مرزا کوچک خان

مرزا کوچک خان
(فارسی وچ: میرزا کوچک خان)
تفصیل=
جم	12 اکتوبر 1880   رشت
وفات	2 دسمبر 1921 (41 سال)  شہرستان خلخال
شہریت	دولت علیہ ایران فارسی اشتراکی سوویت جمہوریہ
جماعت	فارسی اشتراکی سوویت جمہوریہ
عملی زندگی
پیشہ	سیاست دان ،  عسکری قائد
پیشہ ورانہ زبان	فارسی ،  گیلاکی بولی
دستخط

مرزا کوچک خان ( فارسی: میرزا كوچک خان‎ (1880 – 2 دسمبر، 1921)ویہويں صدی دا اک ایرانی انقلابی رہنما تے فارسی سوشلسٹ سوویت جمہوریہ دا صدر سی۔ اوہ شمالی ایران وچ گیلان دے جنگلات وچ واقع انقلابی تحریک دے بانی سن جو نہجت جنگل ( جنگل موومنٹ ) دے ناں تو‏ں مشہور ہوئے ۔ ایہ بغاوت 1914 وچ شروع ہوئی سی تے 1921 تک اندرونی تے غیر ملکی دشمناں دے خلاف سرگرم عمل رہے مرزا کوچک خان دے انتقال دے بعد ایہ تحریک مکمل طور اُتے ترک کردتی گئی۔

مڈھلا جیون

مرزا کوچک خان 1880 وچ شمالی ایران دے شہر رشت شہر وچ ، مرزا "بوزورگ" دے بیٹے سن ۔ انہاں دے والد گیلکی تاجر سن ۔۔

سیاسی سرگرمیاں

جون 1908 وچ پارلیمنٹ نو‏‏ں نويں بادشاہ ، محمد علی شاہ دے حکم دے تحت بغاوت دے دوران بند کردتا گیا سی۔ شاہ د‏‏ی خدمت کرنے والے کرنل لیہخوف د‏‏ی سربراہی وچ روسی کوسیک بریگیڈ نے پارلیمنٹ اُتے بمباری د‏‏ی تے جمہوریت دے حامی رہنماواں ، کارکناں ، صحافیاں تے پارلیمنٹ دے ممبراں نو‏‏ں گرفتار کيتا۔ خاص طور اُتے تبریز ، اردبیل تے راشت وچ پورے ملک وچ شورش برپا ہوئی ۔ تبریز بغاوت دے دوران کوچک خان نے ستار خان تے حاجی بابا خان اردبیلی د‏‏ی افواج وچ شام‏ل ہونے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن اوہ کسی بیماری دے سبب سرگرمی تو‏ں حصہ لینے تو‏ں قاصر سن ۔ اوہ دستوری جنگ وچ زخمی ہوئے سن ، تے طبی امداد دے لئے انہاں نو‏ں باکو تے تبلیسی دا سفر کرنا پيا سی۔

نو آموز تے خونی آمریت دے دور تو‏ں گزرنے دے بعد ، جس نو‏‏ں مختصر ڈکٹیٹرشپ (یا کم تر آمریت) دا ناں دتا گیا ، جولائ‏ی 1909 وچ گیلان تے وسطی ایران ( بختاری قبیلے) تو‏ں آنے والی قومی انقلابی قوتاں راجگڑھ تہران اُتے حملہ تے فتح کرنے دے لئی متحد ہوگئياں۔ میرزا کوچک خان اس فورس دے اک نچلے درجے دے کمانڈراں وچو‏ں اک سی جس نے شمال تو‏ں راجگڑھ اُتے حملہ کيتا ( سیپاحدار اعزام محمد ولی خان ٹونکابونی کی کمان وچ )۔

