محمد عاکف ارصوی
محمد عاکف ارصوی Mehmet Âkif Ersoy | |
---|---|
جم | 20 دسمبر 1873 استنبول، سلطنت عثمانیہ[۱] |
موت | ۲۷ دسمبر ۱,۹۳۶63 سال) استنبول، ترکی | (عمر
کم کِتہ | شاعر، مصنف، سیاست دان |
قومیت | Turkish |
تحریک | The Republican Era |
وڈے کم | Safahat |
ویب سائٹ | |
www |
محمد عاکف ارصوی (ترکی بولی: Mehmet Akif Ersoy) ترکی دے معروف شاعر، ادیب، دانشور، رکن پارلیمان تے ترکی دے قومی ترانے "استقلال مارشی” دے خالق سن ۔[۲] اپنے وقت دے بہترین دانشوراں وچ شمار کیتے جانے والے ارصوی ترکی بولی اُتے اپنے عبور تے حب الوطنی تے ترک جنگ آزادی وچ مدد دے باعث وی شہرت رکھدے نيں۔
انہاں دا تخلیق کردہ ترانہ ترکی دے ہر سرکاری و نجی تعلیمی ادارے دی دیوار پر، ترکی دے قومی پرچم، بابائے قوم مصطفیٰ کمال اتاترک دی تصویر تے نوجواناں توں کيتی گئی اک تقریر دے متن دے نال، آویزاں کیتا جاندا اے۔
بردور وچ انہاں دے ناں توں اک یونیورسٹی وی قائم اے۔ ارصوی دی تصویر تے قومی ترانہ 1983ء توں 1989ء تک 100 ترک لیرا دے بینک نوٹ اُتے موجود رہی۔
سوانح حیات
[سودھو]محمد عاکف 1873ء وچ سلطنت عثمانیہ دے شہر قسطنطنیہ (موجودہ استنبول) وچ پیدا ہوئے۔ آپ دا گھرانہ انتہائی مذہبی سی تے آپ دے والد طاہر آفندی اک مدرسے وچ مدرس سن ۔ انہاں نے آپ دا ناں محمد رغیف رکھیا سی ۔ ایہ عربی ناں کیونکہ ترکی وچ زیادہ معروف نہ سی اس لئی اوہ محمد عاکف اکھوائے لیکن والد تمام عمر انہاں نوں رغیف ہی پکارتے سن ۔ والد دی وفات تے اگ لگنے توں گھر دی تباہی دے باعث آپ نوں تعلیمی سلسلہ منقطع کرنا پيا تے ملازمت کرنی پئی۔ لیکن اوہ اپنے پیشہ ورانہ دور دا آغاز جلد از جلد کرنا چاہندے سن تے انہاں نے مُلکیہ بیطار مکتبی (علاجِ مویشیاں دی درس گاہ) وچ داخلہ لیا تے 1893ء وچ اعزازی سند دے نال فارغ ہوئے۔
اسی سال محمد عاکف نے سرکاری ملازمت حاصل کيتی تے اناطولیہ وچ مختلف مقامات اُتے متعدی امراض اُتے تحقیق کيتیاں ۔ اپنے مذہبی پس منظر دے باعث اوہ مسلماناں دے زوال اُتے بہت پریشان سن اس لئی انہاں نے اس عرصے دے دوران مختلف مساجد وچ خطبے وی دتے تے منبر دے ذریعے عوام وچ شعور اجاگر کرنے دی کوشش کيتی۔ ہم عصر ادیباں رضا زادہ محمود اکرم، عبد الحق حامد تے جناب شہاب الدین دے ہمراہ انہاں نے "مدافعِ ملیِ حیاتی" دے جریدے "سبیل الرشاد" وچ کم کیتا۔ بعد ازاں سرکاری ملازمت توں استعفیٰ دے دتا۔ انہاں دی شاعری تے مضامین "صراط مستقیم" نامی جریدے وچ وی شایع ہُندے سن ۔
