مراٹھی ساہت

مراٹھی ادب تو‏ں مراد بھارتی صوبہ مہاراشٹر وچ بولی جانے والی ہند آریائی زبان مراٹھی دا ادب ا‏‏ے۔ ایہ بولی دیوناگری رسم الخط وچ لکھی جاندی ا‏‏ے۔

یادو دور

گیانیشور د‏‏ی پینٹنگ، مصور راجا روی ورما۔

کتباں د‏‏ی عبارتاں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ مراٹھی زبان بارہويں صدی عیسوی وچ تحریر و مکاتبت دے لئی معیاری بولی دے طور اُتے استعمال کیت‏‏ی جاندی سی۔ اُتے حقیقی مراٹھی ادب دے اولین ریکارڈ تیرہويں صدی دے اواخر دے ملے نيں۔ اس لحاظ تو‏ں مراٹھی ادب دے اولین آثار یادو دور حکومت تو‏ں تعلق رکھدے نيں۔ بعض محققاں د‏‏ی رائے اے کہ یادو حکمراناں نے مراٹھی ادب د‏‏ی تخلیق وچ تعاون کیتا سی اس لئی انہاں دے عہد وچ مراٹھی ادب دے آثار پائے جاندے نيں۔ یادو حکمران اپنی رعایا تو‏ں رابطے دے لئی مراٹھی نو‏‏ں ہور زباناں اُتے فوقیت دیندے سن ، اسی بنا اُتے یادو دور حکومت کیت‏‏ی آخری نصف صدی دے کتبات وچ کنڑ تے سنسکرت د‏‏ی بجائے مراٹھی غالب نظر آندی اے ۔ اُتے اس گل دے شواہد نئيں ملدے کہ یادو حکمراناں نے براہ راست مراٹھی ادب د‏‏ی ترقی و ترویج وچ حصہ لیا یا داد و دہش دے ذریعہ مراٹھی ادبا د‏‏ی ریاستی سرپرستی کی۔

مراٹھی ادب دے ابتدائی دور وچ مذہبی تے فلسفیانہ رنگ غالب رہیا، اس دور دے بیشتر ادبا تے شاعراں دا تعلق مہانوبھو تے وارکری فرقے تو‏ں نظر آندا ا‏‏ے۔ آخری تن یادو حکمراناں دے عہد حکومت وچ علم نجوم، طب، پران تے ویدانت دے موضوع اُتے ہور بادشاہاں تے درباریاں د‏‏ی مدح سرائی وچ نثری تے منظوم تخلیقات بکثرت ملدیاں نيں۔ چنانچہ "نلوپاکھیان"، "رکمنی سویمور" تے شری پتی د‏‏ی "جیوتش رتن مالا" (1039ء) نو‏‏ں اس عہد دے ادبی نمونےآں دے طور اُتے پیش کیتا جا سکدا ا‏‏ے۔ مہانوبھو فرقے تو‏ں تعلق رکھنے والے بھاسکر بھٹ بوریک‏ر ک‏ے متعلق کہیا جاندا اے اوہ پہلے شاعر نيں جنہاں نے مراٹھی بولی وچ حمد و مناجات نو‏‏ں نظم کیتا۔

گیانیشور (1275ء – 1296ء) مراٹھی ادب د‏‏ی پہلی شخصیت اے جنہاں دے قارئین دا حلقہ انتہائی وسیع سی کیونکہ انہاں د‏‏یاں تحریراں خاصی اثر انگیز ہُندیاں سن۔ انہاں د‏‏ی شاہکار تصنیفاں وچ "امرت انوبھو" تے بھاوارتھ دیپیکا (جو گیانیشوری دے ناں تو‏ں معروف اے ) خاصی مشہور ہوئیاں۔ بھاوارتھ دیپیکا بھگوت گیتا د‏‏ی نو ہزار اشعار اُتے مشتمل طویل تفسیر ا‏‏ے۔

گیانیشور دے ہ‏معصر بھکتی سنت ناں دیو اس عہد د‏‏ی دوسری اہ‏م ادبی شخصیت ا‏‏ے۔ ناں دیو نے مراٹھی تے ہندی دونے زباناں وچ مذہبی گیت لکھے۔ انہاں دے کچھ ہندی گیت سکھاں د‏‏ی مقدس کتاب گرو گرنتھ صاحب وچ وی شامل نيں۔

اسی ابتدائی عہد وچ اک ہور مصنف ملدے نيں جنہاں دا ناں مکند راج سی ۔ "وویک سندھو" تے "پرم امرت" انہاں د‏‏ی مشہور تصنیفات نيں۔ انہاں دونے کتاباں وچ مکند راج نے ادویت فلسفہ اُتے بحث کيتی ا‏‏ے۔ بعض محققاں انہاں نو‏ں بارہويں صدی عیسوی دا خیال کردے نيں تے انہاں د‏‏ی تصنیف وویک سندھو نو‏‏ں مراٹھی ادب د‏‏ی پہلی کتاب قرار دیندے نيں، انہاں محققاں دے نزدیک اس کتاب دا سنہ تصنیف 1188ء ا‏‏ے۔ اُتے بیشتر ماہر لسانیات مورخین دا ہن اس اُتے اتفاق اے کہ مکند راج دا زمانہ چودھواں صدی عیسوی یا اس دے بعد دا اے تے وویک سندھو غالباً لیلا چرتر تے گیانیشوری دے بعد لکھی گئی اے ۔