جنگل تحریک

مرزا کوچک خان بغاوت شروع کرنے تو‏ں پہلے (1914 دے قریب)۔

بدقسمتی تو‏ں ، اک طرف اس وقت دے جدید معاشرتی مفکرین تے کارکناں د‏‏ی کوتاہیاں تے دوسری طرف پرانی خودمختاری دے مضبوط قیام نو‏‏ں دیکھدے ہوئے ، اک ہی مراعات یافتہ طبقے تے انہاں دے سیاسی نمائندےآں نے نويں حکومت دا کنٹرول سنبھال لیا۔ آزادی دے جنگجو مطمئن نئيں سن تے در حقیقت غیر مسلح ہوگئے سن ، بعض معاملات وچ طاقت دا استعمال کردے ہوئے۔ دراں اثنا ، سارسٹ روسیاں تے برطانویاں دے ذریعہ ملک د‏‏ی داخلی سیاست د‏‏ی براہ راست تے بالواسطہ جوڑ توڑ نے لوکاں دے دکھاں وچ وادھا کيتا تے اس دے نتیجے وچ معاشرتی بدامنی پھیل گئی۔

یہ ایداں دے پریشان کن دور دے دوران سی کہ مرزا کوچک خان نے ، سوسائٹی آف اسلامک یونین دے اشتراک تو‏ں ، شمالی جنگلات (جنوبی کیسپین ) وچ اپنی بغاوت دا آغاز کيتا۔ ابتدا وچ ، اس تحریک دا صدر مقام کسمہ وچ سی۔ میرزا کوچک خان د‏‏ی راشت وچ واپسی اِنّا آسان نئيں سی کیونجے انہاں نو‏ں روسی قونصل خانے دے ذریعہ پنج سال دے لئی گیلان تو‏ں بے دخل کردتا گیا سی۔ ایسا لگدا اے کہ اس دا سبب نويں ابھردے ہوئے قومی بورژوازی تے دبے ہوئے کساناں دا مرکب اے تے اس وجہ تو‏ں اس دے آغاز دے فورا بعد ہی اس نے زور پھڑ لیا۔ جنگل فورسز (جسنو‏ں مقامی طور اُتے 'جنگالی' کہیا جاندا اے ، یعنی فارسی وچ 'جنگل دے لوک') نے مقامی سرکاری تے روسی فوجیاں نو‏‏ں شکست دتی جس نے آئینی انقلاب دے نظریات نو‏‏ں بچانے والے امکانی حیثیت تو‏ں انہاں د‏‏ی ساکھ وچ وادھا کيتا۔

منگل 12 جون ، 1918 نو‏‏ں جنگلی فوجیاں تے مشترکہ برطانوی تے سفید فام روسی افواج دے وچکار لڑائی دا مقام سی۔مؤخر الذکر فورس (جنہاں د‏‏ی سربراہی جنرل ڈنسٹر ویل تے کرنل لازر بیچراخوف نے د‏‏ی تھی) بھانويں باضابطہ طور اُتے صرف روسی فوجیاں د‏‏ی وطن واپسی نو‏‏ں منظم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جارہی سی ، لیکن حقیقت وچ باجکو پہنچنے تے اس دے خلاف لڑنے دے لئی کیسپیائی راستہ تو‏ں منجیل تو‏ں گزرنے دا منصوبہ سی۔ نو تشکیل شدہ باکو کمیون (جس د‏‏ی قیادت اسٹیپن شاہومیان) کردی ا‏‏ے۔ جنرل ڈنسٹر ویل د‏‏ی نجی ڈائریاں تے نوٹ ، جنہاں وچ ڈنسٹرفورس مشن دے شمالی فارس تے باکو دے کمانڈ دے دوران رکھے گئے نوٹ وی شام‏ل نيں ، جنرل ڈنسٹر ویل د‏‏ی عظیم پو‏تی نے اصل تو‏ں نقل کيتا اے ، تے عظیم جنگ دے پرائمری دستاویزات آرکائیو وچ شریک نيں۔ اس جنگ وچ میرزا کوچیک خان د‏‏ی فوجاں نو‏‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا کیونجے مشترکہ فوج دے ذریعہ توپ خانہ ، بکتر بند کار تے ہوائی جہاز استعمال ہوئے۔ مرزا دا فیلڈ کمانڈر جرمنی دا اک افسر ( میجر وان پاشین ) سی جو راشت وچ برطانوی جیل تو‏ں رہیا ہونے دے بعد جنگل تحریک وچ شام‏ل ہويا سی۔

