مسجد تاجے شاہ
مغلاں دے عہد دے آخری ایام وچ ۱۷۴۲ء دے نیڑے لاہور وچ اک مجذوب فقیر تاجے شاؒہ دا جنم ہويا۔ تاجے شاہؒ نے اک سو دوبرس دی عمر پائی۔ انہاں نے ۱۸۴۴ء وچ انتقال فرمایا۔ انہاں دے مزار دے بارے وچ کنہیا لال ہندی نے لہور دی تریخ ( ص۔۲۹۱) اُتے ایويں تحریر کيتا۔
’’ایہ مزار بیرون موچی دروازہ مشہور و معروف مزار اے۔ قبر پختہ اک چبوترے و چار دیواری دے اندر اے تے غرب دی سمت اک مسجد پختہ بنی ہوئی اے۔ شرق دی سمت اک چھوٹا جہا باغیچہ تے فقیراں دے رہنے دے مکان نيں۔ روز دو شنبہ ہفتم ماہ بیساکھ سمیت ۱۹۰۰بکرمی بمطابق ۱۶۶۴ہجری وچ ایہ بزرگ فوت ہويا۔ سالانہ میلہ ايسے تریخ نوں ہُندا اے۔ مہتم میلے دا مسمی نور محمد تے اس دا بیٹا بوڑا اے۔ اوہ اپنا روپیہ خرچ کر کے میلہ کردے نيں۔
ایہ نور محمد تاجے شاہ دا مرید سی۔ اوہ بیان کردا اے کہ میرے گھر اولاد نہ سی تاجے شاہ دی دعا توں بیٹا پیدا ہويا۔ جس دا ناں بوڑا رکھیا۔ عہد سکھی وچ ایہ تاجے شاہ اک فقیر مجذوب مستانہ پھرا کردا سی لوک بوہت سارے اس دے پاس جاندے سن تے اسنوں صاحب کشف و کرامت کہندے سن ۔ اک سودوبرس اس نے عمر پائی‘‘ ۔ مولوی نور احمد چشتی نے اپنی کتاب [۱] وچ کچھ ہور معلومات ایويں دتی نيں۔
’’مفتی غلام سرور نے جو تریخ موت انہاں دی لکھی اے۔ سو بعینہٖ درج کتاب ہذا ہُندی اے۔
بود تاجے شاہ تاج عارفان
مشتہر شد جابجا سرمست عشق
سال ترحیلش جو جستم از خرد
گفت ہادی ہدی سرمست عشق
قبر تے ہور عمارتاں دی معلومات کچھ ایويں دتی نيں۔
’’قبر دا چبوترہ پنج چھ فٹ اُچا زینہ دار تے اس قبر تے چراغ دان سفید موجود اے تے چراغ دان دے دو راہ نيں۔ اک شمال رویہ‘ اوتھے توں چراغ اندر رکھدے نيں تے دوسرا جنوب رویہ ۔ قبر دے سرہانے اس دے منہ اُتے آئینہ لگیا ہويا اے۔ تے اک جھنڈی برنگ گیروا کھڑی ہوئی اے تے قبر دے تعویذ اُتے فارسی اشعار کندہ نيں۔
پائیندی دی طرف درخت بیر‘ غرب رویہ دیوار خام گلی تے شرق رویۂ اک دالان سہ درہ جس دے دو در بند تے اک کشادہ ۔ اس دے شمال دی طرف اک کوٹھڑی۔ دالان دے اگے ستون اُتے بیل انگور‘ ایہ زمین چاہ لالہ رتن جندوہاڑی والا دی اے۔ جس وچ ایہ قبر و مکان واقع اے ۔‘‘
لاہور وچ مزارت دے نال مسجد دی تعمیر وی روایات دا اک خاصہ رہی اے۔ روایات دے ايسے تسلسل دے باعث مزار تاجے شاہ دے نال مسجد دی تعمیر دکھائی دیندی اے۔ کنہیالال ہندی تے نور احمد چشتی دیاں تحریراں وچ سانوں فقراء دے کمرے‘ درخت تے چاہ نمایاں طور اُتے دکھائی دیندے نيں۔ تقسیم توں پہلے مزار تے مسجد دی چھوٹی سی عمارت دے نال نال اک اکھاڑہ وی موجود سی۔ جدوں مسجد دی توسیع کيتی گئی تاں اکھاڑے‘ تکیہ تے ہور جگہاں مسجد دے صحن وچ آگئياں اس وقت ریلوے روڈ اُتے قدیمی سبزی منڈی موجود سی۔ جس دی وجہ توں مسجد دی اوہ دیوار جو کہ برلب سڑک سی اس دے نال چھوٹی چھوٹی دکاناں تعمیر کر دتی گئياں جو کہ اج تک موجود نيں۔ انہاں دی آمدنی مسجد اُتے صرف ہُندی سی۔ بعد وچ جدوں مسجد محکمہ اوقاف دے زیر نگرانی چلی گئی تاں ایہ کرایہ جات محکمہ اوقاف نوں جانے لگا۔ تاجے شاہ دی مسجد تے مزار دی اہمیت اس وجہ توں وی ودھ گئی اے کہ ایہ گوالمنڈی دے تاریخی علاقے وچ واقع اے۔ مسجد تک رسائی دے تن راستے میسر نيں۔ اسيں انہاں تِناں رستےآں نوں انہاں دی تاریخی اہمیت دے نال زیر بحث لاندے ہوئے مسجد تک آئیاں گے۔ سب توں پہلے اسيں سرکلر روڈ توں موچی دروازہ دے عین سامنے چمبر لین روڈ توں اک گھاٹی نما راستے توں تھلے اتردے نيں۔ چمبر لین روڈ دے آغاز ہی وچ سجے جانب اک نکڑ اُتے یاسین چنے والے دی قدیمی دکان اے۔ جتھے اج کل اس دا بیٹا یوسف بیٹھدا اے۔
اس دکان دے عین سامنے شرق سیدھ وچ اک گلی تھلے نوں گھمدی ہوئی جاندی اے۔ جتھے اُتے قدیم کٹہریاں موجود نيں تے انہاں کٹہریاں وچ اکثریتی آبادی مسیحی مذہب دے مننے والےآں دی اے۔ یاسین چنے والے توں تھلے دی جانب بڑ ھاں تاں اگے کھبے جانب قبروز منزل اے۔ اس دے تھلے تے سامنے فوم‘ بائنڈئنگ ٹیپ تے پلاسٹک رول دی مارکیٹ اے۔ ايسے بازار وچ اگے کھبے جانب قدیمی تکیہ ’’تکیہ میراثیاں‘‘ اے۔ اس تکیئے وچ استاد عاشق علی خان دی قبر موحود اے۔ اس دے نال نال ایتھے اُتے شیعہ تے سنی اتحاد دی اک انوکھی مثال دیکھنے نوں ملدی اے کہ عاشق علی خان دی قبر دے نال اک مسجد اے جو کہ اہلسنت و الجماعت دے زیر نگرانی اے تے اس دے نال ہی اک امام بارگاہ وی موجوداے۔
یہ تِناں عمارتاں تک رسائی دے لئی اک ہی چھوٹے توں دروازے توں گزر کر جانا پڑدا اے۔ اس دے نال نال پچھلی جانب دی ساری آبادی گرو ارجن نگر کہلاندی اے۔ گرو ارجن نگر وچ شفیع د ودھ والے دی دکان اج وی موجود اے۔ شفیع مرحوم تمام زندگی خالص دُدھ دی فروخت دے باعث تمام علاقے وچ نامور رہے۔ اس بازار دی نکڑ اُتے ریاض گجر دی دکان اے جو دیرینہ دشمنی اُتے قتل ہو گیا اے۔ ايسے دشمنی دے باعث مشہور فلمساز احد ملک دا برادرنسبتی گوگا شیر گورا قبرستان وچ قتل ہويا۔ گوگا شیر گندا انجن بھگوان بازار دا رہنے والا سی۔ ایتھے اُتے موجود تمام نامور لوکاں دی پشت پناہی ہمیشہ اہم سیاسی اکابرین نے کيتی۔
