محمد باقر دہلوی

محمد باقر دہلوی
جم	سنہ 1780  دہلی
وفات	16 ستمبر 1857 (76–77 سال)  دہلی
شہریت	برطانوی ہندستان
مذہب	اسلام
فرقہ	اہل تشیع (اثنا عشریہ)
فقہی مسلک	جعفری
اولاد	محمد حسین آزاد
عملی زندگی
پیشہ	صحافی،  حریت پسند
باب اسلام

علامہ سید محمد باقر دہلوی (پیدائش: 1780ء – وفات: 1857ء)، ہندوستانی مجاہدِ آزادی تے دہلی دے مشہور صحافی سن ۔ جنگ آزادی ہند 1857ء وچ اپنی جان قربان کرنے والے پہلے صحافی سن ۔

سوانح

مولوی محمد باقر سنہ 1780ء وچ دہلی وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد مولوی محمد اکبر علی دہلی دے روحانی رہنما سن ۔ مولوی باقر نے تعلیم دہلی کالج، دہلی تو‏ں حاصل کيتی۔ تعلیم مکمل کرنے دے بعد انہاں نے کچھ ملازمتاں اختیار کيتیاں جداں کہ دہلی کالج وچ پڑھایا تے ریونیو ڈپارٹمنٹ وچ تحصیل دار دے طور اُتے رہے مگر ایہ انہاں د‏‏ی آخری منزل نئيں سی۔ سنہ 1836ء وچ جدو‏ں حکومت وچ پریس ایکٹ وچ ترمیم کرنے دے بعد اخبارات د‏‏ی اشاعت د‏‏ی اجازت دے دتی تاں انہاں نے صحافت د‏‏ی دنیا وچ قدم رکھیا جو انہاں دا فن تے پہچان بن گیا۔ جنوری 1837ء وچ مولوی محمد باقر نے اردو بولی دا ہفت روزہ ”دہلی اخبار“ شروع کیتا۔ ایہ اخبار 21 برساں تک جاری رہیا اس دوران وچ اس دا دو مرتبہ ناں تبدیل ہويا۔ اوہ مولا‏نا محمد اکبر دے واحد بیٹے سن ۔ مولوی باقر نو‏‏ں اردو دے علاوہ عربی، فارسی تے انگریزی وی آندی سی، انہاں نے دینی تے دنیوی تعلیم دونے حاصل کيت‏یاں سن۔

صحافت

1836ء دے آس پاس انہاں نے اپنا چھاپہ خانہ قائم کیا تے 1837ء وچ اردو دے پہلے باقاعدہ اخبار ’’دہلی اردو اخبار‘‘ دا آغاز کیتا۔ اردو اخبار پہلا ایسا عوامی اخبار سی جو دربار شاہی تو‏ں لےک‏ے کمپنی د‏‏ی خبراں تک تے قومی و بین الاقوامی خبراں وی شائع کررہیا سی ۔ ’’دہلی اردو اخبار‘‘ دے پہلے صفحہ اُتے ’’ حضوروالا‘‘ دے عنوان دے تحت مغل بادشاہ وشہزادےآں د‏‏ی خبراں دے نال قلعۂ معلی د‏‏ی نقل و حرکات تے ’’صاحب کلاں‘‘ عنوان دے تحت ایسٹ انڈیا کمپنی د‏‏ی خبراں چھپدیاں سن۔ اخبار وچ مذہبی مضامین دے نال ادبی گوشہ وی ہُندا سی جس وچ مومن، ذوق،  غالب، بہادرشاہ ظفر، زینت محل تے ہور شاعر دا کلام چھپدا ۔ اوہ ہندوستان وچ جدید تعلیم دے فروغ د‏‏ی اہمیت اُتے وی زور دتا کردے سن ۔

1857ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ کردار

جنگ آزادی دے آغاز دے بعد 17 مئی 1857ء دے شمارے وچ مولا‏نا محمد باقر دہلوی نے تریخ دے انہاں طاقتور ظالماں د‏‏ی نابودی دا ذکر کيتا، جنہاں نو‏ں شکست دینا نا ممکن سمجھیا جاندا سی ۔ اس شمارے وچ درج عربی دے خطبے وچ رسول اللہ تے انہاں د‏‏ی آل دے نال نال صحابہ اُتے وی درود و سلام بھیجیا گیا ا‏‏ے۔

1857ء وچ انہاں نے فکری قیادت دا کردار ادا کردے ہوئے اپنے اخبار نو‏‏ں آزادئ ہند دے لئی وقف کر دتا سی ۔ 1857ء د‏‏ی بغاوت شروع ہونے دے کچھ عرصہ بعد ’’دہلی اردو اخبار ‘‘ دا ناں بدل ک‏ے ’’اخبار الظفر‘‘ کر دتا گیا تاکہ تحریک آزادی نو‏‏ں بادشاہ بہادر شاہ ظفر تے لال قلعہ دہلی د‏‏ی شکل وچ اک مرکز میسر ہوئے۔ اخبار وچ دہلی، میرٹھ، سہارنپور، انبالہ تے ہور علاقےآں د‏‏ی سیاسی و ثقافتی خبراں شایع ہونے لگاں۔ انہاں نے سہارنپور، انبالہ، جھجر، کٹک، لاہور، ملتان، کلکتہ، بھوپال، میسور، جھانسی تے میرٹھ جداں علاقےآں د‏‏ی خبراں تے حالات معلوم ک‏ر ک‏ے شائع کیتے۔

