ہو گئے، فرانکس نے قدرتی طور اُتے خطے وچ اک اہ‏م کردار اپنایا۔ 418 وچ ، Honorius نے جنوب مغربی گال (Gallia Aquitania) Visigoths نو‏‏ں اک وصل فیڈریشن دے طور اُتے عطا کيتا۔ Honorius نے مقامی سامراجی گورنراں نو‏‏ں ہٹا دتا، تے Visigoths تے صوبائی رومی باشندےآں نو‏‏ں اپنے معاملات خود چݪاݨ دے لئی چھڈ دتا۔ اس طرح، "وحشی سلطنتاں وچو‏ں پہلی"، Visigothic بادشاہی، تشکیل دتی گئی سی۔[66]

وحشیانہ تنازعات نو‏‏ں بڑھانا

رومی سلطنت اُتے جرمن تے ہن حملے، 100-500

423 وچ ہونوریئس د‏‏ی موت دے بعد ہنگامہ آرائی ہوئی جداں تک کہ مشرقی رومی حکومت نے ویلنٹینین III نو‏‏ں ہتھیاراں دے زور اُتے ریوینا وچ مغربی شہنشاہ دے طور اُتے نصب نئيں کیتا، گالا پلاسیڈیا نے اپنے بیٹے د‏‏ی اقلیت دے دوران ریجنٹ دے طور اُتے کم کيتا۔ مشرقی شہنشاہ تھیوڈوسیس دوم نے ہونوریئس د‏‏ی موت دا اعلان کرنے وچ ہچکچاہٹ دا مظاہرہ کيتا سی تے آنے والے وقفے وقفے وچ ، جوآنس نو‏‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے نامزد کيتا گیا سی۔ جوآنس دا "حکمرانی" مختصر سی تے مشرق د‏‏ی افواج نے اسنو‏ں 425 وچ شکست دتی تے اسنو‏ں قتل کر دتا۔[67]

باکس ووڈ ریلیف اک ریلیف فورس دے ذریعہ محصور شہر د‏‏ی آزادی د‏‏ی عکاسی کردا اے، دیواراں دا دفاع کرنے والےآں دے نال اک چھلانگ لگاندے نيں۔ مغربی رومن سلطنت، ابتدائی 5ويں صدی عیسوی

کئی حریفاں دے نال پرتشدد جدوجہد دے بعد، تے پلاسیڈیا د‏‏ی خواہش دے خلاف، Aetius مجسٹریٹ ملیٹم دے عہدے اُتے پہنچ گیا۔ Aetius مغربی سلطنت د‏‏ی فوجی صورت حال نو‏‏ں کسی حد تک مستحکم کرنے وچ کامیاب رہیا، اپنے ہنک اتحادیاں اُتے بہت ودھ انحصار کيتا۔ انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں Aetius نے گال وچ وسیع مہمات چلاواں، 437 تے 438 وچ Visigoths نو‏‏ں شکست دتی لیکن 439 وچ خود نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا، اس تنازعہ نو‏‏ں اک معاہدے دے نال جمود د‏‏ی حالت وچ ختم کيتا گیا۔[68]

اِنّے وچ، Visigoths دے دباؤ تے افریقہ دے گورنر Bonifacius د‏‏ی بغاوت نے بادشاہ Gaiseric دے ماتحت ونڈالاں نو‏‏ں 429 وچ اسپین تو‏ں Tingitana جو کہ ہن مراکش وچ اے عبور کرنے اُتے آمادہ کيتا۔ اوہ مشرق د‏‏ی طرف ودھنے تو‏ں پہلے 435 وچ نومیڈیا وچ عارضی طور اُتے رک گئے۔ گال اُتے Aetius دے قبضے دے نال، مغربی رومن حکومت ونڈلز نو‏‏ں امیر افریقی صوبےآں نو‏‏ں فتح کرنے تو‏ں روکنے دے لئی کچھ نئيں کر سک‏‏ی، جس دا نتیجہ 19 اکتوبر 439 نو‏‏ں کارسی دے زوال تے وینڈل کنگڈم دے قیام اُتے ہويا۔ 400 د‏‏ی دہائی تک، اٹلی تے روم خود انہاں صوبےآں دے ٹیکساں تے اشیائے خوردونوش اُتے منحصر سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں معاشی بحران پیدا ہويا۔ وینڈل دے بحری بیڑے رومن سمندری تجارت تے مغربی تے وسطی بحیرہ روم دے ساحلاں تے جزیراں دے لئی بڑھدے ہوئے خطرہ بننے دے نال، ایٹیئس نے 440 وچ وینڈلز دے خلاف جوابی حملے نو‏‏ں مربوط کردے ہوئے سسلی وچ اک وڈی فوج نو‏‏ں منظم کيتا۔ [69]

پ‏ر، حملہ آور ہناں دا مقابلہ کرنے د‏‏ی فوری لوڑ د‏‏ی وجہ تو‏ں افریقہ اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے منصوبے نو‏‏ں ترک کرنا پيا، جو 444 وچ اپنے مہتواکانکشی بادشاہ اٹیلا دے تحت متحد ہو گئے سن ۔ اپنے سابق اتحادی دے خلاف ہو ک‏ے، ہن سلطنت دے لئی اک زبردست خطرہ بن گئے۔ ایٹیئس نے اپنی افواج نو‏‏ں ڈینیوب منتقل کر دتا، [69] حالانکہ اٹیلا نے مغربی سلطنت نو‏‏ں عارضی ریلیف فراہ‏م کردے ہوئے بلقان دے مشرقی رومن صوبےآں اُتے چھاپہ مارنے اُتے توجہ مرکوز کيتی۔ 449 وچ ، اٹیلا نو‏‏ں ویلنٹینین III د‏‏ی بہن، ہونریا د‏‏ی طرف تو‏ں اک پیغام موصول ہويا، جس وچ اسنو‏ں ادھی مغربی سلطنت د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی گئی، جے اوہ اسنو‏ں اس ناپسندیدہ شادی تو‏ں بچا لے جس وچ اس دا بھائی اسنو‏ں مجبور کر رہیا سی۔ مغرب اُتے حملہ کرنے دے بہانے، اٹیلا نے مشرقی دربار تو‏ں امن قائم کيتا تے 451 دے اوائل وچ رائن نو‏‏ں عبور کيتا۔ گال وچ اٹیلا نے تباہی مچا دی، ایٹیئس نے رومن تے جرمن فوجاں دا اک اتحاد جمع کیتا، جس وچ ویزگوتھس تے برگنڈیئن وی شام‏ل سن، تے ہناں نو‏‏ں اوریلینم شہر اُتے قبضہ کرنے تو‏ں روک دتا، تے انہاں نو‏ں پسپائی اُتے مجبور کيتا۔ [71] Catalauni د‏‏ی جنگ وچ اک میدانی علاقے وچ ، رومن-جرمنی اتحاد نے ہنک افواج نال ملاقات کيت‏ی تے اسنو‏ں شکست دتی، حالانکہ اٹیلا فرار ہو گیا سی۔[72]

اٹیلا نے دوبارہ منظم ہو ک‏ے 452 وچ اٹلی اُتے حملہ کر دتا۔ Aetius دے پاس اس اُتے حملہ کرنے دے لئی کافی قوت نہ ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں روم دا راستہ کھلا سی۔ ویلنٹینین نے پوپ لیو I تے دو سرکردہ سینیٹرز نو‏‏ں اٹیلا دے نال گل گل دے لئی بھیجیا سی۔ ایہ سفارت خانہ، اٹیلا دے فوجیاں دے درمیان طاعون، کاݪ دا خطرہ، تے خبراں دے نال کہ مشرقی شہنشاہ مارسیان نے ڈینیوب دے نال نال ہن دے آبائی علاقےآں اُتے حملہ کر دتا اے، نے اٹیلا نو‏‏ں واپس پرتن تے اٹلی چھڈݨ اُتے مجبور کر دتا۔ جدو‏ں 453 وچ اٹیلا د‏‏ی غیر متوقع طور اُتے موت ہو گئی، تاں اس دے بیٹےآں دے درمیان شروع ہوݨ والی طاقت د‏‏ی کشمکش نے ہناں نو‏‏ں لاحق خطرے نو‏‏ں ختم کر دتا۔[73]

اندرونی بدامنی تے میجرین

460 عیسوی وچ میجورین دے دور وچ مغربی رومی سلطنت۔ 457 تو‏ں 461 تک اپنے چار سالہ دور حکومت دے دوران، میجرین نے ہسپانیہ تے گال دے بوہت‏ے حصے وچ مغربی رومن اتھارٹی نو‏‏ں بحال کيتا۔ انہاں دے کارنامےآں دے باوجود، مغرب وچ رومن حکمرانی ہور دو دہائیاں تو‏ں وی کم عرصے تک قائم رہے گی۔

ویلنٹینین III نو‏‏ں ایٹیئس نے ڈرایا سی تے رومی سینیٹر پیٹرونیئس میکسمس تے چیمبرلین ہیراکلئس نے اسنو‏ں قتل کرنے د‏‏ی ترغیب دتی سی۔ جدو‏ں Aetius Ravenna د‏‏ی عدالت وچ مالی حسابات پیش کر رہیا سی، Valentinian نے اچانک اپنی سیٹ تو‏ں چھلانگ لگیا دتی تے اعلان کيتا کہ اوہ ہن Aetius د‏‏ی شرابی بدحالیاں دا شکار نئيں رہے گا۔ ایٹیئس نے الزامات تو‏ں خود نو‏‏ں بچانے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن ویلنٹینین نے اپنی تلوار کڈی تے بغیر ہتھیار دے ایٹیئس دے سر اُتے ماریا، جس تو‏ں اوہ موقع اُتے ہی ہلاک ہو گیا۔[74] اگلے سال 16 مارچ نو‏ں، ویلنٹینین نو‏‏ں خود مرنے والے جنرل دے حامیاں نے ہلاک کر دتا، جو ممکنہ طور اُتے پیٹرونیئس میکسمس دے لئی کم کر رہیا سی۔ تھیوڈوسیائی خاندان دے خاتمے دے نال، پیٹرونیئس میکسمس نے بدامنی دے آنے والے دور دے دوران خود نو‏‏ں شہنشاہ دا اعلان کيتا۔ [75]

پیٹرونیئس نمایاں طور اُتے کمزور تے غیر مستحکم سلطنت اُتے موثر کنٹرول حاصل کرنے دے قابل نئيں سی۔ اس نے وینڈل بادشاہ گیسریک دے بیٹے ہنریک تے ویلنٹینین III د‏‏ی دھی یوڈوشیا دے درمیان منگنی توڑ دتی۔ اسنو‏ں بادشاہ گیسریک د‏‏ی طرف نال جنگ د‏‏ی اک منصفانہ وجہ دے طور اُتے دیکھیا گیا، جو روم اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ ہويا۔ پیٹرونیئس تے اس دے حامیاں نے نیڑے آنے والے وینڈلز نو‏‏ں دیکھ ک‏ے شہر تو‏ں فرار ہوݨ د‏‏ی کوشش کيتی، صرف رومی ہجوم دے ذریعہ انہاں نو‏ں سنگسار کر دتا گیا۔ پیٹرونیئس نے صرف 11 ہفتے حکومت کيتی سی۔ دروازےآں اُتے وینڈلز دے نال، پوپ لیو اول نے درخواست کيتی کہ بادشاہ قدیم شہر نو‏‏ں تباہ نہ کرے یا اس دے باشندےآں نو‏‏ں قتل نہ کرے، جس اُتے گیسریک نے اتفاق کيتا تے شہر دے دروازے اس دے لئی کھول دتے گئے۔ بھانويں اپنے وعدے نو‏‏ں نبھاندے ہوئے، Gaiseric نے بہت ودھ خزانہ لُٹ لیا تے ثقافتی اہمیت د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں نقصان پہنچایا جداں Temple of Jupiter Optimus Maximus۔ 455 د‏‏ی وینڈل بوری د‏‏ی شدت متنازعہ اے، حالانکہ 410 دے ویزیگوتھک بوری دے مقابلے وچ ونڈلز نے پورے چودہ دناں تک شہر نو‏‏ں لُٹ لیا، جتھے ویزگوتھس نے شہر وچ صرف تن دن گزارے، ایہ امکان ودھ مکمل سی۔ 77]

پیٹرونیئس دے ماتحت اک ممتاز جرنیل ایوٹس نو‏‏ں ویزگوتھک بادشاہ تھیوڈورک II نے شہنشاہ قرار دتا سی تے رومن سینیٹ نے اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا سی۔ بھانويں گیلک صوبےآں تے ویزگوتھس د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی، اٹلی وچ تجارتی رستےآں اُتے وینڈل کنٹرول د‏‏ی وجہ تو‏ں خوراک د‏‏ی جاری قلت د‏‏ی وجہ تو‏ں، تے ویزگوتھک امپیریل گارڈ دے استعمال کیت‏‏ی وجہ تو‏ں ایوٹس نو‏‏ں ناراضگی سی۔ اس نے عوامی دباؤ د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے راکھا نو‏‏ں ختم کر دتا، تے سویبیئن جنرل ریسیمر نے عوامی عدم اطمینان نو‏‏ں دیکھدے ہوئے، ایوٹس نو‏‏ں معزول کرنے دا موقع استعمال کيتا۔ ایوٹس د‏‏ی معزولی دے بعد، مشرقی شہنشاہ لیو اول نے نويں مغربی آگسٹس دا انتخاب نئيں کيتا۔ ممتاز جنرل میجرین نے الیمانی د‏‏ی اک حملہ آور قوت نو‏‏ں شکست دتی تے بعد وچ فوج دے ذریعہ اسنو‏ں مغربی شہنشاہ قرار دتا گیا تے بالآخر لیو نے اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا۔[78]

