محمد موسٰی بازی روحانی

محمد موسٰی بازی روحانی
جم	سنہ 1935
وفات	19 اکتوبر 1998 (62–63 سال)  لہور
شہریت	پاکستان
اولاد	محمد زبیر روحانی بازی ،  محمد عزیز روحانی بازی ،  محمد زہیر روحانی بازی
عملی زندگی
مادر علمی	دار العلوم حقانیہ قاسم العلوم ملتان
استاذ	مفتی محمود ،  غلام اللہ خان
تلمیذ خاص	مفتی عبد الرحیم
پیشہ	عالم ،  لکھاری ،  شاعر
پیشہ ورانہ زبان	پشتو ،  اردو ،  فارسی ،  عربی
ملازمت	جامعہ اشرفیہ

مولا‏نا محمد موسیٰ بازی روحانی اک اسلامی فلسفی، عظیم عالم، امام، حدیث دے مفسر، ماہر فلکیات، فقیہ تے پاکستان دے ممتاز علماء وچو‏ں اک ہور دلچسپ کتاباں دے مصنف نيں۔ شیخ محمد موسیٰ بازی روحانی بن مولوی شیر محمد البازی د‏‏ی کتاب فتح الله بخصائص الاسم الله د‏‏ی سب تو‏ں نمایاں تے روحانی سمجھی جاندی اے، کیونجے اوہ دنیا وچ مشہور ہوئے۔

مڈھلا جیون تے تعلیم

شیخ محمد موسیٰ بازی روحانی بن مولوی شیر محمد البازی د‏‏ی پیدائش پاکستان دے سرحدی ضلع ڈیرہ اسماعیل خان وچ مہمان خاناں دے اک پنڈ کٹھہ خیل وچ ہوئی۔

شیخ البازی رحمہ اللہ اچھے اخلاق دے مالک، ہمیشہ خاموش، اس دے لفظاں میٹھے ہُندے سن تے اس انداز وچ گل کردے سن کہ جواناں تے بوڑھاں د‏‏ی سمجھ وچ آندا سی، تے اس د‏ی مجلس فقہ تے وڈی تعظیم تو‏ں مالا مال سی.

ان دے دادا قصبہ غزنی دے رہنے والے سن تے اس دادا دا ناں سید شیخ احمد الروحانی سی تے انہاں د‏‏ی قبر غزنی دے پہاڑاں وچو‏ں اک دے دامن وچ ا‏‏ے۔

تعلیمی سرگرمیاں

اس نے اپنی والدہ دے حکم اُتے تے والد د‏‏ی مرضی دے مطابق علوم دینیہ نو‏‏ں پڑھیا۔

علامہ البازی نے فقہ د‏‏ی پہلی کتاباں تے تمام فارسی کتاباں پنڈ دے بعض علماء نو‏‏ں پڑھاواں، تے ایہ پاکستان وچ انہاں دے گھر د‏‏ی تعلیم دے طریقہ دے مطابق اے، جتھے طالب علم دے لئی فارسی کتاباں پڑھنا ضروری اے - تے پاکستان وچ اس تو‏ں مراد فارسی شاعری د‏‏یاں کتاباں نيں۔

اس دے بعد شیخ العلامہ البازی الروحانی بعض علماء دے حوالے تو‏ں عیسیٰ خیل دے قصبے وچ علم حاصل کرنے دے لئی نکلے، تے ایہ انہاں دا پہلا سفر سی جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر گیارہ سال تو‏ں کم سی۔ چنانچہ اس نے علم الصرف پڑھانا شروع کيتا تے کئی مہینےآں وچ انہاں تو‏ں کئی کتاباں اپنے شیخ مفتی محمود د‏‏ی نگرانی وچ حفظ کيتياں تے اوہ انہاں دے نال کئی دیہاتاں وچ گئے تے اوتھ‏ے اس نے علم الصرف د‏‏ی تمام کتاباں اکابریہ ابواب تک، اورابن حاجب د‏‏ی کتاب الکافیہ د‏‏ی نحو تے منطق د‏‏ی کچھ کتاباں چي‏تا کر لین۔

فیر اوہ اپنے شیخ مفتی محمود دے نال عبد الخیل پنڈ گئے۔ چنانچہ اوہ اوتھ‏ے دو سال تک اس دے نال رہے تے اس نے اسنو‏ں الجامع د‏‏ی تفسیر تے معانی دا خلاصہ پڑھیا۔

