محمد نفس الزکیہ

امام محمد النفس الزکیہ (عربی: محمد النفس الزكية)
محمد النفس الزکیہ کا اسلامی خطاطی نام
وفات	14 رمضان، 145ھ (763ء)
قابل احترام	اسلام
نسب	محمد النفس الزكیہ بن عبد اللہ كامل بن حسن المثنى بن حسن السبط بن علی ابن ابی طالب بن عبدالمطلب بن ہاشم بن عبد مناف بن قصی بن كلاب بن مرہ بن کعب بن لوی بن غالب بن فہر بن مالک بن نضر بن کنانہ بن خزیمہ بن مدرکہ بن الیاس بن مضر بن نزار بن معد بن عدنان

محمد نفس الزکیہ عباسی دور دے اک فاطمی سادات دے امام سن۔ جنہاں نے المنصور دے خلاف علم بغاوت بلند کیتا۔ تحریک عباسی دے دوران وچ عباسیاں۔ فاطمیاں تے علویاں نے مل جل کے کم کیتا۔ فاطمیاں نوں یقین سی کہ کامیابی دے بعد خلافت انہاں دے سپرد کر دتی جائے گی لیکن ایسا ممکن نہ ہو سکیا تے عباسیاں نے کامیابی دے بعد اپنی خلافت دا اعلان کر کے سفاح نوں پہلا خلیفہ نامزد کر دتا۔ اس اُتے فاطمیاں نوں وڈی مایوسی ہوئی۔ اس وقت فاطمی سادات وچوں دو شخصیتاں نہایت اہم سن ۔ اولاً حضرت امام جعفر صادق جو حضرت امام حسین دی اولاد وچوں چھٹے امام سن تے اپنے زہد و اتقاء تے روحانی کمالات دی بدولت عوام وچ بوہت مقبول سن اوہ وڈے درویش صفت انسان سن۔ انہاں نے خلافت دی کدی تمنا نئیں کیتی سی تے اپنے پیروکاراں نوں وی اس توں منع کر دے رہندے سن۔ لیکن دوسری شخصیت امام محمد نفس الزکیہ دی سی جو حضرت حسن دی چوتھی پشت وچوں سن ۔ اوہ اپنی پاکبازی تے پرہیزگاری دی بدولت عوام وچ وڈی قدر تے منزلت تے مقبولیت دی نظر نال دیکھے جاندے سن۔ امام جعفر صادق دی خاموشی دے مقابلہ وچ اوہ خلافت دے لئی پرجوش سن تے ابوجعفر منصور انہاں دی شخصیت تے عزائم دی بنا اُتے انہاں توں سخت خائف سی تے انہاں نوں اپنا مدمقابل سمجھدا سی۔

اہل مدینہ دی بیعت

بنو امیہ دے خلافت دے آخری ایام وچ جدوں عباسی دعوت دی کامیابی دے امکانات روشن نظر آنے لگے تاں مدینہ منورہ وچ بنو ہاشم دے سرکردہ لوکاں دا ایک اجتماع ہویا سی جس وچ السفاح تے ابوجعفر منصور دونے شامل سن۔ ایہ اصول تسلیم کر لیا گیا سی کہ کامیابی دی صورت وچ امام محمد نفس الزکیہ خلیفہ ہوں گے اس موقع اُتے اہل مدینہ دے صائب الرائے لوکاں نے وی اس بات دی تائید کر دتی سی۔ لیکن جونہی عباسی بامراد ہوئے انہاں نے اس فیصلے نوں پس پشت ڈال کے عبد اللہ السفاح نوں منصب خلافت اُتے فائز کر دتا۔ لہذا امام محمد نفس الزکیہ نے السفاح دی بیعت کرنے توں انکار کر دتا۔ اہل مدینہ نے اپنے پرانے موقف اُتے قائم رہندے ہوئے امام محمد دی بیعت کرکے انہاں نوں خلیفہ تسلیم کر لیا۔ سفاح نے اس موقع اُتے حکمت عملی توں کم لیا تے امام محمد نفس الزکیہ اُتے اپنے احسانات جتا کے انہاں نوں اپنے ارادے توں باز رکھنے دی درخواست کیتی چنانچہ امام محمد نے سفاح دے عہد تک اس معاملہ وچ خروج توں گریز کیتا۔