سلطنت عثمانیہ دے اختتامی دور وچ محمد عاکف اک محب وطن ادیب دی حیثیت توں ابھرے۔ انہاں نے ترکی دی آزادی دی جدوجہد وچ اپنا بھرپور حصہ لیا تے اناطولیہ بھر دیاں مساجد وچ خطباں دے ذریعے عوام وچ جذبہ حب الوطنی اجاگر کیتا۔ 19 نومبر 1920ء نوں کستمونو دی نصر اللہ مسجد وچ دتے گئے مشہور خطبے وچ انہاں نے معاہدہ سیورے دی مذمت کيتی تے عوام توں مطالبہ کیتا کہ اوہ اپنے ایمان و اسلحے دے ذریعے مغربی نو آبادیانی قوتاں دا مقابلہ کرن۔ جدوں ایہ تقریر سبیل الرشاد وچ شایع ہوئی تاں ملک بھر وچ پھیل گئی تے بعد وچ اسنوں پمفلٹ دے ذریعے ترک فوجیاں وچ وی تقسیم کیتا گیا۔
قومی ترانہ
[سودھو]مکھ لیکھ لئی ویکھو: استقلال مارشی |
ترک جنگ آزادی دے دوران آپ دی لکھی گئی اک نظم “استقلال مارشی” نے بہت شہرت حاصل کيتی تے بعد وچ قیام جمہوریہ اسنوں ترکی دا قومی ترانہ قرار دتا گیا۔ قومی ترانے دے خالق دی حیثیت توں ترکی وچ انہاں نوں لا فانی حیثیت حاصل ہو گئی۔ استقلال مارشی نوں 12 مارچ 1921ء نوں مجلس کبیر ملی دے اجلاس دے دوران قومی ترانے دی حیثیت دتی گئی۔
یہ ترانہ تے محمد عاکف دی تصویر 1983ء توں 1989ء تک رائج 100 ترک لیرا دے بینک نوٹ اُتے وی موجود رہی۔ ترانہ سرکاری و عسکری تقاریب، قومی نمائشاں، کھیلاں دے مواقع تے اسکولاں وچ پڑھا جاندا اے جتھے 10 بندےآں اُتے مشتمل اس ترانے دے اولین دو بند ہی گائے جاندے نيں۔
خود ساختہ جلا وطنی و انتقال
[سودھو]ترکی وچ قیام جمہوریت دے بعد اتاترک دی لادینی پالیسیاں دے باعث 1925ء وچ اوہ دل شکستہ ہو کے ترکی چھڈ گئے تے مصر دے دار الحکومت قاہرہ وچ سکونت اختیار کر لئی جتھے انہاں دا قیام 11 سال رہیا۔ لبنان دے اک دورے وچ انہاں نوں ملیریا نے جکڑ لیا تے 1936ء وچ اپنی وفات توں محض 6 ماہ پہلے استنبول واپس آئے۔ انہاں دی صحت بہت بگڑ چکی سی، اس لئی اوہ جانبر نہ ہو سکے تے بالآخر 27 دسمبر 1936ء نوں انتقال کر گئے۔
انہاں نوں استنبول دے ادرنہ قاپی قبرستانِ شہداء وچ سپرد خاک کیتا گیا۔ شدید سردی تے برف باری دے باوجود لکھاں افراد نے انہاں دی نماز جنازہ وچ شرکت کيتی۔ اوہ جمہوریہ ترکی دی تاریخ دی پہلی شخصیت سن جنہاں دی آخری رسومات دے موقع اُتے قومی ترانہ بجایا گیا۔
ادبی کارنامے
[سودھو]محمد عاکف روايتی مشرقی علوم وچ زبردست مہارت رکھدے سن ۔ بچپن وچ انہاں نے والد توں عربی و فارسی دی تعلیم حاصل کيتی سی۔ بعد ازاں انہاں نے سرکاری ملازمت دے ایام وچ دوستاں دے مشورے اُتے فرانسیسی بولی وی سکھی۔