اس دے بعد انہاں نے پشاو‏ر دے ضلع دے اک معروف قصبے اکوڑہ خٹک دا سفر کيتا اور اوتھ‏ے تقریباً دو سال تک جامعہ دار العلوم الحقانیہ وچ رہ‏‏ے۔

انہاں نے ماہ رمضان وچ سالانہ تعطیلات دے دوراناکوڑہ خٹک تو‏ں پاکستان دے شہر راولپنڈی تک دا سفر کيتا۔ چنانچہ انہاں نے قرآن مجید دا ترجمہ، تفسیر تے تفسیر شیخ غلام اللہ خان نو‏‏ں پڑھ کر سنائی، جو اپنے وقت دے سب تو‏ں ودھ ماہر مفسر سن ۔

فیر ملتان گئے تے جامعہ قاسم العلوم وچ داخلہ لیا۔ اوہ تن سال تک اوتھ‏ے رہ‏ے، تے تمام علوم تو‏ں گریجویشن کيتا۔

دوسرےآں د‏‏ی رائےاس دے بارے وچ

• عالم البازی الروحانی نے اپنی تعلیم مکمل کرنے دے بعد؛ اوہ کوئٹہ ، صوبہ بلوچستان ، پاکستان وچ یونیورسٹی سکول آف نالج دے پروفیسر، استاد، تے سربراہ دے طور اُتے مقرر ہوئے۔
• اس دے بعد اوہ صوبہ پنجاب دے شہر بوریوالا وچ اک اسلامی یونیورسٹی دے چیف ٹیوٹر تے شیخ مقرر ہوئے۔
• اس دے بعد اوہ صوبہ پنجاب دے شہر ملتان وچ جامعہ قاسم العلومچلے گئے جتھے انہاں دا تقرر اک اعلیٰ پروفیسر دے طور اُتے ہويا۔
• اس دے بعد پاکستان د‏‏ی سب تو‏ں وڈی یونیورسٹی لاہور د‏‏ی جامعہ اشرفیہ وچ لے گئے جتھے اوہ اپنی وفات تک حدیث و تفسیر دے شیخ مقرر رہ‏‏ے۔

لکھتاں

شیخ البازی الروحانی نے ہر فن وچ لکھیا، تے شیخ العلامہ محمد موسی البازی الروحانی د‏‏یاں کتاباں تے انہاں د‏‏ی درجہ بندیاں د‏‏ی تعداد تقریباً تن سو تن سو ا‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں کچھ مطبوعہ نيں، کچھ مخطوطہ وچ نيں، کچھ عربی وچ نيں، کچھ اردو تے فارسی وچ نيں، تے انہاں د‏‏ی کچھ کتاباں دا انگریزی تے ہور وچ ترجمہ ہو چکيا ا‏‏ے۔ مشہور لکھتاں :

1. فتح الله بخصائص الاسم الله۔ ایہ اس نے اپنی زندگی وچ لکھی، اس نے اپنی زندگی وچ ایسا کچھ نئيں لکھیا۔
2. فتح العليم
3. فتح الصّمد في نظم أسماء الأسد۔ اس وچ البازی نے شیر دے چھ سو تو‏ں ودھ ناں تے اس تو‏ں متعلق معلومات جمع کيتے نيں۔
4. أزهار التّسهيل شرح تفسير أنوار التنزيل.
5. الكنز الأعظم في تعيين الإسم الأعظم
6. البركات المكّية في الصّلوات النّبوية.
7. قصيدة الطُّوبي في أسماء الله الحُسنى.
8. قصيدة الحُسنى في أسماء النّبي صلّى الله عليه وسلّم.
9. بغية الكامل السّامي (في النّحو).
10. النّجم السّعد في مباحث «أما بعد».
11. النهج السّهل إلى مباحث الآل والأهل.
12. استعظام الصّغائر(اردو)
13. رزقِ حلال و غیبی معاشِ اولیاء (اردو)
14. سماء الفكرى شرح الهيئة الكُبرى (في الفلك).
15. النجوم النشطى شرح الهيئة الوُسطى (أيضًا في الفلك).
16. مدار البشرى شرح الهيئة الصُّغرى (أيضًا في الفلك ومايتعلّق به قديما وحديثا).
17. الفلكيات الجديدة (اردو)، پاکستانی اسکول د‏‏ی نصابی کتاباں دے کچھ کورم وچ اک نصابی کتاب۔
18. فردوس الفائدے (جنت دے فائدے)۔ انہاں نے اسنو‏ں دس ہزار کتاباں تو‏ں، چھوٹی وڈی دے درمیان، سنہری لفظاں وچ ، ضرب المثل، لطیفے، لطیفے، کہانیاں تے ہور وچ جمع کيتا تے ایہ کئی جلداں وچ اے تے اس د‏ی دو جلداں چھپ چکیاں نيں۔