گرفتاری دیاں کوششاں

منصور نے مسند خلافت اُتے فائز ہونے دے فوراً بعد حاکم مدینہ زیاد بن عبد اللہ نوں تاکید کیتی کہ اوہ نفس الزکیہ دی حرکات و سکنات دے بارے وچ اسنوں باخبر رکھے۔ زیاد نے اسنوں یقین دہانی کرائی کہ اوہ بوہت چھیتی انہاں گرفتار کرکے مرکز خلافت روانہ کر دے گا لیکن اوہ ایسا کرنے اُتے قادر نہ ہو سکیا لہذا منصور نے اسنوں معزول کرکے قید وچ ڈال دتا۔ نویں گورنر محمد بن خالد وی انہاں قابو وچ لیانے وچ ناکام رہیا تاں اس دی جگہ رباح بن منصور نوں گورنر مدینہ مقرر کرکے اسنوں نفس الزکیہ نوں گرفتار کرنے دا حکم دتا۔ رباح نے نفس الزکیہ دے والد محترم تے انہاں دے سارے قریبی رشتہ داراں نوں گرفتار کرکے بغداد روانہ کر دتا۔ لیکن اپنی تمام کوششاں دے باوجود جدوں وی نفس الزکیہ تے انہاں دے بھائی ابراہیم جو نفس الرضیہ دے لقب توں مشہور سن گرفتار کرنے وچ ناکام رہے تاں اس نے انہاں دے قریبی رشتہ داراں نوں قتل کرنا شروع کر دتا جس وچ انہاں دے چچا عباس بن حسن۔ ابراہیم بن حسن تے چچا زاد بھائی محمد بن ابراہیم وی شامل سن۔منصور دے جاسوس انہاں دی تلاش وچ حیران و سرگردان پھردے رہندے سن لیکن اوہ انہاں دی رہائش گاہ دا پتہ چلانے وچ ناکام رہے۔

روپوشی

ابوجعفر منصور انہاں دے بارے وچ وڈا فکر مند سی لہذا حج دی نیت کرکے مکہ مکرمہ پہنچا تاکہ اس دوران وچ اوہ خود انہاں دی تلاش کر سکے اس اُتے نفس الزکیہ تے ابراہیم بصرہ وچ جا کے روپوش ہو گئے منصور انہاں دے تعاقب وچ بصرہ جا پہنچیا لیکن دونے بھائی اوتھوں نکل کے عدن چلے گئے منصور مایوس ہو کے بغداد واپس پرت گیا۔ اس دوران اوہ عدن چھڈ کے سندھ وچ روپوش ہو گئے کچھ عرصہ بعد اوتھوں ہٹ کے کوفہ چلے گئے۔ دوسری بار منصور 757ء وچ دوبارہ حج دے لئی مکہ معظمہ آیا تے نفس الزکیہ تے ابراہیم اوتھے موجود سن انہاں دے والد مکرم تے ہور تیرہ ہاشمی جنہاں قید کرکے بغداد لے جایا جا رہیا سی تے اوہ اس وقت وی درمیان موجود سن لیکن منصور فیر وی انہاں دا سراغ نہ لگیا سکیا۔ ایتھے تک کہ دوران سفر دونے بھائی بھیس بدل کے اپنے والد تے انہاں دے ساتھیاں دے نال نال اگے پیچھے چلدے رہے۔ انہاں نے اپنے والد مکرم توں خروج دی اجازت چاہی۔ لیکن انہاں نے کسے موزوں وقت تک خروج ملتوی رکھنے دی تاکید کیتی اس اُتے نفس الزکیہ مدینہ منورہ لوٹ گئے تے ابراہیم نوں عراق وچ اپنی دعوت اشاعت دے لئی بھیج دتا

دونے بھائیاں دی مستعدی تے باخبری دا ایہ عالم سی کہ اک بار اوہ بھیس بدل کر منصور دے دستر خوان اُتے اس دے نال کھانا کھانے وچ شریک ہوئے تے دوسری بار جدوں منصور بغداد دی تعمیر دے دروان اس دا معائنہ کرنے آیا تو دونے بھائیاں نے اوتھے موجود ہونے دے باوجود منصور تے انہاں دے جاسوساں نوں اس دا علم نہ ہونے دتا۔