گوگا شیر دے قتل دے بعد اس دے بہنوئی احد ملک نے ايسے دے ناں اُتے اک فلم ’’گوگا شیر‘‘ دے ناں توں بنائی۔ ايسے توں اگے کچھ فاصلے اُتے کھبے جانب مسجد تاجے شاہ اے تے اس دے سامنے کرشنا اسٹریٹ اے۔ اس گلی دی نکڑ اُتے اک قدیم دیسی مرغی دی دکان ’’بٹ صاحب‘‘ دے ناں توں مشہور اے تے اس گلی وچ اک نامور حکیم بابا فرید گزرے نيں۔ اج وی انہاں دا مطب انہاں دے پوتے چلا رہے نيں۔ ہن اسيں مسجد دی رسائی دے دوسرے راستے دی جانب آندے نيں۔ ایہ راستہ میو ہاسپٹل چوک ’’وانساں والا بازار‘‘ توں اے ایتھے نکڑ اُتے اک قدیم مچھلی فروش دی دکان اے تے اس دے سامنے شادی بیاہ دے دعوت نامے چھاپنے والےآں دے دفاتر نيں۔
اس دے کھبے جانب تمام گلیاں کرشنا اسٹریٹ تے نمبراں دے ناواں توں جانی جاندیاں نيں۔ جداں کہ کرشنا اسٹریٹ نمبر۱‘ کرشنا سٹریٹ نمبر۴‘ وغیرہ ایتھے سڑک دے کھبے جانب آلات موسیقی ٹھیک کرنے دی اک قدیم دکان ’’پاکستان میوزک‘‘ دے ناں توں اے۔ اس دے سامنے گلی وچ پنج نسلاں توں ستار بنانے والے استاداں دا گھر اے۔ ۲۰۰۹ء وچ استاد رمضان نے ايسے گھر وچ وفات پائی‘ استاد رمضان دے والد استاد شبر محمد جو کہ مشہور ہندوستانی ستار بنانے والے رکھی رام دے استاد وی سن ۔ انہاں دے پوتے اج وی ہندوستان وچ وڈے فخر توں انہاں دا ناں لیندے نيں جدوں کہ ایتھے انہاں دی اولاد انتہائی کسمپرسی دے حالات وچ زندگی بسر کر رہی اے۔ انہاں توں اگے کچھ فاصلے اُتے سڑک دی سجے جانب باقر خانی دی کچھ قدیم دکاناں موجود نيں تے انہاں دے سامنے ہی اک پلازہ اے۔ اس پلازے دے نیڑے ہی حکیم اشفاق احمد خان دہلوی دا مطب وی اے۔
ان دے والد مرحوم دہلی وچ دہلی مسلم لیگ دے جنرل سیکرٹری سن ۔ اس پلازے توں کچھ قدم اُتے اک نواں پلازہ تعمیر ہويا اے جو کہ اصل وچ تقسیم توں پہلے دے اک مشہور ہوٹل ’’پنجاب ہوٹل‘‘ دی عمارت سی۔ ہن اس پلازے وچ ملٹی نیشنل بنکاں دے دفاتر نيں۔ اس توں کچھ قدم دے فاصلے اُتے گوالمنڈی چوک اے جو کہ سیدھا باہر لاہور ہوٹل تک چلا جاندا اے تے کھبے چمبر لین روڈ اُتے مسجد تاجے شاہ اے تے سجے جانب فوڈ اسٹریٹ اے۔ ایہی راستہ باہر تک ساڈا تیسرا راستہ بندا اے۔ اس چوک دے کھبے جانب گرلز ڈگری کالج اے۔ اس کالج دے عین سامنے تقسیم دے بعد دے مشہور ترین سٹہ باز حاجی کھیڑ چند دا گھر اے جو کہ ہن اک پلازے دی شکل اختیار کر چکيا اے۔
ان دی اولاداں ہن گوالمنڈی توں باہر رہائش اختیار کرچکی نيں۔ ایتھے فوڈ اسٹریٹ دے شروع وچ ہی سردار مچھلی فروش‘ چھما قواباں والا‘ چاچاذکوصابن والےآں دی دکاناں نيں۔ ايسے چوک توں ریلوے روڈ اُتے ہی کچھ قدم اُتے تقسیم دے بعد دی اک انتہائی معروف شخصیت ’’بشیر بختیار‘‘ دا گھر اے، جو آل پاکستان لیبر یونین دے پریڈیڈنٹ سن ۔ انہاں دی وفات دے بعد انہاں نوں نسبت روڈ اُتے موجود دیال سنگھ لائبریری دے عین سامنے بشیر لیبر ہال وچ دفنایا گیا۔ انہاں دے جنازے وچ اس وقت دے تے اج دے وزیراعظم نواز شریف نے وی شرکت کيتی۔