انہاں دا سب توں مشہور ادبی کم “صفحات” اے جو انہاں دی 44 نظماں اُتے مشتمل مجموعہ کلام اے۔ انہاں دے مجموعہ کلام وچ لافانی حیثیت “استقلال مارشی” نوں حاصل اے گو کہ ایہ ترانہ انہاں دی زندگی وچ “صفحات” دا حصہ نئيں بنایا گیا سی کیونکہ بقول محمد عاکف “ایہ ترانہ قوم دی ملکیت اے، اس لئی وچ اسنوں اپنے مجموعہ کلام وچ شامل نئيں کراں گا۔” پر انہاں دے انتقال دے بعد چھپنے والے مجموعیاں وچ استقلال مارشی نوں وی شامل دے دتا گیا۔ ترکاں دی وڈی اکثریت انہاں نوں قومی شاعر تسلیم کردی اے لیکن انہاں دے اسلامی پس منظر تے مذہب نال والہانہ لگاؤ دے باعث انہاں نوں سرکاری سطح اُتے قومی شاعر نئيں منیا جاندا۔ انہاں دی کتاب “صفحات” وی حال ہی وچ قبولیت عام حاصل کر پائی اے ورنہ پہلے اسنوں وی وڈے پیمانے اُتے شایع و فروخت نئيں کیتا جاندا سی کیونکہ ایہ بر سر اقتدار لا دینی عناصر دے نظریات نال متصادم سی۔
انہاں دے اہم ادبی شہ پارےآں وچ شامل نيں:
- سلیمانیہ کورسو سوندہ (سلیمانیہ دے منبر پر، 1912ء)
- حقن سیس لری (صدائے حق، 1913ء)
- فاتح کورسوسوندہ (فاتح دے منبر پر، 1914ء)
- خاطرہ لر (یادداشتاں، 1917ء)، عاصم (1924ء)
- گولگہ لر (سائے، 1933ء)
- کستمونو نصر اللہ کورسوسوندہ (کستمونو نصر اللہ دے منبر پر، 1921ء)
- قرآن دن آیت و حدیث لر (آیات و احادیث از قرآن، 1944ء)
خاطرہ لر وچ انہاں دی اہم نظم “صحرائے نجد توں مدینہ تک” شامل اے۔ اس کتاب دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ “اسلامی ادبیات وچ اس نظم توں زیادہ شاید ہی کوئی تے نظم مذہب تے رسول مقبولصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال عقیدت پیدا کرنے والی ہوئے گی۔[۳]
ترکی وچ قوم پرستی دی ودھدی ہوئی لہر دے باعث عاکف دی آواز اُتے بہت زیادہ کن نئيں دھریا گیا تے رہی سہی کسر ترکی وچ رسم الخط دی تبدیلی نے پوری کر دتی لیکن 1944ء وچ جدوں انہاں دے داماد عمر رضا طغرل نے “صفحات” نوں لاطینی رسم الخط دی جدید ترکی وچ شایع کیتا تاں اوہ مقبولیت دی بلندیاں اُتے پہنچ گئے۔
کلام عاکف توں چند اقتباست
[سودھو]” | جے کسی دن مذہب (اسلام) دا منبع خشک ہو جائے تاں نہ احساس باقی رہے گا تے نہ ہی زندگی باقی رہے گی۔ جماعت دی بقا دا انحصار دین دی بقا اُتے اے | “ |
” | یا تاں اسيں قرآن نوں کھولدے نيں تے اس دے اوراق اُتے نظر ڈالدے نيں یا اُسنوں پڑھ کے مرداں نوں بخش دیندے نيں تے گزر جاندے نيں۔ خوب اچھی طرح سمجھ لو کہ قرآن نہ ہی قبرستان وچ تلاوت کرنے دی غرض توں تے نہ فال بینی دے لئی نازل کیتا گیا اے ۔ | “ |
” | صرف دین اسلام، دین شجاعت تے دین عزت اے۔ حقیقی اسلام بہادری دی سب توں وڈی داستان اے ۔ | “ |
” | فضائل اخلاق وچوں ساڈے کول کیہ اے ؟ رزائل اخلاق وچوں ساڈے پاس کیہ اے گھٹ اے ؟ حالانکہ سانوں معلوم اے کہ حسن اخلاق دا عظیم ترین حامی ایمان ہی اے ۔ | “ |
” | قومی اخلاق نوں بچےآں دا کھیل نہ سمجھو کیونکہ ایہی قوم دی روح اے۔ اخلاق دا افلاس وڈی بھیانک موت اے تے ایہ دراصل موت کلی اے ۔ | “ |