اعلان خلافت

خلیفہ منصور نے جدوں انہاں دے قتل دی ٹھانی تے بالاخر نفس الزکیہ 762ء، 145ھ وچ اپنے 250 جاں نثاراں دے نال مدینہ وچ ظاہر ہو گئے۔ لوکاں نے انہاں دا شاندار استقبال کیتا۔ آپ نے انہاں دے نال مشاورت کرکے باقاعدہ اپنی خلافت دا اعلان کر دتا۔ اس مقدس شہر دی کثیر تعداد نے انہاں دی بیعت کر لی۔ لیکن جدوں خود انہاں دے خاندان دے بعض نامور افراد نے انہاں دی بیعت نہ کیتی تے خاموش رہے تے لوکاں نوں اس اُتے وڈی مایوسی ہوئی۔ عراق وچ انہاں دے بھائی ابراہیم نے عراق وچ اپنی سرگرمیاں دا آغاز کیتا۔ امام محمد نفس الزکیہ نے درالامان اُتے قبضہ کرکے گورنر مدینہ رباح نوں گرفتار کر لیا تے اپنے حامی قیدیاں نوں جیل توڑ کے رہا کرا لیا۔ مدینہ شریف دے بعد چھیتی ای بقیہ حجاز تے یمن دے لوکاں نے انہاں نوں خلیفہ تسلیم کر لیا۔۔

خروج دی ابتدا

امام محمد نفس الزکیہ نے مدینہ وچ اپنے خروج دا آغاز کر دتا لیکن بدقسمتی نال ابراہیم عین وقت اُتے بیمار پڑ گئے جس دی وجہ توں عراق وچ طے شدہ پروگرام دے مطابق خروج دا آغاز نہ ہو سکیا۔مدینہ منورہ دا انتظام سنبھالنے دے بعد انہاں نے اپنے اک قریبی رشتہ دار محمد بن حسن نوں مکہ دی نظامت عطا کیتی۔ اہل مکہ نے وی انہاں دی خلافت تسلیم کر لی۔ یمن وچ قاسم بن اسحاق نوں گورنر مقرر کیتا گیا۔ حجاز دے علاوہ یمن تے شام وچ وی انہاں خلیفہ تسلیم کر لیا۔

امام مالک تے امام ابوحنیفہ دی حمایت

دنیائے اسلام دے دو یگانہ روزگار ہستیاں یعنی امام مالک تے امام ابوحنیفہ نے عراق وچ ابوجعفر منصور دی بجائے امام محمد نفس الزکیہ دی حمایت دا اعلان کر کے دنیائے اسلام وچ اک تلاطم برپا کر دتا اس توں محمد نفس الزکیہ نوں وڈی تقویت حاصل ہوئی۔

امام نفس الزکیہ تے منصور دے درمیان خط کتابت

ابوجعفر منصور نوں جدوں نفس الزکیہ دے اعلان خلافت دا علم ہویا تے اس نے انہاں ڈرانے دھمکانے دے انداز وچ لکھیا کہ میرے تے تواڈے درمیان اللہ تے رسول دا عہد و میثاق اے تے ذمہ اے کہ اگر تسیں اپنے ارادے توں باز آ جاؤ تے تہانوں تواڈے خاندان تے تواڈے پیرکاراں نوں جان و مال دی امان دیندا آں۔ اس دے علاوہ جو کوئی ہور حاجت وی تواڈے ہوگی اوہ پوری کیتی جائے گی۔ جس شہر وچ تسیں چاہو گے تہانوں قیام پزیر ہونے دی اجازت ہوۓگی تے تسیں تے تواڈے لوکاں توں کوئی مواخذہ نئیں کیتا جائے گا۔ اس سب دے لئی اگر تسیں عہد نامہ لکھوانا چاہندے او تے اوہ وی لکھیا جاسکدا اے۔ ایہ خط جدوں امام نفس الزکیہ دے کول پہنچیا تو انہاں نے جواب وچ تحریر کیتا کہ اسیں تواڈے لئی ایسی امان پیش کر دے نیں جیسی تو نے ساڈے لئی پیش کیتی۔ حقیقت ایہ اے کہ حکومت ساڈا یعنی بنو فاطمہ دا حق اے۔ تو ساڈے سبب توں اس دے مدعی ہوئے تے ساڈے ای گروہ والے بن کے حکومت حاصل کرنے نوں نکلے تے اسے لئی کامیاب ہوئے۔ فیر بنو فاطمہ دی فضیلت بیان کر دے ہوئے مزید لکھیا کہ میں بہ اعتبار نسب بہترین ہاشمی آں۔ میرے باپ یعنی حضرت علی بنی ہاشم دے مشاہیر وچوں نیں میرے وچ کسے عجمی دی آمیزش نئیں تے نہ میرے وچ کسے لونڈی باندی دا اثر اے۔ اگر تو میری اطاعت کرے گا تے میں تواڈی جان و مال دی آمان دیندا آں۔ میں عہد پورا کرنے والا واں تو میرے توں پہلے وی لوکاں نوں امان تے قول دتا سی پس تو مینوں کیہڑی امان دیندا واں آیا ابان بن ہیرہ دی یا امان اپنے چچا عبد اللہ دی یا امان ابومسلم خراسانی دی۔