بشیر صاحب دے گھر توں اگے حاجی محمد طفیل خان دا قدیمی گھر وی اے جو کہ برٹش انڈین آرمی دا حصہ سن تے بعد وچ میجر دی حیثیت توں ریٹائر ہوئے اوہ اپنے آپ نوں ہمیشہ فیض صاحب دا شاگرد بتلاندے سن تے فیض صاحب دا انہاں دے گھر وچ بہت آنا جانا سی۔ انہاں دے بیٹے تعلیم دے فوراً بعد ہومیو پیتھک ادویات دے کاروبار وچ مشغول ہو گئے تے انہاں دی قدیم دکاناں جرمن ہومیو پیتھک دے ناں توں اج وی گرلز ڈگری کالج دے تھلے دیکھی جا سکدیاں نيں۔ ایتھے اُتے کسی زمانے وچ اک تاریخی سینما ’’روز‘‘ دی عمارت وی موجود سی۔ اس عمارت دے نشان وی ختم ہو چکے نيں۔ گوالمنڈی چوک وچ ہی اک مشہور بلڈنگ ’’کھنہ بلڈنگ‘‘ دے ناں توں اے۔ ایہ اِنّی وڈی بلڈنگ سی کہ اج سانوں ستر توں ايسے گھر اس وچ ملدے نيں تے ایتھے اُتے اپنے وقت دے مشہور ڈاکٹر، ڈاکٹر قصوری وی رہیا کردے سن ۔
روز سینما دے نیڑے ہی اپنے وقت دے انتہائی اہم سیاسی لیڈر چودھری مقصود دا گھر سی۔ چودھری مقصود مرحوم وی گجراں دے نال باہمی دشمنی دے باعث قتل ہوئے۔ اس توں اگے اسلامیہ کالج روڈ ریلوے روڈ دی تاریخی درسگاہ اے۔ اس درسگاہ نے اپنے وقت دے نامور شاعر‘ ادیب تے سیاستداناں نوں جنم دتا۔ کالج دی عمارت دے نیڑے ہی حکیم اجمل خان دا قدیمی دوا خانہ‘ ہمدرد دواخانہ تے انہاں دے سامنے حکیم محمد موسیٰ امرتسری دا دواخانہ وی اے۔ انہاں دے سامنے گلی وچ مشہور کالم نگار ’’غالب مزدقی‘‘ دا وی گھر اے۔ اسلامیہ کالج توں اگے کھبے جانب راجہ رام اسٹریٹ تے سجے جانب ملکی رام اسٹریٹ اے۔ انہاں دے نال ہی اک قدیمی بلڈنگ امردھارا دے ناں توں اے۔
یہ عظیم الشان بلڈنگ اج وی سو توں ودھ رہائشی گھراں دا مسکن اے۔ ادھر ہی مشہور زمانہ پیڑاں دی لسی والی دکان اے۔ امر دھارا بلڈنگ وچ ہی مشہور زمانہ فلمی اداکار مظہر شاہ دا آبائی گھر وی اے۔ ایتھے اُتے حلوہ پوڑی دی اک قدیم تے مشہور دکان اے۔ جدوں شریف فیملی ماڈل ٹاؤن چلی گئی تاں اک عرصہ تک ايسے دکان توں ناشتہ جاندا رہیا۔ امردھارا بلڈنگ دے سامنے اک مشہور گلی ’’اچار مرباں والی گلی‘‘ دے ناں توں ملدی اے۔ شریف فیملی دے دو گھر اج وی اس علاقے وچ موجود نيں۔