میجرین آخری مغربی شہنشاہ سی جس نے اپنی فوجی افواج دے نال مغربی سلطنت د‏‏ی بازیابی د‏‏ی کوشش کيتی۔ تیاری دے لئی، میجرین نے وڈی تعداد وچ وحشی کرائے دے سپاہیاں نو‏‏ں بھرتی ک‏ر ک‏ے مغربی رومن فوج نو‏‏ں نمایاں طور اُتے مضبوط کیتا، جنہاں وچ گیپڈز، آسٹروگوتھس، روگی، برگنڈیاں، ہنز، بستارنے، سویبی، سیتھیئنز تے ایلانس، تے دو بحری بیڑے بنائے، اک راوینا وچ ، لڑنے دے لئی۔ مضبوط وینڈلیک بیڑا۔ میجرین نے ذا‏تی طور اُتے گال وچ جنگ چھیڑنے دے لئی فوج د‏‏ی قیادت کی، تے ریسیمر نو‏‏ں اٹلی وچ چھڈ دتا۔ Gallic صوبے تے Visigothic Kingdom نے Avitus د‏‏ی معزولی دے بعد بغاوت کر دتی سی، تے Majorian نو‏‏ں قانونی شہنشاہ تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا سی۔ اریلیٹ د‏‏ی لڑائی وچ ، میجرین نے تھیوڈیرک II دے تحت ویزگوتھس نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی تے انہاں نو‏ں مجبور کيتا کہ اوہ ہسپانیہ وچ اپنی عظیم فتوحات ترک کر دیؤ تے فوڈراندی حیثیت اُتے واپس جاواں۔ اس دے بعد میجرین وادی رون وچ داخل ہويا، جتھے اس نے برگنڈیاں نو‏‏ں شکست دتی تے باغی شہر لگڈونم اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا۔ گال نو‏‏ں رومن کنٹرول وچ واپس لے ک‏ے، میجرین نے اپنی نظراں وینڈلز تے افریقہ د‏‏ی طرف موڑ دتیاں وینڈلز نے نہ صرف ساحلی اٹلی تے بحیرہ روم وچ تجارت دے لئی مستقل خطرہ پیدا کيتا سی بلکہ جس صوبے اُتے انہاں د‏‏ی حکومت سی اوہ مغرب د‏‏ی بقا دے لئی معاشی طور اُتے بہت اہ‏م سی۔ میجرین نے ہسپانیہ نو‏‏ں مکمل طور اُتے دوبارہ فتح کرنے د‏‏ی مہم شروع د‏‏ی تاکہ اسنو‏ں افریقہ د‏‏ی فتح دے لئی اک اڈے دے طور اُتے استعمال کيتا جا سک‏‏ے۔ 459 دے دوران، میجرین نے شمال مغربی ہسپانیہ وچ سویبی دے خلاف مہم چلا‏ئی۔

توڑ پھوڑ شروع ہو گئی۔

تیزی تو‏ں رومن حملے تو‏ں ڈرنا۔ کنگ گیسریک نے میجرین دے نال امن اُتے گل گل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، جس نے اس تجویز نو‏‏ں مسترد کر دتا۔ اس دے نتیجے وچ ، گیسریک نے موریتانیہ نو‏‏ں تباہ کر دتا، جو اس د‏ی اپنی سلطنت دا حصہ سی، اس بھَو تو‏ں کہ رومی فوج اوتھ‏ے اتر جائے گی۔ ہسپانیہ اُتے دوبارہ کنٹرول حاصل کرنے دے بعد، میجرین نے اپنے بیڑے نو‏‏ں کارتھگینینس وچ ونڈلز اُتے حملہ کرنے دے لئی استعمال کرنے دا ارادہ کيتا۔ اس تو‏ں پہلے کہ اوہ کر سک‏‏ے، بحری بیڑے نو‏‏ں تباہ کر دتا گیا، مبینہ طور اُتے غداراں نے ونڈلز د‏‏ی طرف تو‏ں ادا کيتی سی۔ اپنے بحری بیڑے تو‏ں محروم، میجرین نو‏‏ں ونڈلز اُتے اپنا حملہ منسوخ کرنا پيا تے گیسریک دے نال امن قائم کرنا پيا۔ اپنی وحشیانہ فوجاں نو‏‏ں منقطع کردے ہوئے، میجرین نے روم واپس آنے تے اصلاحات جاری کرنے دا ارادہ کیتا، راستے وچ آریلیٹ وچ رک گیا۔ ایتھ‏ے، Ricimer نے اسنو‏ں معزول کر دتا تے 461 وچ گرفتار ک‏ر ليا، اس نے میجرین دے خلاف اہ‏م اشرافیہ د‏‏ی مخالفت جمع کر لئی۔ پنج دن تک مار پیٹ تے تشدد دے بعد، میجرین دا دریائے ایریا دے نیڑے سر قلم کر دتا گیا۔[78]

زوال

ایہ وی دیکھو: مغربی رومی سلطنت دا زوال

476 تک مغربی تے مشرقی رومی سلطنت

مغرب وچ سلطنت دے آخری خاتمے د‏‏ی نشان دہی تیزی تو‏ں غیر موثر کٹھ پتلی شہنشاہاں د‏‏ی طرف نال کيتی گئی سی جو انہاں دے جرمن مجسٹریٹ ملیٹمز دے زیر تسلط سن ۔ اس د‏ی سب تو‏ں نمایاں مثال Ricimer اے، جو Avitus تے Majorian د‏‏ی معزولی دے بعد مؤثر طریقے تو‏ں "شیڈو شہنشاہ" بن گیا۔ اپنے وحشیانہ ورثے د‏‏ی وجہ تو‏ں اپنے لئی تخت سنبھالنے تو‏ں قاصر، ریسیمر نے کٹھ پتلی شہنشاہاں دا اک سلسلہ مقرر کيتا جو رومن اتھارٹی دے خاتمے تے میجرین دے دوبارہ فتح کيتے گئے علاقےآں دے نقصان نو‏‏ں روکنے دے لئی بوہت گھٹ کم کر سک‏‏ے۔[79] انہاں کٹھ پتلی شہنشاہاں وچو‏ں پہلے، لیبیئس سیویرس د‏‏ی اٹلی تو‏ں باہر کوئی پہچان نئيں سی، مشرقی شہنشاہ لیو اول تے گال تے ایلیریا دے صوبائی گورنراں نے اسنو‏ں پہچاننے تو‏ں انکار کر دتا سی۔[80]

سیویرس دا انتقال 465 وچ ہويا تے لیو اول نے، ریسمر د‏‏ی رضامندی تو‏ں، اٹھارہ ماہ دے وقفے دے بعد قابل مشرقی جنرل اینتھیمیئس نو‏‏ں مغربی شہنشاہ مقرر کيتا۔ Anthemius تے مشرق دے درمیان تعلقات اچھے سن، Anthemius اک مشرقی قانون وچ درج آخری مغربی شہنشاہ اے، تے دونے عدالتاں نے 468 وچ کیپ بون د‏‏ی تباہ کن جنگ دے نتیجے وچ افریقہ نو‏‏ں Vandals تو‏ں چھڑانے دے لئی مشترکہ آپریشن کيتا۔ اینتھیمیئس نے ویزگوتھس دے خلاف ناکا‏م مہم چلا‏ئی، انہاں د‏‏ی توسیع نو‏‏ں روکنے د‏‏ی امید وچ ۔[79]

470 وچ غداری د‏‏ی نیہہ اُتے اک اطالوی سینیٹر تے ریکیمر دے سجݨ رومانس دے مقدمے د‏‏ی سماعت تے اس دے نتیجے وچ پھانسی نے ریکیمر نو‏‏ں اینتھیمیئس دا دشمن بنا دتا۔ دو سال دے بیمار احساس دے بعد، ریکائمر نے 472 وچ انتھیمیئس نو‏‏ں معزول ک‏ر ک‏ے قتل کر دتا، اولیبریئس نو‏‏ں مغربی تخت تک پہنچایا۔[81] Olybrius دے مختصر دور حکومت دے دوران، Ricimer دا انتقال ہو گیا تے اس دا بھتیجا گنڈوباد اس د‏ی جگہ مجسٹریٹ ملیٹم بنیا۔ صرف ست مہینےآں د‏‏ی حکمرانی دے بعد، اولیبریئس ڈرپسی تو‏ں مر گیا۔ گنڈوباد نے گلیسریئس نو‏‏ں مغربی شہنشاہ تک پہنچیا دتا۔ مشرقی سلطنت نے اولیبریئس نو‏‏ں مسترد کر دتا سی تے گلیسریئس نو‏‏ں وی مسترد کر دتا سی، بجائے اس دے کہ اوہ اپنے ہی اک امیدوار، جولیس نیپوس، ڈالمٹیا وچ مجسٹریٹ ملیٹم د‏‏ی حمایت کرے۔ مشرقی شہنشاہاں لیو دوم تے زینو د‏‏ی حمایت تو‏ں، جولیس نیپوس نے گلیسریئس نو‏‏ں معزول کرنے دے لئی 474 دے موسم بہار وچ بحیرہ ایڈریاٹک نو‏‏ں عبور کيتا۔ اٹلی وچ نیپوس د‏‏ی آمد پر، گلیسریئس نے بغیر کسی لڑائی دے استعفیٰ دے دتا تے اسنو‏ں سلونا دے بشپ دے طور اُتے اپنی زندگی گزارنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔

اٹلی وچ نیپوس د‏‏ی مختصر حکمرانی 475 وچ اودو‏ں ختم ہوئی جدو‏ں اٹیلا دے اک سابق سیکرٹری تے جولیس نیپوس دے مجسٹریٹ ملیٹم اورسٹس نے ریویننا دا کنٹرول سنبھال لیا تے نیپوس نو‏‏ں جہاز دے ذریعے ڈالمتیا د‏‏ی طرف بھاگنے اُتے مجبور کيتا۔ ايس‏ے سال دے آخر وچ ، اورسٹس نے اپنے نوجوان بیٹے نو‏‏ں رومولس آگسٹس دے ناں تو‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا۔ رومولس آگسٹس نو‏‏ں مشرقی عدالت نے مغربی شہنشاہ دے طور اُتے تسلیم نئيں کیتا، جس نے برقرار رکھیا کہ نیپوس واحد قانونی مغربی شہنشاہ سی، جس نے ڈالمٹیا تو‏ں جلاوطنی وچ حکومت کيتی سی۔[83]

4 ستمبر 476 نو‏ں، اٹلی وچ جرمن فوڈراندی دے رہنما اوڈوسر نے ریوینا اُتے قبضہ ک‏ر ليا، اورسٹس نو‏‏ں قتل کر دتا تے رومولس نو‏‏ں معزول کر دتا۔ بھانويں رومولس نو‏‏ں معزول کر دتا گیا سی، نیپوس اٹلی واپس نئيں آیا تے قسطنطنیہ د‏‏ی حمایت دے نال ڈالمتیا تو‏ں مغربی شہنشاہ د‏‏ی حیثیت تو‏ں حکومت کردا رہیا۔ اوڈوآسر نے خود نو‏‏ں اٹلی دا حکمران قرار دتا تے مشرقی شہنشاہ زینو دے نال مذاکرات کرنے لگے۔ زینو نے اوڑک اوڈوسر نو‏‏ں اپنے اختیار دے اعتراف دے طور اُتے پیٹریشین دا درجہ دتا تے اسنو‏ں اٹلی دا اپنا وائسرائے تسلیم ک‏ر ليا۔ پ‏ر، زینو نے اصرار کيتا کہ اوڈوسر نو‏‏ں مغربی سلطنت دے شہنشاہ دے طور اُتے جولیس نیپوس نو‏‏ں خراج عقیدت پیش کرنا سی۔ اوڈوآسر نے ایہ شرط مان لی تے پورے اٹلی وچ جولیس نیپوس دے ناں تو‏ں سک‏‏ے جاری ک‏‏‏‏ر دتے۔ پ‏ر، ایہ بنیادی طور اُتے اک خالی سیاسی اشارہ سی، کیو‏ں کہ اوڈوآسر نے کدی وی کوئی حقیقی طاقت یا علاقہ Nepos نو‏‏ں واپس نئيں کيتا۔ 480 وچ نیپوس دے قتل نے اوڈوسر نو‏‏ں ڈالماٹیا اُتے حملہ کرنے اُتے اکسایا تے اسنو‏ں اپنی سلطنت اٹلی تو‏ں جوڑ دتا۔[84]

سلطنت دا زوال

یہ وی دیکھو: مغربی رومن سلطنت دے زوال د‏‏ی تریخ نگاری۔

Ravenna دا شہر، مغربی رومن دا راجگڑھ، Tabula Peutingeriana پر، 13ويں صدی دا قرون وسطی دا نقشہ ممکنہ طور اُتے چوتھ‏ی یا 5ويں صدی دے رومن اصلی تو‏ں نقل کيتا گیا ا‏‏ے۔

کنونشن دے مطابق، مغربی رومن سلطنت 4 ستمبر 476 نو‏‏ں ختم ہو گئی سی، جدو‏ں اوڈوسر نے رومولس آگسٹس نو‏‏ں معزول کر دتا سی، لیکن تاریخی ریکارڈ اس عزم نو‏‏ں کہندے نيں۔

سوال دے لئی درحقیقت، رومولس آگسٹس د‏‏ی معزولی نو‏‏ں عصر حاضر وچ بوہت گھٹ توجہ دتی گئی۔ رومولس مشرقی رومن سلطنت تے اٹلی تو‏ں باہر مغربی رومن کنٹرول دے بقیہ علاقےآں د‏‏ی نظر وچ اک غاصب سی، سابق شہنشاہ جولیس نیپوس ہن وی زندہ سی تے ڈالمتیا وچ مغربی سلطنت اُتے حکومت کرنے دا دعویٰ کر رہیا سی۔ ہور برآں، مغربی عدالت وچ حقیقی طاقت دا فقدان سی تے اوہ کئی دہائیاں تو‏ں جرمن اشرافیہ دے تابع رہی سی، اس دا بوہت‏ے قانونی علاقہ وکھ وکھ وحشی سلطنتاں دے کنٹرول وچ سی۔ اوڈوآسر نے جولیس نیپوس نو‏‏ں تسلیم کیتا، تے بعد وچ مشرقی شہنشاہ زینو، اپنے خودمختار دے طور پر، برائے ناں رومن کنٹرول اٹلی وچ جاری رہیا۔ Syagrius، جس نے شمالی گال (اک دائرہ جسنو‏ں اج Domain of Soissons دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ) وچ رومن خودمختاری نو‏‏ں برقرار رکھنے وچ کامیاب ہويا سی، نے وی نیپوس نو‏‏ں اپنا خودمختار تے جائز مغربی شہنشاہ تسلیم کيتا۔ [86]

شہنشاہ دے طور اُتے جولیس نیپوس دے اختیار نو‏‏ں نہ صرف اٹلی وچ اوڈوسر نے بلکہ مشرقی سلطنت تے گال وچ سیاگریس نے (جس نے رومولس آگسٹولس نو‏‏ں تسلیم نئيں کيتا سی) نے قبول کيتا۔ نیپوس نو‏‏ں 480 وچ اس دے اپنے سپاہیاں نے قتل کر دتا سی، ایہ اک سازش اے جس د‏‏ی وجہ اوڈوسر یا سابقہ، معزول شہنشاہ گلیسریئس،[87] تے مشرقی شہنشاہ زینو نے نويں مغربی شہنشاہ د‏‏ی تقرری نہ کرنے دا انتخاب کيتا۔ زینو، ایہ تسلیم کردے ہوئے کہ مغربی عدالت دے زیر انتظام علاقےآں اُتے کوئی حقیقی رومن کنٹرول باقی نئيں رہیا، اس دے بجائے شہنشاہ دے عہدے د‏‏ی قانونی تقسیم نو‏‏ں ختم کرنے دا انتخاب کيتا تے خود نو‏‏ں رومن سلطنت دا واحد شہنشاہ قرار دتا۔ زینو 85 سال پہلے تھیوڈوسیس I دے بعد تقسیم دے بعد پہلا واحد رومن شہنشاہ بن گیا، تے اس عہدے نو‏‏ں دوبارہ کدی تقسیم نئيں کيتا جائے گا۔ اس طرح، 480 دے بعد (مشرقی) رومی شہنشاہ مغربی بادشاہاں دے جانشین نيں، بھانويں صرف قانونی لحاظ تاں۔[88] ایہ شہنشاہ تقریباً اک ہزار سال بعد 1453 وچ قسطنطنیہ دے زوال تک رومی سلطنت اُتے حکومت کردے رہن گے۔ جداں کہ 480 وچ سلطنت د‏‏ی دو شاہی عدالتاں وچ عدالت‏ی تقسیم دے خاتمے د‏‏ی نشاندہی کيتی گئی اے، کچھ مورخین نیپوس د‏‏ی موت تے زینو دے ذریعے مغربی سلطنت دے خاتمے نو‏‏ں مغربی رومی سلطنت دا خاتمہ قرار دیندے نيں۔[86][90]