اس خط دے جواب وچ ابوجعفر منصور نے نفس الزکیہ دے لئی نہایت سخت تے نازیبا الفاظ استعمال کر دے ہوئے آپ دے استحقاق خلافت نوں رد کرنے دی بھرپور کوشش کیتی۔ چنانچہ عباسی تے ہاشمی خاندان دا موازنہ کر دے ہوئے اس نے بنو عباس نوں اعلیٰ و افضل قرار دتا تے دلائل توں ایہ بات ثآبت کرنے دی کوشش کیتی۔ اس نے لکھیا کہ رسول اللہ صلی اللہ علیہ وسلم دے حقیقی وارث اسیں ای نیں کیونجے وارث ہونے دے لئی عورتاں دی قرابت داری کوئی بنیاد ای نئیں بلکہ حق مرداں دے لئی مخصوص اے کیونجے انہاں توں لوکاں دا نسب چلدا اے۔ اس لئی اللہ تعالٰی نے چچا نوں تساں دا قائم مقام بنایا تے انہاں قریب ترین ماں اُتے مقدم کیتا۔ لہذا رسول اللہ دے وصال دے وقت چونکہ حضور صلم دی کوئی اولاد نرنینہ زندہ نہ سی تے حضرت عباس اس وقت زندہ سن اس لئی انہاں دے صحیح وارث تساں دے چچا سن نہ کہ تساں دی بیٹی دی اولاد۔ نیز ظہور اسلام توں پہلے چاہ زمزم دی تولیت حضرت ابوعباس دے کول سی نہ کہ حضرت ابوطالب دے کول اس لئی فاطمیاں دے مقابلہ وچ خلافت اُتے عباسیاں دا حق فائق اے۔

جنگ

اس خط کتابت دے بعد فریقین دے درمیان سوائے جنگ دے کوئی راہ کھلی نہ رہ گئی سی۔ مدینہ منورہ اُتے چڑھائی توں بیشتر منصور نے کوفہ تے خراسان جانے والی تمام شاہراہاں دی ناکہ بندی کر دتی کیونجے اسنوں اس بات دا احساس سی کہ اگر جنگ دی کوئی خبر انہاں علاقاں وچ پہنچ گئی تے اوتھے فوراً بغاوت ہونے دے امکانات نیں ۔ دوسری جانب اس نے اپنے بھتیجے عیسی بن موسی نوں چار ہزار سوار تے دو ہزار پیدل فوج دی کمان دے کر مدینہ منورہ روانہ کر دتا۔ لیکن اسنوں ایہ تاکید کر دتی کہ گرفتاری دی صورت وچ نفس الزکیہ نوں قتل نہ کیتا جائے تے اگر اوہ روپوش ہو جان تو اہل مدینہ دی گرفتاریاں کرنا کیونجے اوہ انہاں دے احوال توں بخوبی واقف ہوں گے۔ آل فاطمہ وچوں جو تہانوں ملنے آئے اس دا ناں پتہ لکھ دینا تے جو اطاعت نہ کرے اس دا مال و اسباب ضبط کر لینا۔ عیسی دی روانگی دے بعد محمد بن قحطبہ دی قیادت وچ اس دے لئی مزید امدادی فوج وی روانہ کر دتی۔