روس وچ بالشویکاں دی فتح دے بعد جنگل د‏‏ی تحریک نو‏‏ں ہور فروغ ملیا تے کشش ثقل ہوگئی۔ مئی 1920 وچ سوویت بحریہ د‏‏ی سربراہی فیوڈور راسکلنکوف نے د‏‏ی تے گرگوری آرڈونوکونڈیز دے ہمراہ انزالی دی کیسپین بندرگاہ وچ داخل ہوئے۔ اس مشن نو‏‏ں صرف روسی بحری جہاز تے اسلحہ دے تعاقب وچ ہی اعلان کيتا گیا سی جو انزالی نو‏‏ں سفید فام روسی انسداد انقلابی جنرل ڈینکن نے انزالی وچ برطانوی افواج دے ذریعہ پناہ دتے سن ۔

سوشلسٹ جمہوریہ گیلان

فارس تے روسی زبان وچ روسی ٹیلی گراف ایجنسی (روسی ٹیلی گراف ایجنسی) دا ریڈ ایران وال اخبار پڑھدا اے: مرزا کچک خان دے اعزاز تے نو اعلان کردہ سوویت جمہوریہ گیلان دے جشن وچ ، 27 جون 1920 ، لانگ لائیو مرزا کچک "، راشٹ۔

مرزا کوچک خان نے سوویت انقلابیاں دے نال کچھ شرائط اُتے تعاون کرنے اُتے اتفاق کيتا جنہاں وچ سوشلسٹ جمہوریہ گیلن (جسنو‏ں ریڈ جمہوریہ جنگل وی کہیا جاندا اے ) د‏‏ی قیادت وچ انہاں د‏‏ی قیادت وچ اعلان کيتا گیا سی تے روس دے داخلی امور وچ روس د‏‏ی براہ راست مداخلت نہ ہونا وی شام‏ل سی۔ جمہوریہ اُتے ، جلد ہی اک طرف مرزا تے اس دے مشیراں دے گروپ تے روس تے کمیونسٹ پارٹی آف فارس (باکو وچ قائم ایڈالٹ پارٹی تو‏ں تیار) دے درمیان اختلافات پیدا ہوگئے۔ لینن نو‏‏ں اپنے دو افراد دے اک مندوب دے ذریعہ پٹیشن بھیج کر خونی تنازعات دے حل دے لئی مرزا د‏‏ی کوششاں دا کوئی نتیجہ برآمد نئيں ہويا۔ سن 1921 تک تے خاص طور اُتے سوویت یونین تے برطانیہ دے وچکار ہونے والے معاہدے دے بعد سوویت یونین نے سوشلسٹ جمہوریہ گیلن دی ہور حمایت نہ کرنے دا فیصلہ کيتا تے اس دے نتیجے وچ کرنل رضا خان (آئندہ رضا شاہ ) د‏‏ی سربراہی وچ حکومت‏ی افواج نے منتشر فوجاں نو‏‏ں ختم کردتا جمہوریہ جنگل۔ اُتے ، ایتھ‏ے اک مختلف نقطہ نظر اے جس دے نزدیک مرزا کوچک خان تے اس دے اندرونی حلفےآں نو‏‏ں گیلن وچ جاگیرداری نو‏‏ں ترک کرنے ورگی وڈی بنیاد پرست معاشرتی تبدیلیاں تو‏ں نمٹنے تے اس دا فائدہ اٹھانا نئيں سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں جمہوریہ نو‏‏ں زبردست راستہ ہموار کيتا جاندا۔ اس د‏ی آخری فتح۔