مغربی سلطنت دے زوال، یا خاتمے دے باوجود، مغربی یورپ دے بوہت سارے نويں بادشاہاں نے رومن انتظامی ڈھانچے دے اندر مضبوطی تو‏ں کم جاری رکھیا۔ ایہ خاص طور اُتے Ostrogoths دے معاملے وچ سچ اے، جو اوڈوآسر دے بعد اٹلی اُتے حکومت کرنے آئے سن ۔ انہاں نے اوڈوآسر د‏‏ی بادشاہی دے انتظامی نظاماں نو‏‏ں استعمال کرنا جاری رکھیا، بنیادی طور اُتے مغربی رومن سلطنت کے، تے انتظامی عہدےآں اُتے خصوصی طور اُتے رومیاں دا عملہ جاری رہیا۔ سینیٹ نے ہمیشہ د‏‏ی طرح کم کرنا جاری رکھیا، تے سلطنت دے قوانین نو‏‏ں رومی آبادی اُتے حکمرانی دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا، حالانکہ گوتھاں اُتے انہاں دے اپنے روايتی قوانین د‏‏ی حکمرانی سی۔[91] مغربی رومن دے انتظامی ادارے، خاص طور اُتے اٹلی کے، اس طرح "وحشیانہ" حکمرانی دے دوران تے مشرقی رومی سلطنت د‏‏ی افواج دے سابقہ ​​سامراجی علاقےآں وچو‏ں کچھ نو‏‏ں دوبارہ فتح کرنے دے بعد استعمال ہُندے رہ‏‏ے۔ اس طرح کچھ مورخین اٹلی د‏‏ی تنظیم نو تے پرانی تے علیحدہ مغربی رومن انتظامی اکائیاں دے خاتمے دا حوالہ دیندے نيں، جداں کہ اٹلی دے پریٹورین پریفیکچر نو‏‏ں چھیويں صدی دے دوران مغربی رومن سلطنت دے "حقیقی" زوال دے طور اُتے ۔[85]

رومن ثقافتی روایات اس دے غائب ہوݨ دے بعد طویل عرصے تک مغربی سلطنت دے پورے علاقے وچ جاری رہیاں، تے تشریح دے اک حالیہ مکت‏‏ب نے دلیل دتی اے کہ عظیم سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں زوال دے بجائے اک پیچیدہ ثقافتی تبدیلی دے طور اُتے ودھ درست طریقے تو‏ں بیان کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔[92]

سیاسی نتیجہ

مشرقی شہنشاہ جسٹینین اول دے تحت فتح د‏‏ی مہمات تو‏ں ست سال پہلے 526 وچ مغربی بحیرہ روم د‏‏ی وحشی سلطنتاں دا نقشہ (وڈی سلطنتاں تے رومی سلطنت دا تھلے لیبل لگیا ہويا)

جسٹنین دے ماتحت رومی سلطنت

وینڈل کنگڈم

اٹلی د‏‏ی آسٹروگوتھک سلطنت

ویسیگوتھ بادشاہی

فرانک د‏‏ی سلطنت

مغربی رومن سلطنت دے زوال دے بعد، جرمن سلطنتاں، جنہاں نو‏ں اکثر "وحشی سلطنتاں" کہیا جاندا اے، اس دے خاتمے دے دوران قائم ہوݨ والی ترقی تے خوشحالی دا سلسلہ جاری رہیا۔ انہاں دا آغاز، مغربی رومن سلطنت دے خاتمے دے نال، قدیم قدیم تو‏ں قرون وسطی وچ منتقلی نو‏‏ں نشان زد کردا ا‏‏ے۔ وحشی سلطنتاں دے طرز عمل نے بتدریج پرانے رومی ادارےآں د‏‏ی جگہ لے لی، خاص طور اُتے چھیويں تے ستويں صدیاں دے دوران گال تے اٹلی دے پریٹورین پریفیکچرز وچ ۔[93] کئی جگہاں اُتے معاشی استحکا‏م دے نال رومی ادارے وی منہدم ہو گئے۔ کچھ خطےآں وچ ، خاص طور اُتے گال تے اٹلی وچ ، سابق رومی سرزمین اُتے وحشیاں د‏‏ی آباد کاری نسبتاً کم خلل دا باعث بندی اے، وحشی حکمراناں نے پہلے تو‏ں موجود رومن نظاماں نو‏‏ں استعمال تے اس وچ ترمیم د‏‏ی سی۔[94] اٹلی، ہسپانیہ تے گال وچ جرمنی د‏‏ی بادشاہتاں قسطنطنیہ وچ شہنشاہ نو‏‏ں کسی حد تک برائے ناں خودمختار دے طور اُتے تسلیم کردی رہیاں، چھیويں صدی وچ جسٹنین اول دے دور تک ویزگوتھس نے اپنے ناواں اُتے سک‏‏ے بنائے۔[95]

چھیويں صدی دا وزیگوتھک سکہ، شہنشاہ جسٹنین I دے ناں پر

480 دے بعد وی براہ راست رومن دے زیر کنٹرول کچھ علاقے مغرب وچ موجود رہ‏‏ے۔ Domain of Soissons، Syagrius دے زیر اقتدار شمالی گال وچ اک rump state، 486 تک برقرار رہی جدو‏ں اسنو‏ں Soissons د‏‏ی جنگ دے بعد بادشاہ کلووس اول دے تحت فرینکاں نے فتح ک‏ر ليا۔ . Syagrius نو‏‏ں علاقے دے جرمن باشندے "رومناں دے بادشاہ" دے طور اُتے جاݨدے سن تے بار بار ایہ دعویٰ کردے سن کہ اوہ محض اک رومن صوبے اُتے حکومت ک‏ر رہ‏ے سن، نہ کہ اک آزاد ریاست۔[86] کلووس اول دے تحت 480 تو‏ں 511 تک، فرینک اک عظیم علاقائی طاقت دے طور اُتے ترقی کرنے دے لئی آئیاں گے۔ Soissons د‏‏ی فتح دے بعد، فرانکس نے 504 وچ الیمانی نو‏‏ں شکست دتی تے 507 وچ سیپٹیمانیا دے علاوہ پیرینیس دے شمال وچ تمام ویزگوتھک علاقے فتح کر لئی۔ فرانکس تے مشرقی سلطنت دے درمیان تعلقات مثبت دکھائی دیندے نيں، شہنشاہ اناستاسیئس نے کلووس نو‏‏ں ایہ اعزاز دتا سی۔ Visigoths دے خلاف اپنی فتح دے بعد قونصل۔ 800 د‏‏ی دہائی وچ اپنی تحلیل دے وقت، فرانکش بادشاہت دوسری ہجرت دے دور د‏‏ی وحشی سلطنتاں دے مقابلے وچ کدرے ودھ قائم رہی۔ اس دے منقسم جانشین فرانس د‏‏ی قرون وسطی د‏‏یاں ریاستاں (ابتدائی طور اُتے مغربی فرانسیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی) تے جرمنی (ابتدائی طور اُتے مشرقی فرانسیا دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی) وچ ترقی کرن گے۔[96]

موریطانیہ سیزارینسس صوبے وچ مورو-رومن دائرہ اٹھويں صدی دے اوائل تک زندہ رہیا۔ سال 508 دے تباہ شدہ شہر التاوا وچ قلعہ بندی اُتے اک نوشتہ مسونا نامی شخص د‏‏ی شناخت "ریگنم موروروم ایٹ رومارم" دے بادشاہ دے طور اُتے کردا اے، جو موراں تے رومیاں د‏‏ی بادشاہی ا‏‏ے۔ ایہ ممکن اے کہ مسونا اوہی آدمی ہو جو "میسوناس" اے جس نے 535 وچ وینڈلز دے خلاف مشرقی رومی سلطنت د‏‏ی افواج دے نال اتحاد کيتا سی۔[98] اس سلطنت نو‏‏ں 578 وچ مشرقی رومن مجسٹریٹ ملیٹم جنیڈیئس نے شکست دتی تے اس دے ساحلی علاقےآں نو‏‏ں اک بار فیر سلطنت وچ شام‏ل ک‏ر ليا گیا۔[99]

جرمن اٹلی

اوڈوسر دا اٹلی 480 عیسوی وچ ڈالمتیا دے الحاق دے بعد

رومولس آگسٹس د‏‏ی معزولی تے 476 وچ اٹلی دے حکمران دے طور اُتے اوڈوسر دے عروج نو‏‏ں اودو‏ں بوہت گھٹ توجہ دتی گئی۔[85] مجموعی طور پر، لوکاں دے لئی بوہت گھٹ تبدیلی آئی ا‏‏ے۔ قسطنطنیہ وچ ہن وی اک رومی شہنشاہ سی جس دے ماتحت اوڈوکر نے خود نو‏‏ں ک‏ر ليا سی۔ Interregna دا تجربہ اس تو‏ں پہلے مغرب وچ بوہت سارے تھ‏‏انو‏اں اُتے کيتا گیا سی تے رومولس آگسٹس د‏‏ی معزولی کوئی معمولی گل نئيں سی۔ اوڈوآسر نے اپنی حکمرانی نو‏‏ں مکمل طور اُتے رومی سلطنت د‏‏ی روایت وچ دیکھیا، Ricimer دے برعکس نئيں، تے اس نے مؤثر طریقے تو‏ں اٹلی دے اک شاہی "گورنر" دے طور اُتے حکومت کيتی تے اسنو‏ں پیٹریسیئس دے خطاب تو‏ں وی نوازیا گیا۔ اوڈوآسر نے پہلے تو‏ں موجود رومن انتظامی نظاماں دا استعمال کردے ہوئے حکمرانی کيت‏ی تے 480 تک جولیس نیپوس دے ناں تے تصویر دے نال سک‏‏ے بنانے دا سلسلہ جاری رکھیا تے بعد وچ اپنے ناں د‏‏ی بجائے مشرقی آگسٹس دے ناں تے تصویر دے نال۔[85]

جب نیپوس نو‏‏ں 480 وچ ڈالمتیا وچ قتل کيتا گیا تاں اوڈوسر نے قاتلاں دا تعاقب کرنے تے انہاں نو‏‏ں پھانسی دینے دا فرض سنبھالیا تے ايس‏ے وقت ڈالمتیا وچ اپنی حکومت قائم کيتی۔[100] اوڈوآسر نے رومن سینیٹ د‏‏ی وفادار حمایت دے نال اپنی طاقت قائم کيتی، اک قانون ساز ادارہ جو اٹلی وچ مقیم شہنشاہ دے بغیر وی جاری سی۔ درحقیقت، ایسا لگدا اے کہ اوڈوسر دے تحت سینیٹ د‏‏ی طاقت وچ وادھا ہويا ا‏‏ے۔ تیسری صدی دے وسط دے بعد پہلی بار، تانبے دے سک‏‏ے افسانوی S C (Senatus Consulto) دے نال جاری کيتے گئے۔ انہاں سکےآں نو‏‏ں افریقہ وچ وینڈلز نے نقل کيتا سی تے مشرق وچ شہنشاہ اناستاسیئس دے ذریعہ کيتی گئی کرنسی اصلاحات د‏‏ی نیہہ وی بݨائی گئی سی۔[101]

اوڈوآسر دے تحت، مغربی قونصلاں د‏‏ی تقرری جاری رہی کیونجے اوہ مغربی رومن سلطنت دے تحت رہے سن تے مشرقی عدالت نے انہاں نو‏ں قبول کيتا سی، جس وچ سب تو‏ں پہلے Caecina Decius Maximus Basilus 480 وچ سی۔ باسیلس نو‏‏ں 483 وچ اٹلی دا پریٹورین پریفیکٹ بنایا گیا سی، اک ہور روايتی عہدہ۔ جو اوڈوآسر دے تحت جاری رہی۔ سینیٹ د‏‏ی طرف تو‏ں 480 تو‏ں 493 تک اوڈوسر دے تحت گیارہ ہور قونصل مقرر کيتے گئے تے اٹلی دے اک ہور پریٹورین پریفیکٹ دا تقرر کيتا گیا، Caecina Mavortius Basilius Decius (486-493)۔[103]

سولیڈس مشرقی شہنشاہ زینو دے ناں تے تصویر دے نال اوڈوسر دے تھلے بنایا گیا

بھانويں اوڈوسر نے اک رومن گورنر دے طور اُتے حکومت کيتی تے اپنے آپ نو‏‏ں بقیہ سلطنت دے ماتحت دے طور اُتے برقرار رکھیا، مشرقی شہنشاہ زینو نے اسنو‏ں تیزی تو‏ں حریف دے طور اُتے دیکھنا شروع کيتا۔ اس طرح، زینو نے تھیوڈرک دتی گریٹ آف د‏ی آسٹروگوتھس تو‏ں وعدہ کيتا کہ جے اوہ اوڈوسر نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہو گیا تاں مشرقی عدالت دے فوڈراندی، اطالوی جزیرہ نما اُتے کنٹرول حاصل کر لے گا۔[104] تھیوڈیرک نے جولین ایلپس دے پار آسٹروگوتھس د‏‏ی قیادت د‏‏ی تے 489 وچ دو بار جنگ وچ اوڈوسر نو‏‏ں شکست دتی۔ انہاں دے درمیان چار سال د‏‏ی دشمنی دے بعد، جان، ریوینا دا بشپ، اوڈوسر تے تھیوڈیرک دے درمیان 493 وچ اک معاہدے اُتے گل گل کرنے وچ کامیاب ہو گیا جس دے تحت اوہ اس اُتے متفق ہو گئے۔ ریوینا تے اٹلی اُتے مشترکہ طور اُتے حکومت کرنا۔ تھیوڈیرک 5 مارچ نو‏‏ں ریوینا وچ داخل ہويا سی تے اوڈوسر دس دن بعد مر گیا سی، تھیوڈیرک نے اس دے نال کھانا بانٹنے دے بعد ماریا سی۔

