محمد دین فوق
محمد دین فوق | |
---|---|
جم | 25 فروری 1877 |
وفات | 14 ستمبر 1945 (68 سال) |
مدفن | میانی صاحب قبرستان |
رہائش | سیال کوٹ |
شہریت | برطانوی ہندستان |
عملی زندگی | |
پیشہ | مورخ ، صحافی |
ترمیم |
محمد دین فوق (فروری 1877ء - 14 ستمبر 1945ء) اردو زبان دے مشہور شاعر، نقاد، اِنشاء پرداز، اخبار نویس تے مؤرخ سن ۔ فوق تریخ دی وجہ توں شہرت رکھدے نيں۔ اُنہاں دی متعدد کتاباں ہائے تریخ اُنہاں دی وجہ شہرت اے، استوں علاوہ اوہ بطور صحافی لاہور دی مشہور شخصیتاں وچوں سن ۔ فوق نوں کشمیر دا پہلا نوجوان صحافی ہونے دا اعزاز وی حاصل اے۔
پیدائش و خاندان
[سودھو]محمد دین فوق 25 فروری 1877ء وچ کوٹلی ہرنرائن وچ پیدا ہوئے، جو سیالکوٹ توں جنوب دی جانب دو تن کوس دے فاصلے اُتے واقع اے۔[۱] پیدائشی ناں محمد دیندار سی مگر بعد وچ محمد دین فوق دی نسبت توں مشہور ہوئے۔ فوق دے پردادا حسن ڈار کشمیر توں ہجرت کرکے مہاراجا رنجیت سنگھ دے عہدِ حکومت وچ پنجاب آئے تے سیالکوٹ دے موضع گھڑتل وچ آباد ہوئے گئے سن ۔
ابتدائی حالات و تعلیم
[سودھو]فوق نے ابتدائی تعلیم موضع گھڑتل، جامکے، گوجرانوالہ تے لاہور وچ حاصل کيتی مگر اوہ مڈل دی تعلیم توں ہور اگے نہ ودھ پائے۔ 1894ء وچ فوق اپنے والد دی نگرانی وچ پٹوارخانہ دا کم سیکھنے لگے تے چند مہینےآں بعد اوہ جموں چونگی وچ تے چند مہینے فیصل آباد وچ گزارے۔ بروز جمعہ 15 شعبان 1313ھ/ 31 جنوری 1896ء وچ فوق قریباً 19 سال دی عمر وچ لاہور دے مشہور پیسہ اخبار وچ بطور ملازم بھرتی ہوئے۔ تقریباً چار سال تک لاہور وچ مقیم رہندے ہوئے اخبار نویسی وچ اچھی خاصی مشق حاصل کرلئی-[۱]
فوق بطور صحافی
[سودھو]1896ء وچ فوق لاہور دے پیسہ اخبار توں وابستہ ہوئے تے تقریباً چار پنج سالاں وچ اوہ اخبار نویسی وچ مہارت حاصل کرچکے سن ۔ 1901ء وچ فوق نے لاہور توں اپنی نگرانی وچ اک ہفت روزہ اخبار پنجہ فولاد جاری کیتا جو 1906ء تک مسلسل شائع ہُندا رہیا۔ فوق نے کشمیر دے مشہور مبلغ اسلام خواجہ کمال الدین دے نال مل کے کشمیری برادری دی تنظیم تے اِصلاح دے واسطے ماہنامہ مخزن جاری کیتا جو 1905ء تک شائع ہُندا رہیا۔ فوق نے 1906ء وچ ماہنامہ کشمیری میگزین جاری کیتا جو پندرہ سال بعد ماہِ جمادی الاول 1339ھ/ جنوری 1921ء وچ ہفت روزہ ہوئے گیا۔ ماہنامہ کشمیری میگزین 1934ء تک کشمیر تے کشمیریاں دی علمی، سیاسی تے سماجی اصلاحات کردا رہیا۔
خدمات
[سودھو]فوق کشمیری صحافیاں وچ خشتِ اول دی حیثیت رکھدے نيں۔ اُنہاں نے کشمیر دے ہر پسماندہ علاقہ دے لوکاں نوں تعلیم دے میدان وچ ترقی کرنے دے راز و گر بتلائے۔ جو خاندان غربت و افلاس تے جہالت دی وجہ توں احساسِ کمتری دا شکار ہُندے سن، اُنئيں بزرگانِ سلف دی روایات یاد دلیا کے جرات مندانہ تے باحوصلہ بنادتا۔ برٹش راج دے زمانہ وچ کشمیری عام طور اُتے فوج وچ بھرتی کرنے دے قابل نئيں سمجھے جاندے سن، فوق نے کشمیریاں نوں اِس قابل بنادتا کہ چند ہی سالاں وچ کشمیریاں نوں برٹش راج دی فوج وچ خدمات دے واسطے اہل سمجھیا جانے لگیا۔ کشمیریاں دے بنیادی انسانی حقوق دے لئی وی فوق سرگرمِ عمل رہے، بیگار جداں مظالم دے خلاف اُنہاں نے صدائے احتجاج بلند کيتی۔ برٹش راج دے زمانہ وچ کشمیریاں دے حقوق دے واسطے سب توں پہلے صدائے احتحاج بلند کرنے والے فوق ہی سن ۔