یک گھر ملکی رام اسٹریٹ وچ سی تے دوسرا گھر خالصہ اسٹریٹ وچ سی۔ ايسے جگہ اُتے پیپلز پارٹی دے مشہور درویش رہنما ملک معراج خالد دا وی گھر رہیا اے۔ انہاں دے پاس ہی زیر زمین دنیا دے دو مشہور کردار اسلم تانگے والا تے اس دا بھائی اشرف عرف اچھی بٹ رہائش پذیر رہے نيں۔ انہاں دے نال ہی محمد دین پنکھے والے تے پیپلزپارٹی دے اک ہور رہنما ملک اختر دا آبائی گھر وی سی۔ ايسے سڑک دے آخر اُتے ریلوے روڈ ٹیکنیکل کالج دی عمارت وی اے۔ اب اسيں مسجد دی عمارت دا تذکرہ کردے نيں۔ مسجد دا داخلی دروازہ سڑک دی جنوب سیدھ وچ اے تے مغربی سیدھ وچ مسجد دی دیوار دے تھلے سری پائے تے گوشت دی دکاناں نيں۔ جنہاں دی آمدنی محکمہ اوقاف نوں جاندی اے۔ تقسیم دے بعد انہاں دکاناں دا کرایہ اک پیسہ ماہوار توں شروع ہويا تے اک عرصہ تک ایہ پنجاہ پیسہ رہیا،اب انہاں دکاناں دا کرایہ ۱۳۹۰روپے ماہوار اے۔ مغربی سیدھ وچ سانوں دو گنبدیاں نما مینار مسجد دی دیوار دے اُتے سجے تے کھبے جانب دکھائی دیندے نيں تے انہاں دے پِچھے مشرقی سیدھ وچ اک مینار اے جو کہ کوئی خاص اُچا نئيں۔
مسجد دے د اخلی دروازے دے نال ہی سجے جانب مسجد دا پرانا ہال اے تے اس ہال دے کھبے جانب اک چھوٹا جہا راستہ اک تہہ خانے نوں جاندا اے جتھے اُتے تاجے شاؒہ دی قبر اے۔ تحقیقات چشتی وچ بیان کيتی گئی قبر جو کہ اک چبوترے وچ سی ہن اوہ اک تہہ خانے وچ اے تے اس دے پیراں وچ دوہور قبراں نيں۔ انہاں قبور اُتے کوئی تختی تے ناں موجود نئيں۔ فارسی دے اشعار جنہاں دا ذکر نور احمد چشتی نے کیہ اوہ وی زمانہ برد ہو چکے نيں۔ مزار دا کوئی وی متولی موجود نئيں۔ مسجد دی عمارت دی غربی سیدھ دی دیوار اُتے قرآن شریف دی آیات تے اردو وچ کچھ ہدایات موجود نيں۔ تقسیم دے بعد تک موجود کنواں تے اکھاڑا وی محض بزرگاں دی یاداشتاں وچ رہ گیا اے۔
تقسیم دے وقت اردگرد دی زیادہ تر آبادی ہندو تے سکھاں دی ملکیت سی جدوں کہ مزار دا شرق سیدھ احاطہ اک مسلمان دی ملکیت ’’احاطہ قادر بخش تھا‘‘ گرلز کالج دی تعمیر نو دے بعد مشرقی جانب مسجد نوں کافی وڈا احاطہ مل گیا اے۔ نہایت چھوٹے داخلی دروازے توں ایہ معلوم نئيں پڑدا کہ مسجد دے اندر دا احاطہ ڈیڑھ کنال دے لگ بھگ اے۔ نويں توسیع شدہ احاطہ وچ دو منزلہ عمارت دی تعمیر جاری اے۔
چیمبر لین روڈ دی مارکیٹ وچ سے نمازیاں دی اک وڈی تعداد بغیر مسلک دے فرق دے ایتھے نماز ادا کرنے آندی اے۔ جدوں کہ مسجد دے باہر دن دے اوقات وچ داخل ہوئے ٹرکاں دے باعث ٹریفک زیادہ تر جام ہی رہندی اے۔ عہد حاضر وچ امام مسجد دا ناں ’’قاری ریاض اویس‘‘ اے جو کہ اپنے فرائض بخوبی انجام دے رہے نيں۔ شہر لاہور وچ عمارت تے جگہاں دے ناں بدلنے دا رواج خاصا مقبول رہیا اے۔ لیکن شاید ایہ تاجے شاہ دی عشق وحدانیت وچ سرشاری سی یا اہل علاقہ دا پیار کہ ایہ مسجد اج وی انہاں ہی دے ناں توں منسوب ملدی اے۔[۲]