نفس الزکیہ نے عباسی فوج دی آمد دی اطلاع پاکے مجلس مشاورت منعقد دی۔ ساتھیاں دے مشورہ اُتے حضور صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے زمانے دی خندق نوں دوبارہ صاف کیتا۔ طے ایہ پایا کہ جنگ مدینہ منورہ دے اندر رہ کے لڑی جائے گی۔ عباسی جرنیل نے شہر دا محاصرہ کر لیا تے اک اُچی جگہ اُتے کھڑے ہو کر اہل مدینہ نوں ہتھیار ڈال دینے دا مشورہ دتا جسنوں امام نفس ذکیہ نے رد کر دتا تے جواب وچ پیغام بھجوایا کہ میں تینوں کتاب اللہ تے سنت رسول اللہ اُتے عمل پیرا ہونے دی دعوت دیندا آں تے اس دے انتقام توں ڈراندا آں۔ خدا دی قسم میں اس وقت تک اپنے دعوی توں دست بردار نئیں ہو سکدا جدوں تک کہ اپنے اللہ نال نہ مل جاواں۔ تہانوں اس حالت توں بچنا چاہیے کہ خدا ول بلانے والا شخص ای تہانوں قتل کرے تے تو اسنوں قتل کرے گا تو اس دا وبال تیرے اُتے ہوۓگا۔

شہادت

جنگ دے شروع ہونے توں پہلے نفس الزکیہ نے اک بوہت وڈے اجتماع وچ اعلان کیتا کہ جو کوئی انہاں توں الگ ہونا چاہتا اے اسنوں اجازت اے۔ ایہ انہاں دی غلطی سی جس دے نتیجے دے طور اُتے بوہت سارے لوک جنگ توں کنارہ کش ہو کے اردگرد دے پہاڑاں اُتے چلے گئے۔ ایہ پہلا دھچکا سی جو انہاں نوں لگیا۔ جو لوک باقی رہ گئے اوہ تعداد وچ بوہت کم سن۔ لیکن اس دے باوجود نفس الزکیہ اپنی باقی ماندہ فوج نوں لے کے نکلے۔ عیسی بن موسی نے مبازرت طلب کیبی جس اُتے نفس الزکیہ دا سپہ سالار ابو قلمش عثمان الفاروقی اگے ودھیا تے اپنے مدمقابل عباسی دا کم تمام کر دتا۔ بعد ازاں عام مقابلہ شروع ہو گیا۔ نفس الزکیہ نے خوب داد شجاعت دی۔ عباسیاں دے بوہت ساری فوج کم آئی لیکن بہ حیثیت مجموعی عباسیاں دا پلہ بھاری رہیا۔ دوسرے دن جدوں جنگ دا آغاز ہویا تو نفس الزکیہ دے نال صرف تن سو تیرہ جان نثار باقی رہ گئے۔ امام محمد نفس الزکیہ اس گھٹ تعداد دے نال جم کے لڑے لیکن اسی اثناء وچ دشمن دے کچھ سپاہیاں نے خندق پھلانگ کے تے شہر دی حدود وچ داخل ہو کے اک اُچی جگہ اُتے عباسی علم لہرا دتا۔ اس اُتے نفس الزکیہ دی ہمراہی سراسیمہ ہو گئے۔ مگر امام محمد نفس الزکیہ بنفس نفیس میدان وچ ڈٹے رہے لیکن بالاخر 14 رمضان المبارک 6 دسمبر سنہ 763ء، 145ھ نوں بروز اتوار بعد از نماز عصر شہید ہو گئے۔ انہاں دے کٹے ہوئے سر نوں لوکاں نوں ڈرانے تے عبرت دے لئی شہر وچ تشہیر کرائی گئی۔ عیسی نے انہاں دے شہید ساتھیاں نوں مدینہ منورہ تے ثنیتہ الوداع دے مقام اُتے سولی اُتے لٹکائے رکھیا۔ نفس الزکیہ دی ہمشیرہ دی درخواست اُتے انہاں دے بے سر جسد مبارک نوں جنت البقیع وچ دفن کر دتا گیا۔ امام محمد نفس ذکیہ نے جنہاں امام مالک تے امام ابوحنیفہ ورگے صلحائے امت دی تائید حاصل سی اپنی دعوت نوں کتاب اللہ تے سنت رسول دی بنیاد اُتے اٹھایا سی۔ تساں دی رحلت دے بعد اہل مدینہ تے عالم اسلام نوں انہاں ورگے نیک نام پاکیزہ سیرت انسان دی خدمات فیر میسر نہ آسکیاں۔