حضور صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم نے انسانیت دی جو خدمت کيتی عاکف نے اپنی مشہور نظم “اک رات” وچ اس دا اس طرح تذکرہ کیتا اے:
” | اوہ کمزور جس دے تمام حقوق پامال ہی ہونے دے لئی سن زندہ ہو گیا۔ رستم جس دے زوال دے متعلق سوچیا وی نئيں جا سکدا ، اپنی موت آپ مر گیا۔ ہاں آپ دی شرح مبین اہل عالم دے لئی اک رحمت سی جس نے ہر داد خواہ دے گھر اُتے اپنے بازوواں نال سایہ کیتا۔ دنیا وچ جو کچھ وی اے سب انہاں ہی دی دہش اے۔ تمام اہل جہان انہاں دے مرہون منت نيں۔ تمام دنیائے انسانیت اس معصوم دی مقروض اے۔ الٰہی! قیامت دے دن مینوں اسی اقرار دے نال اٹھائیو۔ | “ |
اپنی اک نظم “اذانیں” وچ اذان دے بارے وچ عاکف کہندے نيں
” | ایہ اللہ دی آواز اے جو آسماناں نوں معمور کر دیندی اے۔ کیہ اس آواز دے لئی ایہ کوئی وڈی گل اے کہ ایہ ساری دنیا نوں ہلا دے۔ | “ |
سلطنت عثمانیہ توں علیحدگی دے خواہش مند البانوی تے عرب قوم پرستاں نوں مخاطب کردے ہوئے آپ نے کہیا
” | علیحدگی دا خیال تواڈے دلاں وچ کِداں پیدا ہويا؟ کیہ نظریہ قومیت نوں شیطان نے تواڈے دلاں وچ ڈال دتا اے۔ انہاں تمام اقوام نوں اک ہی ملت دے جھنڈے دے تھلے اکٹھا کرنے والے اسلام نوں جڑ بنیاد توں تباہ اوہ برباد کرنے والا زلزلہ قومیت اے۔ اس حقیقت نوں اک لحظہ وی بھُل جانے دا نتیجہ ابدی محرومی اے۔ عربیت تے البانی تعصب دے نال ایہ ملت اگے نئيں ودھ سکدی۔ | “ |
اک ہور نظم وچ کہندے نيں:
” | ارے تینوں معلوم نئيں کہ تیری قومیت اسلام اے۔ ایہ قومیت کیہ اے ؟ تو اپنی ملت توں کٹ کے استحکام و مضبوطی دے نال زندگی گزارنا چاہندا اے ؟ کیہ عرب نوں ترک اُتے ، لاز نوں چرکس یا کرد اُتے تے ایرانی نوں چینی اُتے کوئی ترجیح دتی گئی اے ؟ کیہ اتحاد اسلامی وچ جداگانہ عناصر دا جواز اے ؟ ہر گز نئيں پیغمبر اسلامصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم تصور قومیت اُتے لعنت بھیجے سن ۔ [۴] | “ |
عاکف تے اقبال
[سودھو]جے فکری ہم آہنگی تے نظریاتی مماثلت و مشابہت نوں دیکھیا جائے تاں اقبال تے عاکف دے کلام وچ اِنّی زیادہ اے کہ اسلامی دنیا دا کوئی شاعر اقبال نال اِنّی فکر قربت نئيں رکھدا۔[۵]
ترکی تے پاکستان وچ اک دوسرے دے ملکاں دے جنہاں دو شاعراں دا زیادہ ذکر کیتا جاندا اے تے جنہاں دا حوالہ وی دوناں ملکاں وچ شائع ہونے والے جرائد و رسائل وچ دتا جاندا اے اوہ جلال الدین رومی (مولانائے روم) تے علامہ محمد اقبال نيں۔ شاید اوہدی وجہ ایہ اے کہ علامہ اقبال نے مولانائے روم نوں پیر رومی قرار دتا اے تے خود نوں مرید ہندی پر کلام اقبال تے کلام عاکف دا مطالعہ اس گل نوں ثابت کردا اے کہ ترکی تے اردو شاعری وچ جنہاں دو اسلامی شاعراں دے کلام وچ حد درجہ مشابہت پائی جاندی اے اوہ عاکف تے اقبال ہی نيں۔