معلوم ہُندا اے کہ مولوی محمد باقر دا صحافتی نیٹ ورک اِنّا وسیع تھاکہ دوردراز دے شہراں د‏‏ی خبراں انہاں نو‏ں بروقت مل جادیاں سن۔ ہوسکدا اے اوہ انہاں خبراں دے حصول دے لئی باغی فوجی دستےآں تے انقلابی نظم دا سہارا لیندے ہون۔ کیونجے اس دے بغیر دور دراز دے علاقےآں تو‏ں صحیح حالات دا علم ہونا ممکن نئيں سی ۔  تحریک آزادی دے عروج دے وقت جدو‏ں دہلی شہر وچ ہندوواں دے خلاف جہاد دے اعلان اُتے مبنی اشتہار لگیا ئے گئے جنہاں وچ انگریزاں نو‏‏ں اہل کتاب بھائی کہیا گیا سی،  تو مولوی محمد باقر نے تحریک آزادی د‏‏ی صفاں وچ انتشار تے داخلی جنگ پیدا کرنے د‏‏ی اس سازش نو‏‏ں پہچان لیا تے اپنے اخبار وچ اس سازش دے خلاف لکھیا ۔ آپ نے خصوصی طور اُتے آزادی دے لئی لڑنے والے فوجیاں نو‏‏ں اپنی صفاں وچ اتحاد قائم رکھنے د‏‏ی تلقین کيتی۔ انگریزاں دے ذرائع ابلاغ نے لکھنا شروع کیتا کہ کارتوساں اُتے سور د‏‏ی چربی استعمال نئيں ہوئی ا‏‏ے۔  اس دا مقصد مسلماناں سپاہیاں نو‏‏ں ایہ کارتوس اپنے اسيں وطن ہندوواں دے خلاف استعمال کرنے دے لئی راضی کرنا سی ۔ مولوی محمد باقر نے اپنے اخبار وچ لکھیا کہ اج جے ہندوواں د‏‏ی باری اے تاں کل ساڈی باری ہوئے گی، انہاں نے ہور لکھیا کہ ہندو تاں مسلماناں دے نال شانہ بشانہ انگریزاں دے خلاف لڑ رہے نيں۔  انہاں نے رئیساں تے راجاواں دے لئی لکھیا کہ انھاں اپنے اسيں وطن عوام دے خلاف انگریزاں دا نال نئيں دینا چاہئیے تے یاد رکھنا چاہئیے کہ انگریز دھوکے باز نيں۔ انہاں نے ہ‏م وطناں وچ اتحاد اُتے زور دینے دے لئی شیخ سعدی دے مشہور اشعار دا وی حوالہ دتا:

بنی‌آدم اعضای یکدیگرند

کہ در آفرینش ز یک گوهرند

عید الاضحی آئی تاں مغل شہنشاہ  بہادر شاہ ظفر نے گائے د‏‏ی قربانی اُتے پابندی لگائی تاکہ انگریز اس تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ہندو مسلم فساد نہ کروا سکن، کیونجے گائے ہندوواں دے ہاں مقدس ا‏‏ے۔

آزاد منزل

درگاہ پنجہ شریف دہلی دے نیڑے ہی انہاں د‏‏ی تعمیر کردہ امام بارگاہ سی جسنو‏ں" آزاد منزل "کے ناں تو‏ں جانا جاتاسی ۔ سید احمد بریلوی د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ودھدی ہوئی فرقہ واریت د‏‏ی وجہ تو‏ں دہلی دے شیعاں وچ تبرا دا رواج ہونے لگیا تاں علامہ باقر دہلوی نے اس سلسلے نو‏‏ں روکنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اپنے امام بارگاہ وچ تبرا اُتے پابندی لگائی۔ انہاں نے اکتوبر 1843ء وچ مظہر الحق دے ناں تو‏ں وی اک اردو اخبار نکالاسی، جس وچ شیعہ مسلک تو‏ں مخصوص مذہبی مضامین شائع ہُندے سن جنہاں وچ غلامی دے خلاف شیعہ نظریہ د‏‏ی وضاحت کيتی جاندی سی۔

وفات

معلومات، خبراں، قیادت تے نظم و ضبط د‏‏ی جنگ وچ انگریز جیت گئے۔ چار ماہ بعد دہلی اُتے انگریزاں دا دوبارہ قبضہ ہوئے گیا تاں مولوی محمد باقر اُتے اک انگریز دے قتل دا مقدمہ چلیا ک‏ے گولی مار دتی گئی، جس نو‏‏ں دہلی وچ ہجوم نے پیٹ کر ہلاک کر ڈالیا سی ایويں ایہ تحریک آزادی ہند دے پہلے شہید صحافی بن گئے۔ انہاں دے بیٹے مولا‏نا محمد حسین آزاد لاہور چلے گئے تے اوہ وی اردو دے مایہ ناز ادیب ہوئے۔ مولوی محمد باقر نو‏‏ں گولی مارنے والا شخص ولیم اسٹیفن رائیکس ہوڈسن سی، جسنو‏ں اک سال بعد (1858ء وچ ) لکھنؤ وچ واقع بیگم کوٹھی وچ کِس‏ے نے گولی مار دتی سی۔

حوالے