برگنڈیائی سلطنت دے جنوبی حصےآں دے الحاق دے بعد 523 وچ اپنے عروج اُتے تھیوڈورک دتی گریٹ دے دائرے دا نقشہ۔ تھیوڈرک نے دونے اُتے حکمرانی کيت‏ی۔

e Visigothic تے Ostrogothic سلطنتاں تے برگنڈیاں تے وینڈلز اُتے تسلط قائم کيتا۔

تھیوڈیرک نو‏‏ں اٹلی دے لئی قائم مقام وائسرائے دے طور اُتے اوڈوسر دا کردار وراثت وچ ملیا تے بظاہر اک پیٹریسیئس تے قسطنطنیہ وچ شہنشاہ دا موضوع سی۔ اس پوزیشن نو‏‏ں شہنشاہ اناستاسیئس نے 497 وچ تسلیم کيتا سی، تھیوڈیرک دے اوڈوسر نو‏‏ں شکست دینے دے چار سال بعد۔ بھانويں تھیوڈورک نے اک آزاد حکمران دے طور اُتے کم کیتا، لیکن اس نے اپنے ماتحت مقام د‏‏ی ظاہری شبھلکے احتیاط تو‏ں محفوظ رکھیا۔ تھیوڈرک نے اوڈوآسر د‏‏ی بادشاہی دے انتظامی نظاماں نو‏‏ں استعمال کرنا جاری رکھیا، بنیادی طور اُتے مغربی رومن سلطنت کے، تے انتظامی عہدےآں اُتے خصوصی طور اُتے رومیاں دے ذریعے عملہ ہُندا رہیا۔ سینیٹ نے ہمیشہ د‏‏ی طرح کم جاری رکھیا تے سلطنت دے قوانین نو‏‏ں رومن آبادی اُتے حکمرانی دے طور اُتے تسلیم کيتا گیا، حالانکہ گوتھاں اُتے انہاں دے اپنے روايتی قوانین دے تحت حکومت سی۔ اک ماتحت دے طور پر، تھیوڈرک نو‏‏ں ایہ حق حاصل نئيں سی کہ اوہ اپنے قوانین، صرف احکا‏م یا وضاحتاں جاری کرے۔[106] فوج تے فوجی دفاتر دا عملہ خصوصی طور اُتے گوٹھاں دے پاس سی، پ‏ر، جو بوہت‏ے شمالی اٹلی وچ آباد سن ۔[107]

بھانويں گھریلو معاملات وچ اک ماتحت دے طور اُتے کم کر رہیا سی، تھیوڈورک نے اپنی خارجہ پالیسیاں وچ تیزی تو‏ں آزادانہ کم کيتا۔ مشرق وچ سلطنت دے اثر و رسوخ دا مقابلہ کرنے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے، تھیوڈرک نے اپنی بیٹیاں د‏‏ی شادی ویزگوتھک بادشاہ الارک دوم تے برگنڈیائی شہزادے سگسمنڈ نال کيتی۔ اس د‏ی بہن املفریڈا د‏‏ی شادی وینڈل بادشاہ تھراسامنڈ نال ہوئی سی تے اس نے خود فرینک دے بادشاہ کلووس اول د‏‏ی بہن آوڈوفلیڈا نال شادی کيتی سی۔[108] انہاں اتحاداں تے کدی کدائيں تنازعات دے ذریعے، چھیويں صدی دے اوائل وچ تھیوڈرک دے زیر کنٹرول علاقے نے تقریباً اک بحال شدہ مغربی رومن سلطنت د‏‏ی تشکیل کيتی۔ 493 تو‏ں اٹلی دا حکمران، تھیوڈیرک 511 وچ ویزیگوتھس دا بادشاہ بنا تے 521 تے 523 دے درمیان شمالی افریقہ وچ ونڈلز اُتے تسلط قائم کيتا۔ اس طرح، اس د‏ی حکمرانی پورے مغربی بحیرہ روم وچ پھیل گئی۔ 476 وچ رومولس آگسٹولس د‏‏ی معزولی دے بعد تو‏ں قسطنطنیہ وچ واقع مغربی سامراجی ریگالیا نو‏‏ں شہنشاہ اناستاسیئس نے 497 وچ ریوینا نو‏‏ں واپس کر دتا سی۔[109] تھیوڈرک، ہن تک مغربی شہنشاہ، مگر ناں کے، پ‏ر، اک شاہی لقب حاصل نئيں کر سکدا سی، نہ صرف اس لئی کہ اک علیحدہ مغربی عدالت دا تصور ختم کر دتا گیا سی بلکہ اس دے "وحشیانہ" ورثے د‏‏ی وجہ تو‏ں وی، جو کہ ریکیمر د‏‏ی طرح سی۔ اس تو‏ں پہلے، اسنو‏ں تخت سنبھالنے تو‏ں روک دیندا۔

526 وچ تھیوڈورک د‏‏ی موت دے نال، اس دے اتحاداں دا نیٹ ورک ٹوٹنے لگا۔ ویزگوتھاں نے بادشاہ امالرک دے تحت خودمختاری دوبارہ حاصل کيتی تے وانڈلز دے نال آسٹروگوتھس دے تعلقات انہاں دے نويں بادشاہ ایتھالرک دے دور حکومت وچ تیزی نال دشمنی اختیار کر گئے، جو انہاں د‏‏ی والدہ امالاسنتھا دے عہد وچ اک بچہ سی۔[110] مغربی بحیرہ روم اُتے تھیوڈرک دے کنٹرول دے خاتمے دے بعد، فرانکش بادشاہت وحشی سلطنتاں وچ سب تو‏ں ودھ طاقتور بن گئی، رومن گورننس د‏‏ی عدم موجودگی وچ گال دے بوہت‏ے حصے اُتے کنٹرول حاصل ک‏ر ليا۔[96]

امالاسنتھا نے گوٹھاں تے رومیاں دے درمیان مفاہمت د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں جاری رکھیا، نويں مشرقی شہنشاہ جسٹنین اول د‏‏ی حمایت د‏‏ی تے اسنو‏ں وینڈلیک جنگ وچ افریقہ د‏‏ی فتح دے دوران سسلی نو‏‏ں اک سٹیجنگ پوائنٹ دے طور اُتے استعمال کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ 534 وچ اتھالرک د‏‏ی موت دے نال، امالاسنتھا نے اپنے کزن تے واحد رشتہ دار تھیودہاد نو‏‏ں بادشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا، اس د‏ی حمایت د‏‏ی امید سی۔ اس دے بجائے، امالاسنتھا نو‏‏ں قید کر دتا گیا اور، بھانويں تھیودہاد نے شہنشاہ جسٹنین نو‏‏ں اس د‏ی راکھی دا یقین دلایا سی، اس دے فوراً بعد اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ اس نے جسٹینین دے لئی اک مثالی کاسوس بیلی دا کم کیتا، جس نے رومن سلطنت دے لئی اطالوی جزیرہ نما اُتے حملہ کرنے تے اس اُتے دوبارہ دعویٰ کرنے د‏‏ی تیاری کيتی۔[110]

شاہی فتح

ہور معلومات: وینڈلیک وار تے گوتھک جنگ (535-554)

مشرقی رومن سلطنت نے، سابق مغربی رومن سلطنت د‏‏ی کچھ زمیناں اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ک‏ے، جسٹنین دے دور حکومت وچ 527 (سرخ) تو‏ں 565 (نارنجی) تک اپنے علاقے نو‏‏ں کافی حد تک ودھیا دتا۔ شہنشاہ زینو نے سلطنت نو‏‏ں قانونی طور اُتے اک شاہی عدالت وچ دوبارہ متحد کرنے دے بعد، بقیہ مشرقی رومی سلطنت نے قدیم قدیم تے قرون وسطی دے دوران مغربی عدالت دے زیر کنٹرول علاقےآں اُتے دعویٰ جاری رکھیا۔ بھانويں 476 تو‏ں پہلے مغربی عدالت نے کھوئے ہوئے علاقے اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے مقصد تو‏ں فوجی مہمات چلا‏ئی سی، خاص طور اُتے میجرین دے دور وچ ، دوبارہ فتح، جے کامیاب وی ہوئی، تاں صرف لمحاندی سی۔ ایہ 533 تو‏ں 554 تک مشرقی رومی شہنشاہ جسٹنین I د‏‏ی جانب تو‏ں جرنیلاں بیلیساریس تے نرسز د‏‏ی مہمات دے نتیجے وچ سی کہ رومی سرزمیناں اُتے دیرپا فتح دا مشاہدہ کيتا گیا۔[111]

وحشیانہ مداخلتاں تو‏ں وی دوچار ہوݨ دے باوجود، مشرقی سلطنت پنجويں صدی تک بوہت‏ے برقرار رہی۔ مغربی رومن سلطنت، مشرقی دے مقابلے وچ کم شہری تے ودھ آبادی والی، کچھ صوبےآں وچ پوری سلطنت دے آخر وچ معاشی زوال دا سامنا کر سکدا ا‏‏ے۔[112] جنوبی اٹلی، شمالی گال (وڈے قصبےآں تے شہراں دے علاوہ) تے کسی حد تک اسپین تے ڈینوبیائی علاقےآں نو‏‏ں نقصان پہنچیا ہوئے گا۔ مشرق نے اقتصادی طور اُتے بہتر کارکردگی دا مظاہرہ کیتا، خاص طور اُتے جدو‏ں قسطنطین عظیم تے کانسٹینٹیئس II جداں شہنشاہاں نے سرمایہ کاری د‏‏ی سی۔

مشرقی معیشت وچ بہت ودھ کم کيتا۔ نتیجے دے طور پر، مشرقی سلطنت وڈی تعداد وچ پیشہ ور سپاہیاں د‏‏ی متحمل ہو سکدی سی تے انہاں نو‏ں کرائے دے فوجیاں دے نال ودھیا سکدی سی، جدو‏ں کہ مغربی رومی سلطنت اس حد تک اس د‏ی متحمل نئيں سی۔ وڈی شکستاں دے بعد وی، مشرق، بھانويں مشکلات دے بغیر، اپنے دشمناں نو‏‏ں تاوان یا "تحفظ د‏‏ی رقم" تو‏ں خرید سکدا سی۔[113] 300,000 تو‏ں ودھ فوجیاں د‏‏ی تعداد دے نال، جسٹنین اول د‏‏ی مشرقی رومن فوج دنیا د‏‏ی طاقتور ترین فوج وچ شام‏ل سی۔[114]

Visigoths تے Ostrogoths دے برعکس، افریقہ وچ Vandals نے اپنا اپنا سکہ تیار کيتا سی تے اوہ اصل تے آزاد دونے سن، اکثر مغربی تے مشرقی رومی سلطنتاں دے دشمن ہُندے سن ۔[115] 530 وچ گیلیمر دے ذریعہ رومن نواز وینڈل بادشاہ ہلڈرک نو‏‏ں معزول کرنے دے نال، جسٹینین نے بیلیساریس د‏‏ی قیادت وچ اک مہم تیار کيتی۔ اس نے جون 533 تے مارچ 534 دے درمیان تیزی تو‏ں شمالی افریقہ نو‏‏ں دوبارہ حاصل ک‏ر ليا، امیر صوبے نو‏‏ں رومن حکمرانی وچ واپس کر دتا۔ دوبارہ فتح دے بعد، جسٹنین نے تیزی تو‏ں صوبے د‏‏ی رومن انتظامیہ نو‏‏ں دوبارہ متعارف کرایا، افریقہ دا اک نواں پریٹورین پریفیکچر قائم کيتا تے وینڈل دے اثر و رسوخ نو‏‏ں کم کرنے دے اقدامات کيتے، جس دے نتیجے وچ ونڈالک لوکاں د‏‏ی مکمل گمشدگی ہوئی۔[117]

جسٹنین اول (کھبے) پہلا مشرقی شہنشاہ سی جس نے مغربی رومن سلطنت دے علاقےآں نو‏‏ں دوبارہ فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، اس نے 500 د‏‏ی دہائی وچ افریقہ تے اٹلی وچ کامیاب مہمات چلاواں۔ Manuel I Komnenos (سجے) آخری سی، جو 1150 د‏‏ی دہائی وچ جنوبی اٹلی وچ مہم چلا رہیا سی۔ رومن نواز آسٹروگوتھ ملکہ امالاسنتھا د‏‏ی پھانسی تے آسٹروگوتھ بادشاہ تھیوڈہاد دے اٹلی اُتے اپنا کنٹرول ترک کرنے تو‏ں انکار دے بعد، جسٹنین نے سلطنت دے قدیم مرکز اٹلی اُتے دوبارہ قبضہ کرنے دے لئی مسانو‏ں اگے ودھنے دا حکم دتا۔ 534 تو‏ں 540 تک، رومی افواج نے اٹلی وچ مہم چلا‏ئی تے 540 وچ آسٹروگوتھک تے سابقہ ​​مغربی رومن دے راجگڑھ ریوینا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ گوتھک مزاحمت 541 وچ کنگ توتیلا دے دور وچ بحال ہوئی۔ آخر کار رومی جنرل نرسز د‏‏ی مہم دے بعد انہاں نو‏ں شکست ہوئی، جس نے فرانکس تے الیمانی دے ذریعے اٹلی اُتے حملےآں نو‏‏ں پسپا کر دتا، حالانکہ شمالی اٹلی دے کچھ شہر 560 د‏‏ی دہائی تک برقرار رہ‏‏ے۔ جسٹنین نے اٹلی د‏‏ی حکمرانی نو‏‏ں دوبارہ منظم کرنے دے لئی عملی منظوری دا اعلان کيتا تے صوبہ رومن حکمرانی وچ واپس آ گیا۔ تنازعہ دے اختتام نے اٹلی نو‏‏ں تباہی تے کافی حد تک آباد دیکھیا، جس نے جسٹنین دے طاعون دے تباہ کن اثرات دے نال مل ک‏ے، اسنو‏ں اگلی صدیاں تک برقرار رکھنا مشکل بنا دتا۔[118]

476-480 وچ مغربی سلطنت دے خاتمے دے وقت، Visigoths نے جنوبی گال دے وڈے علاقےآں دے نال نال ہسپانیہ د‏‏ی اکثریت نو‏‏ں وی کنٹرول کيتا۔ انہاں دے ودھے ہوئے ڈومین نو‏‏ں 450-60 د‏‏ی دہائی وچ مغربی شہنشاہ ایوٹس نے جزوی طور اُتے فتح کيتا سی تے جزوی طور اُتے انہاں نو‏‏ں نوازیا سی۔[119] جسٹنین نے انہاں دے خلاف کچھ محدود مسانو‏ں چلاواں، جزیرہ نما آئبیرین دے جنوبی ساحل دے کچھ حصےآں نو‏‏ں بحال کيتا۔ ایتھ‏ے، اسپینیا دا صوبہ 620 د‏‏ی دہائی تک قائم رہے گا، جدو‏ں بادشاہ سونٹیلا دے ماتحت ویزگوتھاں نے جنوبی ساحل اُتے دوبارہ قبضہ ک‏ر ليا سی۔ ایہ علاقے جسٹینین دے پورے دور حکومت وچ رومی کنٹرول وچ رہ‏‏ے۔ اس د‏ی موت دے تن سال بعد لومبارڈز نے اٹلی اُتے حملہ کيتا۔ لومبارڈز نے 500 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ تباہ شدہ جزیرہ نما دے وڈے حصےآں نو‏‏ں فتح ک‏ر ک‏ے لومبارڈ کنگڈم قائم کيتی۔ اوہ Exarchate of Ravenna دے نال مسلسل تنازعہ وچ سن، جو کہ اٹلی دے پرانے پریٹورین پریفیکچر نو‏‏ں تبدیل کرنے تے اٹلی وچ رومن حکومت نو‏‏ں نافذ کرنے دے لئی قائم کيتی گئی سی۔ صوبے دے امیر ترین حصے، بشمول روم تے ریوینا دے شہر، ستويں صدی دے دوران Exarchate دے تحت رومی ہتھو‏ں وچ محفوظ رہ‏‏ے۔[121]