ابراہیم نفس الرضیہ دی شہادت

دوناں بھائیاں دے درمیان وچ طے ایہ پا چکا سی کہ جس دن نفس الزکیہ مدینہ منورہ وچ علم جہاد بلند کرے گا اسی دن ابراہیم بصرہ وچ خروج دا اعلان کر دین گے۔ لیکن عین موقع اُتے ابراہیم چیچک ورگے مہلک عارضہ وچ مبتلا ہو گئے۔ لہذا اوہ بروقت جنگ دا آغاز نہ کر سکے۔ بہرحال انہاں نے صحت یاب ہو کر بصرہ توں اہواز تک دے علاقہ اُتے قبضہ کر لیا۔ بصرہ وچ مکمل قبضہ دے بعد فاتح لشکر نے صوبہ فارس دے عباسی گورنر اسماعیل بن علی عباسی تے اس دے بھائی عبد الصمد نوں شکست دے کے فارس اُتے اپنا کنٹرول مکمل کر لیا۔ شام ہتھ توں نکل چکیا سی۔ کوفی وی ابراہیم نفس رضیہ دے منتظر سن لیکن تقدیر نے بنی بات بگاڑ دتی۔ امام محمد نفس الزکیہ دی شہادت دی خبر ابراہیم تک پہنچی تو انہاں نے عید گاہ دے میدان وچ اک عام اجتماع وچ اس دا اعلان کر دتا۔ جس توں انہاں دی صفاں وچ مایوسی دی لہر دوڑ گئی تے شکست خوردہ عباسی فوج وچ اک ولولہ تازہ پیدا ہو گیا۔ ابراہیم نے اپنی فوج دی ہمت بڑھانے دی ہر ممکن کوشش کیتی تے بصرہ وچ اپنے بیٹے حسن نوں قائم مقام کرکے خود اک لکھ فوج دے نال کوفہ دی راہ لی۔ دوسری جانب عیسی بن موسی اپنی فتح مندانہ فوج دے نال بغداد واپس پرت آیا۔ چنانچہ منصور نے فوراً اسنوں بصرہ دے محاذ اُتے بھیج دتا تے اپنے بیٹے مہدی نوں فارس اُتے حملہ کرنے دا حکم دتا۔ کوفہ توں سولہ میل دور عیسی بن موسی تے ابراہیم دی افواج دے درمیان وچ خوریز جنگ ہوئی عباسی مقدمتہ الجیش شکست کھا کے بھج نکلیا۔ لیکن عباسیاں دی خوش قسمتی کہ عین اس عالم وچ منصور دے چچا ذاد بھائیاں جعفر محمد دی قیادت وچ تازہ دم عباسی فوج آ پہنچی جس دے فورا بعد علویاں دے عقب اُتے حملہ کر دتا گیا۔ عیسی بن موسی نے موقع توں فائدہ اٹھایا تے واپس پلٹ کے ہاشمیاں دی فوج اُتے اچانک حملہ کر دتا۔ ہن ابراہیم عباسی فوج دے نرغہ وچ آ گئے۔ صرف چار سو جان نثار انہاں دے گرد جمے رہے باقی فوج سراسیمگی دی حالت وچ بھج نکلی۔ اس دوران وچ اتفاقاً اک تیر جناب ابراہیم نفس رضیہ دے گلے وچ آکے لگیا۔ ساتھیاں نے انہاں گھوڑے توں اتار لیا لیکن عباسی فوج دے اک شخص حمید بن قحطبہ نے ودھ کے ابراہیم دا سر کٹ کے عیسی بن موسی نوں پیش کر دتا۔ایہ سانحہ 25 ذوالقعدہ 145ھ، 763ء 14 فروری نوں پیش آیا۔ تساں دی شہادت نے عباسی مخالفین دا خاتمہ کر دتا تے عباسی خلافت نوں مستحکم توں مستحکم تر بنا دتا۔

حوالے