عاکف اقبال ہی دی طرح عظیم محب وطن سن لیکن اوہ وی مغربی قومیت دے سیاسی نظریہ دے خلاف سن تے اتحاد اسلامی دے علمبردار سن ۔ اقبال وطنیت نوں مذہب دا کفن سمجھدے سن تے عاکف وطنیت نوں شیطانی تصور خیال کردے سن ۔ جس دا ہلکا جہا اظہار بالا وچ قومیت دے حوال توں انہاں دے خیالات توں ہُندا اے۔
اسلامی دنیا دی زبوں حالی دا جو نقشہ اقبال نے کھنچیا سی بالکل اسی طرح عاکف نے وی عالم اسلام دے مصائب تے اوہدی بھیڑی حالت دی منظر کشی دی اے۔
آنحضورصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم نال محبت کلام اقبال دی نمایاں حصوصیت اے عاکف دے کلام وچ وی ایہی خصوصیت نمایاں اے۔ انہاں دی کتاب “خاطرہ لر” دی نظم “صحرائے نجد توں مدینہ تک” نبی مہربانصلی اللہ علیہ و آلہ وسلم توں انہاں دی محبت دی عکاس اے۔
استون علاوہ ملائیت، پردہ، جدید ادب تے استبداد وغیرہ اُتے وی دونے شاعر یکساں سوچ دے مالک نيں۔[۶]
عاکف نے علامہ اقبال دے فارسی کلام دا مطالعہ کیتا تے عربی دے معروف مترجم و شارح عبد الوہاب عزام بے نوں کلام اقبال نال متعارف کروایا۔[۷] عبد الوہاب عزام کہندے نيں کہ:
” | اقبال دے بارے وچ میری منتشر معلومات وچ اس وقت تک اضافہ نئيں ہويا جدوں تک کہ میری ملاقات میرے شاعر دوست محمد عاکف مرحوم ال نہ ہوئی۔ اوہ میرے دوست، رفیق تے مونس سن تے ساڈی رہائش گاہ حلوان دے علاوہ یونیورسٹی قاہرہ وچ وی میرے ساتھی سن ۔ اک روز انہاں نے مینوں اقبال دا اک دیوان پیام مشرق دکھایا۔ ميں نے اس توں پہلے اقبال دا کوئی شعر، نہ کم نہ زیادہ، نہ پڑھا سی تے نہ سنیا سی ۔
محمد عاکف نے دسیا کہ اک دوست نے جو انہاں دناں غالباً افغانستان دے سفیر سن ایہ کتاب مینوں بھیجی اے۔ اسيں دوناں نے اس دیوان نوں پڑھنا شروع کیتا۔ اس دے اشعار تے افکار سانوں بہت ہی پسند آئے۔ اسيں اس گلشن وچ گھُمدے رہے سن جو روح تے نگاہاں نوں بار بار اپنی چمک تے پھُلاں دی طرف متوجہ کردا سی تے جو رنگ رنگ دے پھُلاں، طرح طرح دے نمونےآں، رونق تے خوبصورتی دا سنگم سی ۔ ہن ميں نے اقبال نوں براہ راست انہاں دے کلام دے ذریعے پہچانیا لیکن ایہ علم صرف ایسا سی جداں کسی وی ایداں دے شخص دا ہو سکدا اے جس نے بہت تھوڑا جہا پڑھیا ہوئے۔ میں انہاں دی مخصوص عبارتاں توں بے خبر، انہاں دے رموز توں نا آشنا، انہاں دے فلسفہ تے افکار توں کافی حد تک بے بہرہ ہونے دے نال نال انہاں دی دعوت تے مقصد توں وی کچھ زیادہ واقفیت نئيں رکھدا سی ۔ پیام مشرق دا ایہ نسخہ جو دوست محمد عاکف نے مینوں دتا سی ہن تک میرے پاس اے۔ اس اُتے انہاں تمام مقامات اُتے نشانات لگے ہوئے نيں جنہاں نوں اساں پسند کیتا سی یا بقول فرزوق “مقامات سجدہ” پر۔ ایہ نسخہ میرے پاس پیامِ مشرق دے ذریعے اقبال نال پہلی ملاقات کيتی یادگار ہونے دے نال نال شاعر اسلام محمد عاکف دی وی یادگار اے |