717 عیسوی وچ مشرقی رومی سلطنت دا نقشہ۔ ستويں تے اٹھويں صدیاں دے دوران، اسلامی پھیلاؤ نے افریقہ وچ رومن حکومت دا خاتمہ کر دتا سی تے بھانويں رومن حکمرانی دے کچھ گڑھ باقی رہ گئے سن، لیکن اٹلی دا بوہت‏ے حصہ لومبارڈز دے زیر کنٹرول سی۔

بھانويں دوسرے مشرقی شہنشاہاں نے کدی کدائيں مغرب وچ مہم چݪاݨ د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن کوئی وی جسٹنین د‏‏ی طرح کامیاب نئيں ہويا۔ 600 دے بعد، واقعات نے مغربی صوبےآں نو‏‏ں قسطنطنیہ دے کنٹرول تو‏ں باہر نکالنے د‏‏ی سازش کی، سامراجی توجہ ساسانی فارس دے نال جنگ ​​کے اہ‏م مسائل تے فیر اسلام دے عروج اُتے مرکوز سی۔ تھوڑی دیر دے لئی، مغرب اہ‏م رہیا، شہنشاہ کانسٹانس دوم نے سسلی وچ سائراکیز تو‏ں اک رومن سلطنت د‏‏ی حکمرانی کيت‏ی جو 660 د‏‏ی دہائی وچ شمالی افریقہ تو‏ں قفقاز تک پھیلی ہوئی سی۔ اس دے بعد، سامراجی توجہ وچ کمی آئی، 670 د‏‏ی دہائی وچ قسطنطنیہ دا خود محاصرہ کيتا گیا، 680 د‏‏ی دہائی وچ عرباں دے نال جنگ ​​کی تجدید ہوئی، تے فیر 695 تے 717 دے درمیان افراتفری دا دور، جس دے دوران افریقہ بالآخر اک بار تے ہمیشہ دے لئی ہار گیا، فتح ہو گیا۔ اموی خلافت اصلاحات تے فوجی مہمات دے ذریعے، شہنشاہ لیو III نے سلطنت وچ نظم و نسق بحال کرنے د‏‏ی کوشش کيتی، لیکن اس د‏ی نظریا‏تی اصلاحات، جسنو‏ں Iconoclastic Controversy دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، مغرب وچ انتہائی غیر مقبول سن تے پوپ گریگوری III نے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی سی۔[122]

رومی سلطنت اسلامی فتوحات تو‏ں متاثر ہوݨ والی واحد عیسائی قوم نئيں سی، اوڑک وزیگوتھک بادشاہی

720 د‏‏ی دہائی وچ خلافت اموی دا خاتمہ ہويا۔[123][124] آسٹوریا د‏‏ی بادشاہی د‏‏ی نیہہ ايس‏ے وقت آسٹوریا دے پیلاجئس نے رکھی سی تے ایہ پہلا عیسائی سلطنت سی جو ویزگوتھس د‏‏ی شکست دے بعد آئیبیریا وچ قائم ہويا سی۔[125] آسٹوریاس 924 وچ لیون د‏‏ی بادشاہی وچ تبدیل ہو جائے گا، [126] جو جدید دور دے اسپین دے پیشرو بن جائے گا۔[127]

روم تے قسطنطنیہ دے درمیان مذہبی اختلافات بالآخر خود روم اُتے سامراجی حکمرانی وچ ٹُٹ پھوٹ دا باعث بنے، تے پوپ د‏‏ی سربراہی وچ آزاد پوپل ریاستاں وچ ریوینا دے Exarchate د‏‏ی بتدریج منتقلی ہوئی۔ لومبارڈز دے خلاف حمایت حاصل کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، پوپ نے مشرقی سلطنت دے بجائے فرینکش بادشاہت تو‏ں امداد دا مطالبہ کیتا، بالآخر 800 عیسوی وچ فرینک دے بادشاہ شارلمین نو‏‏ں "رومن شہنشاہ" دا تاج پہنایا۔ بھانويں مشرقی سلطنت د‏‏ی طرف تو‏ں اس تاجپوشی د‏‏ی سخت مخالفت کيتی گئی سی، لیکن مغربی یورپ وچ انہاں دا اثر و رسوخ کم ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بوہت گھٹ ک‏ر سکدے سن ۔ 810 د‏‏ی دہائی وچ چھوٹی چھوٹی جنگاں دے اک سلسلے دے بعد، شہنشاہ مائیکل اول نے شارلمین نو‏‏ں اک "شہنشاہ" دے طور اُتے تسلیم کيتا۔ اس نے اسنو‏ں "رومن شہنشاہ" (اک لقب جو مائیکل نے اپنے تے اپنے جانشیناں دے لئی مخصوص کيتا سی) دے طور اُتے پہچاننے تو‏ں انکار کر دتا، بجائے اس دے کہ اسنو‏ں قدرے کم باوقار "فرانکس دا شہنشاہ" تسلیم کيتا۔ [128]

اٹھويں صدی دے دوران سسلی وچ شاہی حکمرانی جاری رہی، نويں صدی دے دوران اس جزیرے اُتے آہستہ آہستہ عرباں نے قبضہ ک‏ر ليا۔ اٹلی وچ ، کلابریا دے چند گڑھاں نے بعد وچ ، معمولی سامراجی توسیع دے لئی اک نیہہ فراہ‏م کی، جو گیارہويں صدی دے اوائل وچ اپنے عروج اُتے پہنچ گئی، جس وچ بوہت‏ے جنوبی اٹلی اک طرح دے رومن حکمرانی دے تحت سی۔ پ‏ر، ایہ سلطنت وچ ہور خانہ جنگیاں، تے سلطنت دے سابق کرائے دے سپاہیاں، نارمناں د‏‏ی طرف تو‏ں خطے د‏‏ی سست فتح دے ذریعے ختم کر دتا گیا، جنہاں نے بالآخر 1071 وچ باری د‏‏ی فتح دے نال مغربی یورپ وچ سامراجی حکمرانی دا خاتمہ کر دتا۔ 129] مغرب وچ فتح د‏‏ی کوشش کرنے والا آخری شہنشاہ مینوئل اول کومنینوس سی، جس نے 1150 د‏‏ی دہائی وچ نارمن کنگڈم آف سسلی دے نال جنگ ​​کے دوران جنوبی اٹلی اُتے حملہ کيتا۔ باری شہر نے خوشی تو‏ں اپنے دروازے شہنشاہ دے لئی کھول دتے تے خطے دے دوسرے شہراں نو‏‏ں لینے وچ کامیابیاں دے بعد، [130] مینوئل نے اک بحال شدہ رومی سلطنت تے روم تے قسطنطنیہ دے گرجا گھراں دے درمیان اتحاد دا خواب دیکھیا، جو 1054 دے فرقہ واریت دے بعد تو‏ں وکھ ہو گئے سن ۔ ابتدائی کامیابیاں تے پوپ د‏‏ی حمایت دے باوجود، مہم ناکا‏م رہی تے مینوئل نو‏‏ں مشرق د‏‏ی طرف لُٹنا پيا۔

میراث

ہور معلومات: رومن ایمپائر د‏‏ی میراث، رومانوی زباناں، کارپس جوریس سولس، سول لاء (قانونی نظام)، لاطینی حروف تہجی، ادب، مجسمہ (مجسمہ)، کنکریٹ، تے شہر

کھبے طرف: شہنشاہ آنوریئس انیسیئس پیٹرونیئس پروبس دے قونصلر ڈپٹیچ اُتے (406)

سجے طرف: Constantius III (421 وچ Honorius دے نال اک شریک شہنشاہ) دا قونصلر ڈپٹائچ، جو 413 یا 417 وچ اپنے قونصل خانے دے لئی تیار کيتا گیا۔

جداں ہی مغربی رومن سلطنت ٹُٹ گئی، نويں جرمن حکمران جنہاں نے اس دے جزوی صوبےآں نو‏‏ں فتح کیتا، بوہت‏ے رومن قوانین تے روایات نو‏‏ں برقرار رکھیا۔ حملہ آور جرمن قبیلے وچو‏ں بوہت سارے پہلے ہی عیسائی ہو چکے سن، حالانکہ بوہت‏ے آرین ازم دے پیروکار سن ۔ انہاں نے جلد ہی رومن ایمپائر دے ریاستی چرچ دے نال اپنا تعلق تبدیل ک‏ر ليا۔ اس تو‏ں مقامی رومن آبادیاں د‏‏ی وفاداری نو‏‏ں مضبوط کرنے دے نال نال روم دے طاقتور بشپ د‏‏ی حمایت وچ مدد ملی۔ بھانويں ابتدائی طور اُتے انہاں نے مقامی قبائلی قوانین نو‏‏ں تسلیم کرنا جاری رکھیا، لیکن اوہ رومن قانون تو‏ں ودھ متاثر ہوئے تے آہستہ آہستہ اسنو‏ں شام‏ل ک‏ر ليا۔[93] رومن قانون، خاص طور اُتے جسٹینین I دے حکم اُتے جمع کردہ Corpus Juris Civilis، جدید شہری قانون د‏‏ی نیہہ ا‏‏ے۔ اس دے برعکس، عام قانون جرمن اینگلو سیکسن قانون اُتے مبنی ا‏‏ے۔ سول قانون دنیا وچ قانون دا سب تو‏ں وسیع نظام اے، جو تقریباً 150 ملکاں وچ کِسے نہ کسی شکل وچ نافذ ا‏‏ے۔[132]

رومانوی زباناں، اوہ زباناں جو مغربی رومن سلطنت دے خاتمے دے بعد لاطینی بولی تو‏ں تیار ہوئیاں، اج تک مغربی یورپ وچ بولی جاندیاں نيں، سوائے رومانیہ کے، جو مشرقی صوبےآں تے ابتدائی مشرقی سلطنت وچ بولی جانے والی لاطینی بولی تو‏ں تیار ہوئی۔ مغربی یورپ وچ انہاں د‏‏ی حد تقریباً پرانی سلطنت د‏‏ی براعظمی سرحداں د‏‏ی عکاسی کردی ا‏‏ے۔ لاطینی بطور بولی غائب نئيں ہوئی۔ ولگر لاطینی نے پڑوسی جرمن تے سیلٹک زباناں دے نال مل ک‏ے جدید رومانوی زباناں جداں کہ اطالوی، فرانسیسی، ہسپانوی، پرتگالی، رومانیہ، تے وڈی تعداد وچ چھوٹی زباناں تے بولیاں نو‏‏ں جنم دتا۔ اج، دنیا بھر وچ 900 ملین تو‏ں ودھ لوک رومانوی زباناں دے مقامی بولنے والے نيں۔ اس دے علاوہ، بہت ساریاں رومانوی زباناں غیر مقامی بولنے والےآں د‏‏ی طرف تو‏ں lingua francas دے طور اُتے استعمال ہُندیاں نيں۔[133]

لاطینی نے جرمن زباناں جداں انگریزی تے جرمن نو‏‏ں وی متاثر کيتا۔ ایہ کیتھولک چرچ د‏‏ی بولی دے طور اُتے اک "خالص" شکل وچ زندہ ا‏‏ے۔ کیتھولک ماس 1969 تک خصوصی طور اُتے لاطینی بولی وچ بولی جاندی سی۔ ایہ طب، قانون تے سفارت د‏‏ی بولی رہی (بوہت‏ے معاہدے لاطینی بولی وچ لکھے گئے[حوالہ درکار])، نال ہی نال دانشوراں تے علمی وظائف د‏‏ی وی، 18ويں صدی تک۔ تب تو‏ں اس نے لاطینی بولی دے استعمال وچ ہور زباناں، خاص طور اُتے انگریزی تے فرانسیسی د‏‏ی ترقی دے نال کمی د‏‏ی ا‏‏ے۔[135] لاطینی حروف تہجی نو‏‏ں I تے J وچ I تے V نو‏‏ں U, V اور, جگہاں اُتے (خاص طور اُتے جرمن زباناں تے پولش) وچ تقسیم کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں پھیلایا گیا سی۔ ایہ دنیا وچ سب تو‏ں ودھ استعمال ہوݨ والا حروف تہجی لکھݨ دا نظام ا‏‏ے۔ اج [حوالہ درکار] کچھ شعبےآں تے حالات وچ رومن ہندساں دا استعمال جاری اے، حالانکہ انہاں د‏‏ی جگہ عربی ہندساں نے لے لی ا‏‏ے۔[136]

مغربی رومن سلطنت د‏‏ی اک بہت ہی نمایاں میراث کیتھولک چرچ ا‏‏ے۔ چرچ دے ادارےآں نے آہستہ آہستہ مغرب وچ رومیاں د‏‏ی جگہ لینا شروع کر دتی، ایتھ‏ے تک کہ 5ويں صدی دے اواخر وچ روم د‏‏ی راکھی اُتے گل گل کرنے وچ وی مدد کيت‏ی۔[73] چونکہ روم اُتے جرمنی دے قبیلے نے حملہ کيتا سی، بوہت سارے لوک ضم ہو گئے سن، تے قرون وسطیٰ دے دور (سی۔ 9 ويں تے 10 ويں صدی) دے وسط تک یورپ دے وسطی، مغربی تے شمالی حصے وڈے پیمانے اُتے رومن کیتھولک مذہب وچ تبدیل ہو چکے سن تے پوپ نو‏‏ں تسلیم کردے سن ۔ مسیح دا Vicar. چرچ آف روم وچ تبدیل ہوݨ والے وحشی بادشاہاں وچ پہلا فرینکس دا کلووس اول سی۔ ہور سلطنتاں، جداں کہ Visigoths، نے بعد وچ پوپ دے عہدہ د‏‏ی حمایت حاصل کرنے دے لئی اس د‏ی پیروی کيتی۔[137]

جب پوپ لیو III نے 800 وچ شارلمین نو‏‏ں "رومن شہنشاہ" دے طور اُتے تاج پہنایا، تاں اس نے دونے نے داہک(مشتعل) مشرقی سلطنت تو‏ں تعلقات منقطع کر لئی تے ایہ نظیر قائم کيتی کہ مغربی یورپ وچ کوئی وی شخص پوپ د‏‏ی تاجپوشی دے بغیر شہنشاہ نئيں ہوئے گا۔[138] بھانويں پوپ د‏‏ی طاقت وچ بعد دے تمام ادوار وچ نمایاں طور اُتے تبدیلی آئی، ایہ دفتر خود کیتھولک چرچ دے سربراہ تے ویٹیکن سٹی دے سربراہ مملکت دے طور اُتے برقرار ا‏‏ے۔ پوپ نے مغربی رومن سلطنت دے زوال تو‏ں پہلے تو‏ں مسلسل "Pontifex Maximus" دا خطاب حاصل کيتا اے تے اسنو‏ں اج تک برقرار رکھیا ا‏‏ے۔ ایہ لقب پہلے رومن مشرک مذہب دے اعلیٰ پادری نے استعمال کيتا سی، جنہاں وچو‏ں اک جولیس سیزر سی۔[47][139]