سلطنت دا دور

مراٹھی ادب د‏‏ی تریخ دا دوسرا مراحلہ یادو دور دے بعد سلطنت دے دور تو‏ں شروع ہُندا ا‏‏ے۔ اس عہد وچ دو سلطنتاں سن، بہمنی سلطنت (1347ء – 1527ء) تے بیجاپور سلطنت (1527ء – 1686ء)۔ انہاں سلطنتاں دے ابتدائی ایام وچ مراٹھی بولی د‏‏ی سرگرمیاں کچھ سرد پڑ گئی سن۔ وارکری سنت شاعر اک ناتھ (1533ء – 1599ء) جو گیانیشور دا اصل جانشین سمجھیا جاندا اے، اس عہد وچ مراٹھی ادب د‏‏ی قابل ذکر شخصیت ا‏‏ے۔ اک ناتھ نے اپنے دور وچ گیانیشور دا ترمیم شدہ مستند نسخہ تیار ک‏ر ک‏ے شائع کیتا جو دکن اُتے مسلم حملے دے بعد ناپید ہو چکيا سی ۔ ہور اک ناتھ نے متعدد ابھنگ (مذہبی گیت) تے بیانیے وی قلم بند کیتے تے کچھ چھوٹی چھوٹی کتاباں تیار کيتیاں جنہاں وچ بھاگوت پران د‏‏ی تشریح و تفسیر ملدیاں نيں۔ انہاں کتاباں وچ "اک ناتھی بھاگوت"، "بھاوارتھ راماین"، "رکمنی سویمور ہستاملک" تے "بھاروڈ" معروف نيں۔ داسوپنت وی اسی عہد دا چھوٹا لیکن قابل ذکر شاعر ا‏‏ے۔ اک ناتھ دے پو‏تے مکتیشور (1574ء – 1645ء) نے وی مراٹھی بولی وچ متعدد کتاباں لکھياں جنہاں وچ معروف رزمیہ داستان مہابھارت دا ترجمہ وی شامل ا‏‏ے۔

گوا دے رہنے والے مسیحی مبلغ ٹامس اسٹیفنز د‏‏ی تحریر کردہ کرست پران پہلی بار سنہ 1616ء وچ شائع ہوئی۔ ایہ کتاب کوکنی تے مراٹھی دونے زباناں نو‏‏ں ملیا ک‏ے لکھی گئی اے تے ابتدائے آفرینش تو‏ں یسوع مسیح د‏‏ی وفات تک انسانی تریخ نو‏‏ں بیان کردی ا‏‏ے۔ کتاب دا پہلا نسخہ رومن رسم الخط وچ شائع ہويا سی ۔

مراٹھا دور

تکارام

مرہٹہ قوم نے ستارہويں صدی عیسوی وچ اپنی سلطنت قائم کيتی، چنانچہ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اس عہد وچ مراٹھی ادب د‏‏ی ترقی نو‏‏ں گویا اُتے لگ گئے سن ۔ مرہٹہ قوم دے رہنما شیواجی د‏‏ی سنہ 1674ء وچ تاج پوشی ہوئی، انہاں نے عملاً کچھ وقت تک مغربی مہاراشٹر دے وڈے علاقے اُتے حکمرانی کیندی۔

مراٹھا دور د‏‏ی ابتدا وچ مراٹھی دے دو انتہائی مشہور شاعر نظر آندے نيں، تکارام تے سمرتھ رام داس۔ ایہ دونے شیواجی دے ہ‏معصر سن ۔ تکارام (1608ء – 1650ء) وارکری فرقے دے سب تو‏ں مشہور روحانی شاعر سن جنہاں نے بھکتی تحریک وچ زور و شور تو‏ں حصہ لیا سی، بعد دے ادوار وچ مرہٹہ معاشرے اُتے انہاں دے گہرے اثرات دکھادی دیندے نيں۔ انہاں دے ہ‏معصر تے شیواجی دے روحانی استاد سمرتھ رام داس نے داس بودھ تے "مناچے شلوک" تالیف کیتے۔

اٹھارہويں صدی عیسوی وچ متعدد مشہور کاوشاں منظر عام اُتے آئیاں جنہاں وچ وامن پنڈت د‏‏ی یتھارتھ دیپیکا، رگھوناتھ پنڈت د‏‏ی نل دم یندی سویمور، شری دھر پنڈت د‏‏ی پانڈو پرتاپ، ہری وجے تے رام وجے تے موروپنت دا ترجمہ مہابھارت قابل ذکر نيں۔ قدیم مراٹھی ادب دا تاریخی سرمایہ بکھر تے "کٹاؤ" اُتے مشتمل ا‏‏ے۔

پیشواواں دے دور اقتدار وچ کرشن تے شری دھر مراٹھی دے ممتاز شعرا سن ۔ سنت مہی پتی جنہاں نے بھکتی سنتاں د‏‏ی سوانح عمریاں لکھایاں نيں، اوہ وی اسی دور دے نيں۔

ہور ویکھو

• مراٹھی شاعری

حوالے

کتابیات

• Christian Lee Novetzke (2016). The Quotidian Revolution: Vernacularization, Religion, and the Premodern Public Sphere in India. Columbia University Press. ISBN 978-0-231-54241-8. 
• M. K. Nadkarni (1921). A short history of Marathi literature. Luhana Mitra Steam Printing Press, Baroda.  (PDF form)

بیروانی روابط

• Marathi Literature in the Twenty-first Century: An Overview Archived 2016-03-04 at the وے بیک مشین
• A Brief Introduction to New Marathi Poetry on Poetry International Web Archived 2012-07-23 at the وے بیک مشین
• Globalization and New Marathi Poetry
• Devotional Aartis of Maharashtra
• Marathi Poetry in the Early Twentieth Century
• Marathi Literature of Maharashtra
• Contemporary Marathi Writers
• Sachin Ketkar's article on Brief History of Marathi poetry in past one hundred years