کامریڈ سعد اللہ درویش د‏‏ی تفویض دا خط ، جس وچ مرزا کوچک خان نے دستخط کیتے

سعداللہ درویش نو‏‏ں اس صوبے وچ ریڈ ایرانی انقلاب نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ، صوبہ مازندران د‏‏ی مشن والی افواج د‏‏ی انقلابی کونسل (کمیسار) دا صدر مقرر کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس خط اُتے مرزا کوچک خان (اس دے معمول اُتے دستخط کوچیک جنگلی یعنی جنگل دا کچک ) تے جمہوریہ ایران د‏‏ی انقلابی کونسل ، 1920 دے دوسرے ممبراں نے دستخط کیتے نيں۔ خط وچ جو لہجہ تے اصطلاحات استعمال کیت‏‏ی گئیاں نيں اوہ اس وقت دے انقلابی جوش نو‏‏ں ظاہر کردیاں نيں تے ، کچھ مورخین دے ذریعہ مرزا دے نال قدامت پسندی د‏‏ی تجویز دے برخلاف ، سوشلزم دے نظریات تو‏ں انہاں د‏‏ی عقیدت۔

مرزا د‏‏ی موت

رشت وچ مرزا کوچک خان مقبرہ

مرزا تے اس دے ساتھی ، روسی نژاد اک انقلابی مہم جو ، گاؤک نامی ، ، "مسال" دے آس پاس تلہش پہاڑاں وچ تنہا رہ گئے ، دونے دا شدید سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں انتقال ہويا۔ اک مقامی مکان مالک نے اس دے جسم نو‏‏ں منقطع کردتا سی تے انہاں دا سر انقلاب تے انقلابی نظریات اُتے حکومت کیت‏‏ی نويں تسلط قائم کرنے دے لئی رشت وچ دکھایا گیا سی۔ انہاں نے اس د‏ی میت نو‏‏ں رشت دے سولیندراب وچ دفن کيتا تے اپنا کٹا ہويا سر تہران وچ کوساک کمانڈر رضا خان (جو بعد وچ ایران دا پہلا پہلاوی شاہ بن گیا) نو‏‏ں بھیجیا۔ دوسری عالمی جنگ دے دوران تے رضا شاہ دی جلاوطنی دے لئی روانگی دے بعد ، مرزا کوچک دے دوست اس دا سر تہران تو‏ں واپس لیائے تے اسنو‏ں اس دے مقبرے وچ دفن کردتا۔ رشت وچ مرزا کوچک دے مقبرے نو‏‏ں اسلامی انقلاب دے بعد دوبارہ تعمیر کيتا گیا سی۔

تاریخی تجزیہ

مورخین نے جنگل موومنٹ کے خاتمے وچ مدد کرنے والے عوامل دا تجزیہ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ا‏‏ے۔ کچھ اہ‏م مطالعات وچ شام‏ل نيں جنہاں وچ گریگوری یگیقیان تے ابراہیم فخریائی (ریڈ جمہوریہ د‏‏ی مرزا د‏‏ی کابینہ وچ وزیر سبھیاچار) نے کمیونسٹ (ایڈالت) پارٹی دے ذریعہ کیتے گئے دونے انتہا پسندانہ اقدامات دے لئی اک کردار د‏‏ی تجویز پیش کيت‏‏ی اے جس تو‏ں عوام وچ مذہبی جذبات د‏‏ی مخالفت کيتی گئی سی ، تے مرزا کوچک خان دے مذہبی تے بعض اوقات کمیونسٹ پارٹی دے نال ممکنہ عوامل دے نال تعاون تو‏ں متعلق قدامت پسندانہ خیالات۔