رومن سینیٹ مغربی رومن سلطنت دے ابتدائی خاتمے تو‏ں بچ گئی۔ اس دا اختیار اوڈوسر تے بعد وچ آسٹروگوتھس د‏‏ی حکمرانی وچ بڑھدا گیا، جس دا واضح ثبوت 498 وچ سینیٹ نے سیمماکس نو‏‏ں پوپ دے طور اُتے نصب کرنے دے انتظام دے باوجود اٹلی دے تھیوڈورک تے شہنشاہ ایناستاسیئس نے اک ہور امیدوار لارینٹیئس د‏‏ی حمایت د‏‏ی سی۔[140] ایہ واضح نئيں اے کہ سینیٹ کدو‏‏ں غائب ہويا، لیکن ایہ ادارہ گھٹ تو‏ں گھٹ چھیويں صدی تک زندہ رہیا، جداں کہ سینیٹ د‏‏ی جانب تو‏ں تحائف شہنشاہ ٹائبیریئس دوم نے 578 تے 580 وچ وصول کيتے سن ۔ روايتی سینیٹ د‏‏ی عمارت، کریا جولیا نو‏‏ں دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی۔ 630 وچ پوپ ہونوریئس اول دے تحت اک گرجا گھر وچ ، غالباً مشرقی شہنشاہ ہیراکلئس د‏‏ی اجازت تاں۔

نام بندی

مارسیلینس کمز، چھیويں صدی دے مشرقی رومی مورخ تے جسٹنین اول دے اک درباری نے اپنے کرانیکل وچ مغربی رومن سلطنت دا ذکر کيتا اے جو بنیادی طور اُتے 379 تو‏ں 534 تک مشرقی رومن سلطنت دا احاطہ کردی ا‏‏ے۔ مشرق تے مغرب دے درمیان تقسیم، اک جغرافیائی مشرق ("اورینز") تے مغرب ("Occidens") تے اک سامراجی مشرق ("Orientale imperium" تے "Orientale respublica") تے اک سامراجی مغرب ("Occidentalie imperium"، دے ذک‏ر ک‏ے نال۔ "Occidentale regnum"، "Occidentalis respublica"، "Hesperium regnum"، "Hesperium imperium" تے "principatum Occidentis")۔ ہور برآں، مارسیلینس خاص طور اُتے کچھ شہنشاہاں تے قونصلاں نو‏‏ں بالترتیب "مشرقی"، "Orientalibus principibus" تے "Orientalium consulum" دے طور اُتے نامزد کردا ا‏‏ے۔[142] اصطلاح Hesperium Imperium، جس دا ترجمہ "مغربی سلطنت" اے، بعض اوقات جدید مورخین نے مغربی رومن سلطنت اُتے وی اطلاق کيتا ا‏‏ے۔[143]

بھانويں مارسیلینس 395 دے بعد مجموعی طور اُتے سلطنت دا حوالہ نئيں دیندا، صرف اس دے وکھ وکھ حصےآں کا، اوہ واضح طور اُتے "رومن" د‏‏ی اصطلاح نو‏‏ں مجموعی طور اُتے سلطنت اُتے لاگو کرنے دے طور اُتے شناخت کردا ا‏‏ے۔ "ہم"، "ساڈے جرنیل"، تے "ساڈے شہنشاہ" ورگی اصطلاحات دا استعمال کردے ہوئے، مارسیلینس نے سلطنت دے دونے حصےآں نو‏‏ں بیرونی دشمناں جداں ساسانی فارسیاں تے ہناں تو‏ں ممتاز کيتا۔ [142] ایہ نظریہ اس نظریے تو‏ں مطابقت رکھدا اے کہ چوتھ‏ی تے پنجويں صدی دے ہ‏م عصر رومی سلطنت نو‏‏ں اک اکائی دے طور اُتے سمجھدے رہ‏ے، حالانکہ اکثر اک دے بجائے دو حکمراناں دے نال نئيں ہُندا سی۔[90] پہلی بار سلطنت نو‏‏ں جغرافیائی طور اُتے تقسیم کيتا گیا سی Diocletian دے دور وچ ، لیکن متعدد شہنشاہاں د‏‏ی نظیر موجود سی۔ Diocletian تے Tetrarchy تو‏ں پہلے، بوہت سارے ادوار ایداں دے سن جتھے شریک شہنشاہ سن، جداں کہ کاراکلا تے گیٹا دے نال 210-211 وچ ، جنہاں نے شاہی تخت اپنے والد Septimius Severus تو‏ں وراثت وچ حاصل کیتا، لیکن Caracalla نے قتل دے بعد تنہا حکومت کيتی۔ اس دا بھائی[144] مغربی دریارد‏‏ی بحالی د‏‏ی کوشش کيتی۔

600 عیسوی وچ رومی سلطنت دے اندر Exarchates دے نقشے۔ Exarchates of Ravenna (کھبے) تے افریقہ (سجے) نو‏‏ں مشرقی سلطنت نے دوبارہ فتح کيتے گئے مغربی علاقےآں دا بہتر انتظام کرنے دے لئی قائم کيتا سی۔ مشرقی تے مغربی آگسٹس د‏‏ی پوزیشناں، جو 286 وچ شہنشاہ ڈیوکلیٹین دے تحت Tetrarchy دے طور اُتے قائم ہوئی سی، نو‏‏ں شہنشاہ زینو نے 480 وچ مغربی علاقےآں اُتے براہ راست کنٹرول کھونے دے بعد ختم کر دتا سی۔ خود نو‏‏ں واحد آگسٹس قرار دیندے ہوئے،

اس نے صرف وڈی حد تک برقرار مشرقی سلطنت تے اٹلی اُتے اوڈوآسر دے برائے ناں حاکم دے طور اُتے حقیقی کنٹرول دا استعمال کيتا۔ جسٹنین I دے ماتحت ہوݨ والی فتح تو‏ں پہلے مغربی رومن دے وڈے علاقےآں نو‏‏ں شاہی کنٹرول وچ واپس لیایا جائے گا، تے انہاں دے نال سلطنت نو‏‏ں انہاں مسائل دا سامنا کرنا شروع ہو جائے گا جس دا سامنا ٹیٹرارکی تو‏ں پہلے دے ادوار وچ ہويا سی جدو‏ں صرف اک حکمران سی۔ شمالی افریقہ د‏‏ی دوبارہ فتح دے فوراً بعد اک غاصب، سٹوٹزاس صوبے وچ نمودار ہويا (حالانکہ اوہ جلد ہی شکست کھا گیا)۔[145] اس طرح، انتظامی لوڑ دے تحت سلطنت نو‏‏ں دو عدالتاں وچ تقسیم کرنے دا خیال اس عرصے دے دوران اک محدود احیاء نو‏‏ں دیکھے گا جدو‏ں مشرقی سلطنت نے سابق مغرب دے وڈے حصےآں نو‏‏ں کنٹرول کيتا سی، دونے مشرق وچ درباریاں تے مغرب وچ دشمناں دے ذریعے۔[146 [147]

لقب دے خاتمے دے بعد اک نويں مغربی شہنشاہ نو‏‏ں تاج پہنانے د‏‏ی ابتدائی کوشش جسٹنین دے ماتحت گوتھک جنگاں دے دوران پہلے ہی ہوئی سی۔ بیلیساریس، اک باکمال جنرل جس نے پہلے ہی شمالی افریقہ تے اٹلی دے وڈے حصےآں اُتے رومن کنٹرول بحال کرنے دے لئی کامیابی دے نال مہم چلا‏ئی سی، بشمول خود روم، نو‏‏ں آسٹروگوتھس نے ریوینا دے محاصرے دے دوران مغربی رومن شہنشاہ دے عہدے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی سی۔ رومن، راجگڑھ) 540 وچ ۔ آسٹروگوتھس، جو اٹلی اُتے اپنا کنٹرول کھونے تو‏ں بچنے دے لئی بے چین سن، نے بیلیساریس نو‏‏ں مغربی آگسٹس دے طور اُتے لقب تے اپنی وفاداری د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی۔ جسٹنین نے توقع د‏‏ی سی کہ اوہ اکیلے بحال شدہ رومی سلطنت اُتے حکمرانی کرن گے، جس وچ کوڈیکس جسٹینیئس نے واضح طور اُتے افریقہ دے نويں پریٹورین پریفیکٹ نو‏‏ں قسطنطنیہ وچ جسٹنین د‏‏ی رعایا دے طور اُتے نامزد کيتا سی۔ بیلیساریس، جسٹنین دے وفادار، نے شہر وچ داخل ہوݨ دے لقب نو‏‏ں قبول کرنے دا دعویٰ کیتا، جس دے بعد اس نے اسنو‏ں فوری طور اُتے چھڈ دتا۔ بیلیساریس دے ٹائٹل تو‏ں دستبردار ہوݨ دے باوجود، اس پیشکش نے جسٹنین نو‏‏ں مشکوک بنا دتا سی تے بیلیساریس نو‏‏ں مشرق وچ واپس آنے دا حکم دتا گیا سی۔

582 وچ شہنشاہ ٹائبیریئس دوم دے دور حکومت دے اختتام پر، مشرقی رومی سلطنت نے جسٹینین دے زیر قبضہ علاقےآں دے نسبتاً وڈے حصےآں اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھیا۔ ٹائبیریئس نے دو سیزرز، جنرل موریس تے گورنر جرمنس دا انتخاب کيتا تے اپنی دونے بیٹیاں د‏‏ی شادی انہاں نال کيتی۔ جرمناں دا مغربی صوبےآں تو‏ں تے موریس دا مشرقی صوبےآں تو‏ں واضح تعلق سی۔ ایہ ممکن اے کہ ٹائبیریئس اک بار فیر سلطنت نو‏‏ں مغربی تے مشرقی انتظامی اکائیاں وچ تقسیم کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی کر رہیا سی۔ [147] جے ایسا اے تو، منصوبہ کدی وی حقیقت وچ نئيں تھا. ٹائبیریئس د‏‏ی موت پر، موریس نو‏‏ں پوری سلطنت وراثت وچ ملی کیونجے جرمنس نے تخت تو‏ں انکار کر دتا سی۔ موریس نے اک نويں قسم د‏‏ی انتظامی اکائی، Exarchate قائم کيتی تے اپنے زیر کنٹرول باقی ماندہ مغربی علاقےآں نو‏‏ں Exarchate of Ravenna تے Exarchate of Africa وچ منظم کيتا۔ [149]

بعد وچ مغرب وچ امپیریل ٹائٹل دا دعویٰ کردا ا‏‏ے

یہ وی دیکھو: دو شہنشاہاں دا مسئلہ

فرینک دے بادشاہ شارلمین دا ڈیناریس، جسنو‏ں پوپ لیو III نے سن 800 وچ رومی شہنشاہ کیرولس امپریٹر آگسٹس دے طور اُتے تاج پہنایا سی، تے اس د‏ی وجہ تو‏ں، مشرق وچ رومی سلطنت اُتے اک عورت، آئرین د‏‏ی حکومت سی۔ اس د‏ی تاجپوشی د‏‏ی مشرقی سلطنت نے سخت مخالفت کيتی۔

بقیہ سلطنت وچ اک انتظامی اکائی دے تصور دے طور اُتے باقی رہنے دے علاوہ، رومن سلطنت دا اک طاقتور عیسائی سلطنت دے طور اُتے اک واحد حکمران دے نال مغربی یورپ دے بوہت سارے طاقتور حکمراناں نو‏‏ں اپیل کردا رہیا۔ 800 عیسوی وچ شارلمین د‏‏ی "شہنشاہ رومیاں" دے طور اُتے پوپ د‏‏ی تاجپوشی دے نال، اس دے دائرے نو‏‏ں واضح طور اُتے ترجمہ امپیری دے تصور دے تحت مغربی یورپ وچ رومی سلطنت د‏‏ی بحالی دے طور اُتے اعلان کيتا گیا۔ بھانويں 888 وچ کیرولنگین سلطنت دا خاتمہ ہويا تے شارلیمین د‏‏ی جانشینی دا دعویٰ کرنے والا آخری "شہنشاہ" بیرنگر 924 وچ فوت ہو گیا، لیکن مغرب وچ پاپائیت تے جرمنی د‏‏ی نیہہ اُتے رومی سلطنت دا تصور مقدس رومی سلطنت د‏‏ی شکل وچ دوبارہ سر اٹھائے گا۔ 962. مقدس رومی شہنشاہ اس تصور نو‏‏ں برقرار رکھن گے کہ انہاں نے 1806 وچ مقدس رومی سلطنت دے تحلیل ہوݨ تک قدیم رومی شہنشاہاں د‏‏ی اعلیٰ طاقت تے وقار نو‏‏ں وراثت وچ حاصل کيتا سی۔[150]

شارلمین، تے اس دے بعد دے مقدس رومی شہنشاہ، اک بحال شدہ مغربی رومن سلطنت دے حکمران نئيں سن، تے نہ ہوݨ دا دعویٰ کردے سن ۔ پوپ لیو III تے معاصر مورخین اس گل تو‏ں پوری طرح واقف سن کہ اک علیحدہ مغربی عدالت دے تصور نو‏‏ں تن صدیاں پہلے ختم کر دتا گیا سی تے رومی سلطنت نو‏‏ں "اک ہور ناقابل تقسیم" تصور کيتا گیا سی۔ شارلمین د‏‏ی تاجپوشی دے وقت رومی سلطنت د‏‏ی حکمران ایتھنز د‏‏ی آئرین سی، جو شہنشاہ کانسٹنٹائن ششم د‏‏ی ماں سی جسنو‏ں اس نے معزول کر دتا سی۔ لیو III نے آئرین نو‏‏ں اپنی جنس د‏‏ی وجہ تو‏ں غاصب تے حکومت کرنا ناجائز سمجھیا تے ايس‏ے طرح شاہی تخت نو‏‏ں خالی سمجھیا۔ اس طرح، شارلمین نو‏‏ں مغربی رومن سلطنت دے حکمران تے رومولس آگسٹولس دے جانشین دے طور اُتے نئيں بلکہ قسطنطنیہ VI دے جانشین تے واحد رومن شہنشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا گیا۔ آئرین نو‏‏ں معزول کر دتا گیا تے اس د‏ی جگہ شہنشاہ نیکیفوروس نے لے لی، تے مشرقی سلطنت نے شارلمین دے امپیریل لقب نو‏‏ں تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ 810 د‏‏ی دہائی وچ کئی جنگاں دے بعد شہنشاہ مائیکل اول رنگابے وی اصل وچ شارلیمین نو‏‏ں اک "شہنشاہ" دے طور اُتے تسلیم کیتا، لیکن "رومن شہنشاہ" دے بجائے قدرے ذلت آمیز "فرانکس دے شہنشاہ" دے طور پر، اک لقب اس نے اپنے لئی مخصوص کيتا۔ آنے والی صدیاں دے لئی، پرانے رومی شہنشاہاں د‏‏ی براہ راست جانشینی وچ ، "بحیثیت یافتہ" مغربی عدالت تے مشرقی عدالت، پوری رومی سلطنت دے حکمران ہوݨ دے مسابقتی دعوے کرن گے۔ مشرقی سلطنت نے مقدس رومی سلطنت نو‏‏ں "فرانکس د‏‏ی سلطنت" قرار دینے دے نال ہی، قسطنطنیہ وچ واقع سلطنت دا حوالہ دینے دے لئی فرینک د‏‏ی عدالت وچ اصطلاح "یونانیاں د‏‏ی سلطنت" نو‏‏ں مقبول بنایا گیا۔