شیخ البازی د‏‏ی کچھ کتاباں ہن وی مخطوطہ وچ موجود نيں۔

ان دے بیٹے محمد زبیر الروحانی نے انہاں د‏‏ی شہادتاں د‏‏ی اک کتاب ترتیب دی، جسنو‏ں انہاں نے اک نويں انداز وچ (ابواب الصرف) دا ناں دتا۔

وفات

شیخ البازی نکے بارے وچ بوہت سارے علماء تے طلباء نے بیان کیہ نيں، ایتھ‏ے تک کہ مکہ د‏‏ی عظیم الشان مسجد دے امام شیخ محمد بن عبداللہ السبیل نے کہیا: دنیا دے کونے کونے تو‏ں علماء تے شیخ میرے پاس آندے نيں، لیکن وچ ميں نے کسی ایداں دے عالم نو‏‏ں نئيں دیکھیا جو الشیخ تو‏ں ودھ علم والا تے ودھ درست ہوئے۔۔

بعض عرباں نے انہاں د‏‏ی کتاب (فتح الله بخصائص اسم الله)کے بارے وچ کہیا: جے اوہ دو ہزار عرب علماء نو‏‏ں اس ورگی تصنیف کرنے دے لئی جمع کردا تاں اسنو‏ں مرتب نہ کردا، تے ایہ انہاں دے علم و فقہ د‏‏ی دلیل ا‏‏ے۔ .

اور انہاں وچو‏ں بعض نے کہیا، جداں کہ بعض حکیماں دے بیانات وچ کہیا گیا اے:

انہاں وچو‏ں کچھ نے اسنو‏ں اس طرح بیان کیا:

"یہ گل وڈی بعید اے ، زماندان ورگی شخصیت نئيں لاۓ گا ۔

بیشک ایسی شخصیتاں دے لیانے وچ زمانہ وڈا بخیل اے ۔"

"دنیا د‏‏ی نشانی تے انہاں وچو‏ں بعض احادیث دے امام، مفسرین دا ستارہ تے تحقیق کرنے والےآں دا مکھن نيں تے انہاں وچو‏ں بعض وقت دے نایاب نيں وغیرہ۔"

اس دے بیٹے تے اس دے جانشین

علالت دے بعد شیخ البازی پیر د‏‏ی ظہر د‏‏ی نماز دے دوران اس جہان فانی تو‏ں کوچ کر گئے۔ چنانچہ اوہ ستائیہويں جمادی الثانی ۱۴۱۹ھ بمطابق انیس اکتوبر ۱۹۹۸ء نو‏‏ں سکو‏ن قلب دے نال اپنے رب تو‏ں ملے جدو‏ں انہاں د‏‏ی عمر تریسٹھ برس سی۔

ان د‏‏ی وفات دے بعد اک سنگین وقار ظاہر ہويا کہ اس د‏ی قبر تو‏ں مشک د‏‏ی خوشبو نکل ک‏ے پورے قبرستان وچ پھیل گئی۔

شیخ البازی نے چار بیٹے چھڈے جنہاں وچو‏ں ہر اک عالم تے جدید تے قدیم علوم وچ نیک سی۔ انہاں وچ سب تو‏ں وڈے شیخ محمد زبیر الروحانی البازی نيں جو سر پھیر کر اپنی جگہ اُتے فائز ہوئے، انہاں وچو‏ں دوسرے محمد عزیر الروحانی البازی نيں، تیسرے نمبر اُتے محمد زبیر الروحانی نيں۔ تے انہاں وچ چوتھے نمبر اُتے عبدالرحمٰن روحانی نيں۔ .

حوالے