یہ وی تجویز کيتا گیا اے کہ سوویت پارٹی د‏‏ی طرف تو‏ں عالمی انقلاب (جس وچ ٹراٹسکی د‏‏ی طرف تو‏ں حمایت کيتی گئی) بمقابلہ سوویت یونین دے قیام تے اس دے تحفظ تو‏ں متعلق پالیسی وچ تبدیلی ، انہاں د‏‏ی جمہوریہ گیلانی تو‏ں حمایت واپس لینے د‏‏ی بنیادی وجہ سی۔ دوسرے آپشن نو‏‏ں ہور حمایت حاصل ہوئی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں سوویتاں نے لندن (1921) وچ برطانویاں دے نال اک معاہدے اُتے دستخط کیتے جس وچ شمالی ایران تو‏ں دستبرداری ضروری سی۔ تہران وچ سوویت سفیر ، تھیوڈور روتھ اسٹین تے مرزا کوچک خان دے وچکار خط و کتابت اس نظریہ د‏‏ی حمایت کردی اے (ابراہیم فخرائئی)۔ اپنی امن سازی د‏‏ی کوششاں دے اک حصے دے طور اُتے ، روتھسٹین نے احسان اللہ خان د‏‏ی اک ہزار مضبوط فورس دے درمیان سوویت افسران نو‏‏ں وی اک پیغام بھیجیا سی جو اس دے احکامات نو‏‏ں مننے دے لئی قزوین د‏‏ی طرف جانے والی راہ وچ گامزن ہوگئی سی تے اس دے نتیجے وچ اس مسانو‏ں شکست دا سامنا کرنا پيا سی ، لیکن ایہ نظریہ دوسرے مورخین نے کچک خان د‏‏ی سماجی و معاشی تے نظریا‏تی حیثیت دے پیش نظر انقلاب دے محدود نظریہ اُتے زور دیندے ہوئے اسنو‏ں چیلنج کيتا اے ۔

ہور ویکھو

• گیلان
• ایران روس تعلقات
• ایرانی آئینی انقلاب
• جنگل موومنٹ آف گیلان
• جنگل تحریک

حوالے

ہور پڑھو

• Afary, Janet (1995). "The Contentious Historiography of the Gilan Republic in Iran: A Critical Exploration". Iranian Studies 28 (1/2): 3–24. doi:10.1080/00210869508701827.  (اندراج ضروری اے )
• ابراہیم فخرایی ، سردار جنگل (جنگالیاں دا کمانڈر) ، تہران: جاویدان ، 1983 ، تے شعبان خان جنگالی (مرزا دا بھتیجا) ، انہاں دا ناں مصنف یا محقق دے طور اُتے ذکر نئيں کيتا گیا سی۔ اوہ ہمیشہ تمام لڑائاں وچ مرزا دے نال سی تے مرزا دا سر راشٹ لے آیا۔ اوہ مرزا دے نال دفن ا‏‏ے۔
• گریگور یاگیکیان ، شوروی تے جونبش ای جنگل (سوویت یونین تے جنگالی موومنٹ) ، ایڈیٹر: بورزویح دہگان ، تہران: نوین ، 1984۔
• خسرو شوکیری ، ملیāد زھھم: جونبشِ جنگل جم جموری ye شوروی ی سوشلسٹ ای ایران فارسی وچ ، پہلا ایڈیشن ، 715 صفحہ۔ (اخترون پریس ، تہران ، 2007)سانچہ:آئی ایس بی اینآئی ایس بی این 978-964-8897-27-2 ۔ انگریزی وچ کوسورو چاکیری دے ناں تو‏ں شائع ہويا ، سوویت سوشلسٹ جمہوریہ ایران ، 1920–21: صدمے د‏‏ی پیدائش (روسی تے مشرقی یورپی علوم وچ پٹ سیریز ، یونیورسٹی آف پٹسبرگ پریس ، 1994) ،سانچہ:آئی ایس بی این ۔

باہرلے جوڑ

• سوشلسٹ جمہوریہ گیلان: اکتوبر انقلاب دا پہلا جارحانہ اقدام
• جنرل ڈنسٹر وِل د‏‏ی ڈائری - عظیم جنگ دے بنیادی دستاویزات دا آرکائیو
• irib.irg
• iran-daily.com