1912ء توں پہلے ریاست جموں و کشمیر وچ کوئی وی شکص محکمہ امداد باہمی تے قانونِ انتقالِ اراضی دے ناں تک توں واقف نہ سی، فوق نے پنجاب دی طرح زمیندارہ سوسائٹی دا اجرا تے قانونِ انتقالِ اراضی دے نفاذ دے لئی آواز بلند کيتی۔ اِس دے نتیجے وچ ریاست جموں و کشمیر دے باسیاں نوں ایہ دونے سہولتاں بہت جلد میسر ہوگئياں۔ فوق علامہ محمد اقبال توں حد درجہ تک متاثر سن، علامہ محمد اقبال دی تحریک توں متاثر ہوکے فوق نے رسالہ طریقت تے ماہنامہ نظام جاری کيتا، تاکہ تصوف دی خدمت کيتی جاسکے۔ سجادہ نشیناں دی اصلاح دے لئی فوق نے قلمی جہاد نوں اپنایا۔ گویا فوق کشمیر وچ حقوق دے واسطے صدائے احتجاج بلند کرنے والے تے حقوق دی پاسداری اُتے عمل کروانے والے پہلے باقاعدہ صحافی سن ۔[۲]
فوق بحیثیت مؤرخ
[سودھو]فوق کشمیر دے مؤرخین وچ شمار کیتے جاندے نيں، اِس صنف خاص وچ وی اُنہاں دا اندازِ تحریر نمایاں تے منفرد رہیا۔ بحیثیت مؤرخ فوق نے تریخ دا کوئی ایسا گوشہ یا پہلو نئيں چھڈیا جس اُتے اُنہاں دے قلم توں کچھ تحریر نہ ہويا ہوئے۔ عہدِ شباب توں ضعیفی تک مسلسل اُنہاں دا قلم رواں رہیا تے مختلف موضوعات اُتے اُنہاں دیاں لکھتاں دی تعداد 95 اے جدوں کہ ڈاکٹر رتن لعل ہنگلو دی تحقیق دے مطابق فوق دیاں لکھتاں دی تعداد 112 اے۔ فوق دی کئی کتاباں ہائے تریخ اُنہاں دی زندگی وچ ہی منظر عام اُتے آئیاں جنہاں وچ مندرجہ ذیل قابل ذکر نيں:
- کشمیر دی تریخ مکمل، 3 جلد۔
- راہنمائے کشمیر ۔
- تریخ اقوام کشمیر، 3 جلد۔
- مشاہیر کشمیر۔
- خواتین کشمیر۔
- کشمیر دی رانیاں۔
- شبابِ کشمیر۔
- حکایاتِ کشمیر۔
- کشمیری زمیندار۔
- تریخ بڈشاہی۔ سلطان زین العابدین دی سوانح تے حالات اُتے مبنی اے۔
- تریخ اقوام پونچھ، 2 جلد۔
- روایاتِ اسلام۔
- تریخ حریت اسلام۔
- تریخ سیالکوٹ و سونحات علامہ عبد الحکیم سیالکوٹی۔
- 'تذکرۃ الصالحین۔
- سوانح حضرت علی بن عثمان الہجویری المعروف بہ سوانح حضرت داتا گنج بخش ہجویری۔
- مآثر لاہور۔
- یادرِ رفتگان، یعنی تذکرہ صوفیائے لاہور۔
- اخبار نویساں دے حالات۔
- تذکرہ علما والمشائخ۔
- لاہور عہد مغلیہ وچ : فوق دی ایہ تصنیف فی زمانہ وی مشہور اے۔ اِس دا تعلیقہ شالامار باغ وی شامل اے جو 1924ء وچ 97 صفحات اُتے شائع ہويا سی ۔
- تریخ دا روشن پہلو۔
- بتانِ حرم۔
- کلامِ فوق۔
- نغمہ و گلزار: ایہ شعری مجموعہ اے۔[۲]
وفات
[سودھو]موسمِ گرماء 1945ء وچ فوق کشمیر گئے ہوئے سن کہ اوتھے بیمار ہوئے گئے۔ علاج معالجہ توں صحت یابی نہ ہوئی تاں واپس لاہور چلے آئے۔ علالت ودھدتی گئی تے بروز جمعہ 6 شوال 1364ھ/ 14 ستمبر 1945ءکو 68 سال 7 ماہ شمسی دی عمر وچ لاہور وچ وفات پائی۔[۲] قبرستان میانی لاہور وچ تدفین کيتی گئی۔