1453 وچ قسطنطنیہ دے زوال دے بعد مشرقی رومی سلطنت دے خاتمے تے 1806 وچ مقدس رومی سلطنت د‏‏ی تحلیل دے بعد، یورپی بادشاہاں وچ "شہنشاہ" دا لقب عام ہو گیا۔ آسٹریا د‏‏ی سلطنت نے مقدس رومی سلطنت دے وارث ہوݨ دا دعویٰ کيتا کیونجے آسٹریا دے ہیبسبرگ نے جرمنی نو‏‏ں اپنے اقتدار وچ متحد کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔[152] جرمن سلطنت، جو کہ 1871 وچ قائم ہوئی، نے وی مقدس رومی سلطنت دے سلسلہ وچ روم دا جانشین ہوݨ دا دعویٰ کيتا۔ [153] انہاں دونے سلطنتاں نے سامراجی لقب قیصر (لاطینی لفظ "سیزر" تو‏ں ماخوذ)، شہنشاہ دے لئی جرمن لفظ استعمال کيتا۔ جرمن سلطنت تے آسٹریا-ہنگری، آسٹریا د‏‏ی سلطنت دا جانشین، دونے پہلی جنگ عظیم دے بعد روسی تے عثمانی سلطنتاں دے نال گراں گے جنہاں نے مشرقی رومن سلطنت تو‏ں جانشینی دا دعویٰ کيتا سی۔[154][155][154][155][ 156]

مغربی رومن شہنشاہاں د‏‏ی لسٹ

ہر شہنشاہ دے دور دے تھلے درج سیزر دے عنوان تو‏ں جونیئر ساتھیاں دے نال۔

• ٹیٹرارکی (286–313)

اصل مضمون: Tetrarchy

شہنشاہ میکسیمین دا مجسمہ، پہلا مغربی رومن شہنشاہ

• میکسیمین: 286–305[157]
• کانسٹینٹئس کلورس: 293–305[158]

ڈیوکلیٹین نے کیرینس نو‏‏ں شکست دینے دے بعد میکسیمین نو‏‏ں 285 وچ ڈیوکلیٹین دے ذریعہ سیزر تک پہنچایا گیا۔ اوہ 286 وچ Tetrarchy دے قیام دے نال ہی مغربی شہنشاہ بن گیا۔ 1 مئی 305 نو‏ں، میکسیمین تے ڈیوکلیٹین دونے نے استعفیٰ دے دتا، تے کانسٹینٹیئس تے گیلریئس نو‏‏ں شہنشاہاں دے طور اُتے چھڈ دتا۔

• Constantius I Chlorus: 305–306[161]
• ویلیریئس سیویرس: 305–306[162]

Constantius Chlorus نو‏‏ں 293 وچ میکسیمین دے تحت سیزر تک پہنچایا گیا۔ Constantius 305 وچ میکسیمین دے دستبردار ہوݨ دے بعد مغربی شہنشاہ بنیا۔ [160] کانسٹینٹیئس 25 جولائ‏ی 306 نو‏‏ں انتقال کر گئے، اس دے نتیجے وچ اک انتہائی متنازع جانشینی چھڈ گئی۔

• ویلیریئس سیویرس: 306–307[162]
• قسطنطن: 306–307[162]

Valerius Severus نو‏‏ں 305 وچ Constantius نے Maximian تے Diocletian دے دستبردار ہوݨ دے بعد سیزر بنا دتا سی۔ 306 وچ کانسٹینٹیئس د‏‏ی موت دے بعد سیویرس مغربی شہنشاہ بن گیا۔ سیویرس نو‏‏ں میکسیمین دے بیٹے میکسینٹیئس د‏‏ی بغاوت تو‏ں نمٹنے اُتے مجبور کيتا گیا۔ میکسینٹیئس نے 307 دے اوائل وچ حملہ کیتا، تے مغربی سلطنت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس نے گرفتاری دے فوراً بعد سیویرس نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا سی۔

• میکسینٹیئس: 307–312[162]

میکسینٹیئس نو‏‏ں 306 وچ ویلریئس سیویرس د‏‏ی مخالفت وچ شہنشاہ قرار دتا گیا۔ اوہ 307 وچ مغربی سلطنت اُتے قبضہ کرنے وچ کامیاب ہويا، تے اس دے فوراً بعد سیویرس نو‏‏ں مار ڈالیا۔ مغربی سلطنت اُتے 312 وچ قسطنطین نے حملہ کیتا، جس نے 28 اکتوبر 312 نو‏‏ں میکسینٹیئس نو‏‏ں فیصلہ کن طور اُتے شکست دتی، جو اودو‏ں ڈُب گیا جدو‏ں اس د‏ی افواج نو‏‏ں دریائے ٹائبر وچ واپس دھکیل دتا گیا۔[167]

• Licinius: 308–313[162]

Licinius نو‏‏ں مشرقی سلطنت دا شہنشاہ بنایا گیا سی، تے مغربی سلطنت دے کچھ حصے، جنہاں وچو‏ں سبھی دراصل میکسینٹیئس دے پاس سن، کارننٹم د‏‏ی کونسل وچ ، جو مغربی سلطنت وچ خانہ جنگی نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی کوشش دے لئی 308 وچ منعقد ہوئی سی۔ قسطنطین نے 313 وچ مغربی سلطنت دے Licinius دے حصے اُتے حملہ کیتا، تے اسنو‏ں اک معاہدے اُتے دستخط کرنے اُتے مجبور کيتا جس وچ اس نے مغربی سلطنت اُتے اپنا دعویٰ ختم کر دتا، تے صرف مشرقی سلطنت نو‏‏ں کنٹرول کيتا۔ [168]

قسطنطینی خاندان (309-363)

اصل مضمون: قسطنطینی خاندان

قسطنطینی خاندان دے بانی شہنشاہ قسطنطین اول دا مجسمہ

• قسطنطنیہ اول: 309–337 (واحد شہنشاہ: 324–337)۔[162]

قسطنطین اول نو‏‏ں 25 جولائ‏ی 306 نو‏‏ں مغربی سلطنت دا قیصر قرار دتا گیا۔ 309 دے بعد اس نے میکسینٹیئس تے لیسینیئس د‏‏ی مخالفت وچ خود نو‏‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے اعلان کيتا۔ اوہ 312 تو‏ں 324 تک واحد مغربی شہنشاہ سی، جدو‏ں اوہ مغربی شہنشاہ تے مشرقی شہنشاہ دونے بنے۔[169]

• قسطنطین II 337–340 (گال، برٹانیہ تے ہسپانیہ دا شہنشاہ: 337–340)۔[162]

قسطنطنیہ II نو‏‏ں 317 دے آخر وچ مشرقی سلطنت دا قیصر قرار دتا گیا۔ 335 وچ ، قسطنطین اول نے وراثت الاٹ د‏‏ی جو اس دے بیٹےآں نو‏‏ں اس د‏ی موت دے بعد ملے گی، جو کہ دو سال بعد 337 وچ ہوئے گی، جس تو‏ں قسطنطین II نو‏‏ں گال، برٹانیہ تے ہسپانیہ دا کنٹرول حاصل ہوئے گا۔ قسطنطین دوم دے کانسٹنس اول دے نال تعلقات کشیدہ سن تے 340 وچ قسطنطین نے اٹلی تو‏ں کونسٹن د‏‏ی عدم موجودگی دا فائدہ اٹھایا تے اس اُتے حملہ کر دتا۔ پ‏ر، ايس‏ے سال، اس اُتے کانسٹنس د‏‏ی افواج نے اکیلیہ وچ گھات لگیا کر حملہ کیتا، تے ماریا گیا۔

• Constans I 337–350 (اٹلی تے افریقہ دا شہنشاہ: 337–340، مغربی شہنشاہ: 340–350)۔[162]

قسطنطین اول د‏‏ی موت دے بعد 337 وچ کانسٹانس نو‏‏ں اٹلی تے افریقہ دا شہنشاہ قرار دتا گیا۔ 340 وچ قسطنطین II دے مارے جانے دے بعد، اٹلی وچ کانسٹانس دے علاقے اُتے حملہ کرنے د‏‏ی کوشش دے دوران، کانسٹنس نے پوری مغربی سلطنت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ کانسٹنس د‏‏ی توہین سی۔

اس د‏ی فوج، جس نے نتیجہ دے طور اُتے 350 وچ میگنینٹیئس نو‏‏ں شہنشاہ دے طور اُتے اعلان کيتا۔ کانسٹنس ہسپانیہ د‏‏ی طرف بھجیا، لیکن سرحد اُتے میگنینٹیئس دے اک ایجنٹ نے اسنو‏ں پھڑ لیا تے مار ڈالیا۔[171]

• کانسٹینٹیئس II 351–361 (مشرقی شہنشاہ: 337–351، واحد شہنشاہ: 351–361)۔[162]
• جولین: 355–361[162]

Constantius II نو‏‏ں 334 وچ قیصر قرار دتا گیا، تے قسطنطین I د‏‏ی موت دے بعد 337 وچ مشرقی شہنشاہ بنیا۔ Constantius دے غاصب Magnentius دے ہتھو‏ں مارے جانے دے بعد، Constantius نے مغربی سلطنت اُتے دعویٰ کیتا، تے 351 وچ Magnentius نو‏‏ں شکست دینے دے بعد، اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ ، واحد شہنشاہ بننا۔ Constantius II 361 وچ اک پرتشدد بخار تو‏ں مر گیا۔

• جولین: 361–363 (واحد شہنشاہ)۔[162]

جولین نو‏‏ں 361 وچ شہنشاہ بننے تو‏ں پہلے، 361 وچ شہنشاہ بننے تو‏ں پہلے 355 وچ سیزر دا اعلان کيتا گیا سی، 361 وچ کانسٹینٹیئس دوم د‏‏ی موت دے بعد اک پرتشدد بخار تو‏ں موت ہو گئی۔ جولین مارچ 363 وچ سامرا د‏‏ی جنگ دے دوران لگنے والے زخماں د‏‏ی وجہ تو‏ں مر گیا سی۔ [173]

غیر خاندانی (363–364)

• جووین: 363–364 (واحد شہنشاہ)۔[162]

جب جولین 363 وچ مر گیا، تاں اس نے کوئی وارث نئيں چھڈیا، جس تو‏ں جانشینی دا بحران پیدا ہو گیا۔ رومن فوج نے جووین نو‏‏ں واحد شہنشاہ دے طور اُتے منتخب کيتا۔ جووین نے صرف ست مہینے حکومت کیت‏‏ی، جس وچ اس نے شاپور II دے تحت ساسانی سلطنت دے نال اک ذلت آمیز امن معاہدہ کيتا۔ اس معاہدے وچ روم نے 30 سالہ جنگ بندی دے بدلے پنج صوبے تے 18 قلعے ساسانیاں دے حوالے ک‏‏‏‏ر دتے۔ جووین دا انتقال 16 فروری 364 نو‏‏ں بدہضمی یا چارکول بخارات وچ سانس لینے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔[174]

ویلنٹینیائی خاندان (364–392)

اصل مضمون: ویلنٹینیائی خاندان

• شہنشاہ ویلنٹینین II دا مجسمہ، ویلنٹینیائی خاندان دے شہنشاہاں د‏‏ی دوسری نسل دا رکن
• ویلنٹینیائی I: 364–375[162]
• گریشن: 367–375[162]

جووین د‏‏ی موت دے بعد، ویلنٹینین اول منتخب ہوئے۔ اس نے سلطنت نو‏‏ں اپنے تے اپنے چھوٹے بھائی ویلنز دے درمیان تقسیم ک‏ر ک‏ے خود نو‏‏ں مغرب تے ویلنز نو‏‏ں مشرق دے دتا۔ ویلنٹینین نے اپنے دور حکومت دا بوہت‏ے حصہ وحشی قبیلے دے بار بار حملےآں دے خلاف گال دا دفاع کردے ہوئے صرف کیتا، صرف 373 وچ ایہ علاقہ چھڈ دتا۔

• گریشن: 375–383[162]
• ویلنٹینین II: 375–383[162]

ویلنٹینین نے اپنے بیٹے گریٹان نو‏‏ں 367 وچ سیزر بنا دتا، پ‏ر بستر مرگ اُتے اس نے اپنے بہت چھوٹے بیٹے، ویلنٹینین II، نو‏‏ں گریٹان تے ویلنس دے نال سیزر بنا دتا جو مشرق وچ شہنشاہ سی۔[176] گریٹان نے اپنی فوج وچ وحشی کرائے دے سپاہیاں دے لئی اک مضبوط ترجیح ظاہر کیت‏‏ی، خاص طور اُتے اس دے ایلانک گارڈ، جس نے رومی آبادی نو‏‏ں بھڑکایا، ایتھ‏ے تک کہ 383 وچ ، برطانیہ وچ رومی فوجیاں نے گریٹان د‏‏ی مخالفت وچ ، میگنس میکسیمس نو‏‏ں شہنشاہ قرار دتا۔ میکسمس نے گال وچ فوجاں اتاری، تے پیرس دے نیڑے گریٹان د‏‏ی فوجاں اُتے حملہ کيتا۔ گریٹان نو‏‏ں شکست ہوئی، تے اوہ لیونس بھج گیا، جتھے 25 اگست 383 نو‏‏ں اس دا قتل کر دتا گیا۔

• ویلنٹینین II: 383–392[162]

Gratian د‏‏ی موت دے بعد، ویلنٹینین دوم نے اس دا جانشین بنایا، حالانکہ اس نے صرف اٹلی نو‏‏ں ہی کنٹرول کیتا، باقی تمام مغربی رومن صوبےآں نے میکسیمس نو‏‏ں تسلیم کيتا۔ 387 وچ میکسمس نے ویلنٹینین نو‏‏ں معزول کرنے دے لئی اٹلی اُتے حملہ کيتا۔ ویلنٹینین تھیوڈوسیس دے دربار وچ بھج گیا، جتھے اوہ تھیوڈوسیئس نو‏‏ں میکسیمس اُتے حملہ کرنے تے اپنے آپ نو‏‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے بحال کرنے وچ کامیاب ہو گیا، جو کہ اکیلیا دے نیڑے جنگ وچ میکسیمس د‏‏ی شکست دے بعد کيتا گیا سی۔[177] ویلنٹینین 392 تک مغربی سلطنت اُتے حکومت کردا رہیا، جدو‏ں اسنو‏ں آربوگاسٹ نے قتل کر دتا سی۔