“ |
عاکف سب توں پہلے جنگ آزادی دے ایام وچ انقرہ وچ کلام اقبال توں واقف ہوئے۔ ایہ تعارف اقبال دے کسی کتابچے توں ہويا جو کسی نے سبیل الرشاد دے دفتر وچ پہنچایا سی ۔ عاکف نے اس کتابچے توں ایہ رائے قائم کيتی کہ انہاں دے تے اقبال دے کلام وچ مشابہت پائی جاندی اے۔[۸]
عاکف نے اقبال دا تفصیلی مطالعہ قیام مصر دے زمانے وچ کیتا جنہاں وچ پیام مشرق وی شامل سی۔ عاکف نے گولگہ لر وچ اک نظم دے درمیان اقبال دے اک شعر دا ترکی ترجمہ دتا اے:
Heyecana verdi gonulleri heyecanli nagmesi gonlumun
Bbe no nagmeden mugeheyyicim kiyokihtimali terennumen
“میرے نغمیاں اُتے ترنم دا گمان نہ کیتا جائے، ایہ میرے دل دی آواز اے جس نے لوگاں دے دلاں وچ ہیجان برپا کر دتا اے ۔”[۹]
کتابیات
[سودھو]- اشرف ادیب، محمد عاکف (دو جلداں)
- مدحت جمال قونتائی، محمد عاکف (دو جلداں)
- سلیمان نظیف، محمد عاکف
- حسن بصری چانتائی، عاکف نامہ
- فوزیہ عبد اللہ تنسل، محمد عاکف ارصوی
- احمد کبکلی، محمد عاکف
- فاروق قادری تیمورتاش، محمد عاکف تے ساڈا معاشرہ
- علی نہاد تارلان، محمد عاکف (اس کتاب دا اردو ترجمہ ڈاکٹر محمد صابر نے کیتا اے۔ مترجم ترکیات وچ ڈاکٹریٹ دی سند رکھدے نيں)
- ثروت صولت، ترکی تے ترک، ابواب “ترکی دا شاعر اسلام: محمد عاکف” تے “عاکف تے اقبال”، صفحہ نمبر 291 تا 342، اسلامک پبلیکیشنز لاہور فروری 1989ء
حوالے
[سودھو]- ↑ Finkel, Caroline, Osman's Dream, (Basic Books, 2005), 57; "Istanbul was only adopted as the city's official name in 1930..".
- ↑ Ayyıldız, Esat. “Mehmed Âkif Ersoy’un ‘Hasbihâl’ Adlı Makalesindeki Arapça Öğretimine Dair Görüşleri”. Kabulünün 101. Yılında İstiklâl Marşı ve Milli Şairimiz Mehmed Âkif Ersoy 2. Uluslararası Sempozyumu Kongre Kitabı. ed. Ayşe Erkmen – Mustafa Latif Emek. İstanbul: İKSAD Yayınevi, 2022. 40-48.
- ↑ علی نہاد تارلان، محمد عاکف , اردو ترجمہ از ڈاکٹر محمد صابر، لاہور 1970ء
- ↑ ثروت صولت، ترکی دا شاعرِ اسلام، محمد عاکف ارصوی، مطبوعہ المعارف، لاہور، جنوری-فروری 1974ء
- ↑ ثروت صولت، عاکف تے اقبال، سہ ماہی فکر و نظر، اسلام آباد۔ اگست 1970ء
- ↑ ثروت صولت، ترکی تے ترک، اسلامک پبلیکیشنز، لاہور، سن اشاعت فروری 1989ء
- ↑ عبد الوہاب عزام، محمد اقبال سیرتہ و فلسفتہ و شعرہ (عربی) صفحہ 4 تا 5۔ مطبوعات پاکستان، طبع 1954ء
- ↑ فوزیہ عبد اللہ تنسل، محمد عاکف ارصوی صفحہ 123
- ↑ محمد عاکف ارصوی، صفحات، صفحہ 515