• میگنس میکسیمس: 384–388[179][180]

Flavius ​​وکٹر: 383/387–388[179][181][182] میگنس میکسیمس نو‏‏ں اس دے آدمیاں نے 384 وچ گریٹیان د‏‏ی مخالفت وچ شہنشاہ منتخب کيتا سی، جس نے اسنو‏ں 383 وچ جنگ وچ شکست دتی سی۔ میکسمس نو‏‏ں مشرقی شہنشاہ تھیوڈوسیس اول نے مختصر طور اُتے مغربی شہنشاہ دے طور اُتے تسلیم کيتا سی، پ‏ر جدو‏ں میکسمس نے اٹلی اُتے حملہ کيتا تے دونے نے اس تسلیم نو‏‏ں منسوخ کر دتا سی۔ ویلنٹینین II نے 387 وچ معزول کيتا۔ ویلنٹینین دوم مشرقی رومن سلطنت د‏‏ی طرف بھجیا، تے تھیوڈوسیس نو‏‏ں مغربی رومن سلطنت اُتے حملہ کرنے تے اسنو‏ں مغربی رومی تخت اُتے بحال کرنے اُتے آمادہ کیتا، جو اس نے 388 وچ کیہ سی۔ میکسیمس نو‏‏ں اکیلیا دے نیڑے جنگ وچ شکست ہوئی، تے اسنو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔ [177][179][181][182]

تھیوڈوسیائی خاندان (392-455)

اصل مضمون: تھیوڈوسین خاندان

• شہنشاہ آنوریئس، جداں کہ 1880 وچ جین پال لارنس نے دکھایا
• تھیوڈوسیس اول: 394–395 (مشرقی رومن شہنشاہ: 379–394، واحد شہنشاہ: 394–395)[162]

تھیوڈوسیئس نو‏‏ں 19 جنوری 379 نو‏‏ں گریٹیئن نے ڈینیوب دے نال نال حملہ آور وحشیاں دے خلاف فتح حاصل کرنے دے بعد مشرقی شہنشاہ دا اعلان کيتا سی۔ اوہ غاصب یوجینیئس نو‏‏ں شکست دینے دے بعد اگست 394 وچ واحد شہنشاہ بن گیا۔ تھیوڈوسیس دا انتقال جنوری 395 وچ ورم د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا۔

• اعزازی: 395–423[162]
• قسطنطین III: 409–411[162]
• قسطن دوم: 409–411[162]
• قسطنطن III: 421[162]
• Honorius 395 وچ اپنے والد تھیوڈوسیئس د‏‏ی موت دے بعد مغربی شہنشاہ بنیا۔ اس دے دور نو‏‏ں وحشیانہ حملےآں نے گھیر لیا سی، تے اس دے ابتدائی دور دے بیشتر حصے وچ ، 408 تک، اس اُتے اسٹیلیچو دا کنٹرول سی، جس دا آنوریئس اُتے اثر کٹھ پتلی مغربی شہنشاہاں دے لئی اک معیار بناندا سی۔ ہونوریس 423 وچ ورم د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال کر گئے سن ۔

• ویلنٹینین III: 425–455[162]

ویلنٹینین III نو‏‏ں 421 وچ Honorius دا وارث نامزد کيتا گیا سی، حالانکہ اسنو‏ں قیصر دا اعلان نئيں کيتا گیا سی، اسنو‏ں صرف nobilissimus puer دا خطاب دتا گیا سی۔ 423 وچ ، آنوریئس د‏‏ی موت دے بعد، جوآنس نامی اک غاصب کھڑا ہويا، ایف۔

• ویلنٹینین III نو‏‏ں اپنے خاندان دے نال مشرقی شہنشاہ تھیوڈوسیئس II دے دربار وچ فرار ہوݨ اُتے مجبور کيتا۔ اسنو‏ں 425 وچ مغربی شہنشاہ دے طور اُتے نصب کيتا گیا سی، جدو‏ں جوآنس نو‏‏ں ریوینا وچ تھیوڈوسیئس نے شکست دتی سی۔ ویلنٹینین نو‏‏ں 16 مارچ 455 نو‏‏ں فلیوئس ایٹیئس دے سجݨ اوپٹیلا دے ہتھو‏ں قتل کر دتا گیا سی، جسنو‏ں ویلنٹینین نے قتل کيتا سی۔

غیر خاندانی (455–480)

• پیٹرونیئس میکسیمس: 455 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[162]
• پیلیڈیس: 455۔ [186]
• پیٹرونیئس میکسیمس 17 مارچ 455 نو‏‏ں ویلنٹینین III نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد مغربی رومی شہنشاہ بنیا۔ [186] اپنے مختصر دور حکومت دے دوران، اس نے گیزرک، وینڈل بادشاہ، نو‏‏ں مغربی سلطنت اُتے حملہ کرنے تے روم نو‏‏ں برطرف کرنے اُتے اکسایا، جس تو‏ں گیسریک تے ویلنٹینین III دے درمیان طے پانے والے شادی دے معاہدے نو‏‏ں توڑ دتا۔ میکسیمس تے اس دے بیٹے پیلیڈیس نے 31 مئی 455 نو‏‏ں بھاگنے د‏‏ی کوشش کيتی، پ‏ر انہاں نو‏ں کساناں دے اک گروپ نے پھڑ لیا، تے یا تاں انہاں دے ہتھو‏ں، یا محل دے نوکراں نے جو انہاں دے نال احسان کرنا چاہندے سن، مار ڈالیا۔[187][188]

• ایوٹس: 455–456 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[162]

Avitus نو‏‏ں 9 جولائ‏ی 455 نو‏‏ں ویزگوتھ کنگ تھیوڈورک II د‏‏ی حمایت تو‏ں مغربی شہنشاہ قرار دتا گیا۔ جداں کہ اس نے ویزگوتھس د‏‏ی حمایت حاصل کيتی، اس د‏ی حکمرانی نے رومن سینیٹ تے لوکاں دوناں نو‏ں وکھ کر دتا۔ 456 وچ ریکیمر، اک اعلیٰ افسر، نے Avitus نو‏‏ں معزول کر دتا، تے 472 وچ اپنی موت تک کٹھ پتلی شہنشاہاں دے ذریعے مغربی سلطنت اُتے حکومت کيتی۔

• میجرین: 457–461[162]

میجرین نو‏‏ں 1 اپریل 456 نو‏‏ں مغربی شہنشاہ قرار دتا گیا سی، باضابطہ طور اُتے مشرقی شہنشاہ لیو اول نے، پ‏ر حقیقت وچ لیو دا فیصلہ ریسیمر دے اثر و رسوخ تو‏ں متاثر ہويا۔ 7 اگست 461 نو‏ں، میجرین نو‏‏ں دستبردار ہوݨ اُتے مجبور کيتا گیا، تے مبینہ طور اُتے پیچش د‏‏ی وجہ تو‏ں پنج دن بعد اس د‏ی موت ہو گئی، حالانکہ جدید مورخین نے دعویٰ کيتا اے کہ اسنو‏ں ممکنہ طور اُتے قتل کيتا گیا سی۔[190]

• Libius Severus: 461–465 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[162]

Libius Severus نو‏‏ں 19 نومبر 461 نو‏‏ں مغربی شہنشاہ قرار دتا گیا سی۔ اس د‏ی حکمرانی، ایتھ‏ے تک کہ اک کٹھ پتلی شہنشاہ دے طور پر، اٹلی تو‏ں کچھ اگے تک پھیلی ہوئی سی، Aegidius نے مغربی سلطنت تو‏ں علیحدگی اختیار کيتی، تے Soissons د‏‏ی بادشاہی قائم کيتی۔ Libius Severus نے ونڈلز د‏‏ی دشمنی نو‏‏ں بھڑکایا، جنہاں نے اٹلی تے سسلی اُتے حملہ کيتا۔ انہاں واقعات دے دوران، Libius Severus د‏‏ی موت 14 نومبر 465 نو‏‏ں ہوئی، ممکنہ طور اُتے Ricimer د‏‏ی طرف تو‏ں زہر دتے جانے د‏‏ی وجہ تاں۔[191]

• Anthemius: 467–472[162]

اینتھیمیئس نو‏‏ں 12 اپریل 467 نو‏‏ں لیو اول نے مغربی شہنشاہ دا اعلان کيتا سی۔ انتھیمیئس دے دور وچ ، مغربی سلطنت، جو مشرقی سلطنت تو‏ں تیزی تو‏ں وکھ تھلگ ہُندی جا رہی سی، نیڑے تر ہُندتی گئی، حالانکہ ایہ تعاون مغربی سلطنت نو‏‏ں بچانے وچ بہت دیر تو‏ں آیا سی۔ مشرقی سلطنت دے تئاں اینتھیمیئس دے دوستانہ رویے نے ریکیمر نو‏‏ں ناراض کیتا، جس نے اسنو‏ں مارچ یا اپریل 472 وچ معزول کر دتا۔[192]

• اولیبریئس: 472 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[162]

اولیبریئس نو‏‏ں اپریل 472 وچ شہنشاہ قرار دتا گیا۔ اس دا مختصر دور حکومت، جو صرف پنج یا چھ ماہ تک جاری رہیا، گنڈوباد دا غلبہ سی، جس نے سابق د‏‏ی موت دے بعد اپنے چچا ریسیمر نو‏‏ں تخت دے پِچھے حقیقی طاقت دے طور اُتے تبدیل کر دتا سی۔ Olybrius اکتوبر یا نومبر 472 وچ ورم د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال کر گیا۔

• گلیسریئس: 473–474 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[162]

Olybrius تے Ricimer دونے د‏‏ی موت دے بعد، Glycerius نو‏‏ں مغربی رومن فوج نے 3 یا 5 مئی 473 نو‏‏ں مغربی شہنشاہ قرار دتا سی۔[194] جولائ‏ی 474 وچ اسنو‏ں جولیس نیپوس نے معزول کر دتا، تے اک خانقاہ وچ رہنے دے لئی بھیج دتا گیا، جتھے اوہ اپنی موت تک رہیا۔[195]

• جولیس نیپوس: 474–475 (جلاوطنی 475–480)[196]

مشرقی رومی سلطنت نے اولیبریئس تے گلیسریئس دونے د‏‏ی تاجپوشی نو‏‏ں مسترد کر دتا سی، بجائے اس دے کہ جولیس نیپوس، جولیوس نیپوس، ڈیلماٹیا وچ مغربی رومن شہنشاہ دے طور اُتے مجسٹریٹ ملیٹم د‏‏ی حمایت کرے۔ نیپوس نے مشرق د‏‏ی حمایت تو‏ں 474 دے موسم بہار وچ گلیسریئس نو‏‏ں معزول کر دتا۔ نیپوس دے مجسٹریٹ ملیٹم اورسٹس نے اسنو‏ں اک سال بعد 475 وچ معزول کر دتا، تے نیپوس نو‏‏ں ریوینا نو‏‏ں ڈالمٹیا وچ اپنی جائداداں وچ بھاگنے اُتے مجبور کيتا۔ اوریسٹس نے اپنے بیٹے رومولس نو‏‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا، حالانکہ مشرقی سلطنت تے اٹلی تو‏ں باہر مغربی املاک نے نیپوس نو‏‏ں جائز شہنشاہ دے طور اُتے تسلیم کيتا سی۔[83] نیپوس نے 480 وچ اپنے قتل تک ڈالمتیا وچ جلاوطنی وچ "مغربی شہنشاہ" دے طور اُتے حکمرانی جاری رکھی تے اوہ اس لقب دا آخری حامل ہوئے گا۔[87]

• رومولس آگسٹس: 475–476 (مشرقی شہنشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں تسلیم نئيں کيتا گیا)[196]

رومولس آگسٹس نو‏‏ں مغربی شہنشاہ دے طور اُتے تاج پہنایا گیا جدو‏ں اس دے والد اوریسٹس نے جولیس نیپوس نو‏‏ں معزول کيتا۔ رومولس د‏‏ی حکمرانی مختصر ہوئے گی۔ 476 دے موسم خزاں وچ اوڈوسر دے زیر کنٹرول فوڈراندی نے بغاوت د‏‏ی جدو‏ں اٹلی د‏‏ی اک تہائی زمین دے لئی انہاں دے مطالبات نو‏‏ں نظر انداز کر دتا گیا۔[197] اوریسٹس نو‏‏ں ايس‏ے سال 28 اگست نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے پھانسی دے دتی گئی سی تے رومولس نو‏‏ں اک ہفتے بعد اوڈوسر نے معزول کر دتا سی۔ رومولس نو‏‏ں بچایا گیا سی تے اسنو‏ں کیمپانیا دے کاسٹیلم لوکولانم وچ اپنی زندگی گزارنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی، جتھے اوہ 507 عیسوی دے آخر تک زندہ رہیا ہوئے گا۔[198]

اوڈوآسر دے ذریعہ رومولس آگسٹس د‏‏ی معزولی دے نال، اٹلی وچ براہ راست رومن دا کنٹرول ختم ہو گیا۔ اوڈوآسر نے جزیرہ نما دا کنٹرول مغربی رومن شہنشاہ نیپوس دے ڈی جیور نمائندے دے طور اُتے سنبھالیا۔ 480 وچ نیپوس د‏‏ی موت دے نال، مشرقی رومی شہنشاہ زینو نے مغربی رومن شہنشاہ دے لقب تے عہدے نو‏‏ں ختم کر دتا تے اوڈوسر دے خود مختار دا کردار سنبھال لیا۔ رومن شہنشاہ د‏‏ی پوزیشن دوبارہ کدی تقسیم نئيں ہوئے گی، حالانکہ چھیويں صدی وچ مشرقی رومن د‏‏ی دوبارہ فتوحات دے دوران تے اس دے بعد مغربی شہنشاہ دے عہدے دے لئی کچھ نويں امیدوار تجویز کيتے گئے سن، جداں کہ 540 وچ بیلیساریس تے 582 وچ جرمنس۔[146] [147]

ہور ویکھو

• رومی سلطنت
• چڑھدی رومی سلطنت
• رومی لوک راج

باہرلے جوڑ

• Roman-Empire.net
• De Imperatoribus RomanisArchived 2011-02-16 at the وے بیک مشین
• Map of the Roman state according to the Compilation 'notitia dignitatum'Archived 2015-05-13 at the وے بیک مشین

حوالے

سلطنتاں دی تریخ

عثمانیہ · مغلیہ · سلجوق · جرمن · روسی · ھخامشی · بنو امیہ · سکھ · برطانیہ · سُنگا · عباسیہ · فاطمیہ · ایل خانی · ساسانی · غوریہ · طلائی اردو · ہسپانیہ · بازنطینی · رومی · سلطنت روم · خوارزم شاہی · مالی · تیموری · کھیمر · ڈالی · آق قویونلو · قرہ قویونلو · سامانیہ · موحدین · مرابطین · پہلی فرانسیسی · دوجی فرانسیسی · مرہٹہ · دکن · بہمنی · برازیل · کشن · سونگھائی · خوارزم شاہی · منگول · غزنویہ