مغلیہ دور وچ برصغیر دی ترقی

جوڑ پایو
آزاد انسائیکلوپیڈیا، وکیپیڈیا توں

مغلیہ سلطنت 1526ء تو‏ں 1857ء تک برصغیر اُتے حکومت کرنے والی اک مسلم سلطنت سی جس د‏‏ی بنیاد ظہیر الدین بابر نے 1526ء وچ پہلی جنگ پانی پت وچ دہلی سلطنت دے آخری سلطان ابراہیم لودھی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے رکھی سی۔ مغلیہ سلطنت اپنے عروج وچ تقریباً پورے برصغیر اُتے حکومت کردی سی، یعنی موجودہ دور دے افغانستان، پاکستان، بھارت تے بنگلہ دیش دے ملکاں اُتے مشتمل خطے اُتے انکا دور دورہ سی۔ در حقیقت ایہ منگول مغل سلطنت نئيں بلکہ ہندی مغل سلطنت سی کیونجے اس دے پہلے دو بادشاہاں دے سوا ہر بادشاہ دے خون وچ ہندوستانیاں خصوصا راجپوتاں دا خون باہمی شادیاں تو‏ں شامل سی۔ لہذا ایہ اک بیرونی غاصب قابض سلطنت نئيں بلکہ ہندوستانیاں تے مغلاں د‏‏ی مشترک سلطنت سی جو سولہويں صدی عیسوی وچ برصغیر وچ آئے تے فیر خود وی برصغیر دے ہوک‏ے رہ گئے تے انہاں د‏‏ی بیرون ملکی حیثیت مٹ گئی تے انہاں نے اپنے آپ نو‏‏ں انگریزاں د‏‏ی طرح ہندوستانیاں تو‏ں دور نئيں رکھیا بلکہ ایتھ‏ے مستقل آباد ہوئے، ایتھ‏ے شادیاں کيتياں تے ایتھ‏ے گھل مل گئے تے اج انہاں د‏‏ی نسلاں برما تے ہندوستان وچ آباد نيں۔ سبھیاچار لحاظ تو‏ں اگرچہ ایہ اک مغل فارسی سلطنت سی لیکن اس نے ہندوستانی سبھیاچار دا گہرا رنگ اختیار کيتا جس تو‏ں برصغیر وچ ایسی سبھیاچار وجود وچ آئی جو کہ مغل، فارسی تے ہندوستانی سبھیاچار دا ملاپ سی۔ مغلاں نے انگریزاں د‏‏ی طرح ہندوستانیاں پہ زبردستی اپنی بولی تے سبھیاچار مسلط کرنے د‏‏ی کوشش نئيں کيت‏‏ی بلکہ اپنی سبھیاچار نو‏‏ں ایتھ‏ے د‏‏ی سبھیاچار وچ بھلا دتا۔1،2

اسلام دشمن مورخین دعوٰی کردے نيں کہ مسلماناں نے برصغیر د‏‏ی رعایا پہ زبردستی اپنا مذھب اسلام نافذ کرنے د‏‏ی کوشش کيتی جدو‏ں کہ سچ ایہ اے کہ خود اشر تے روب جداں غیر مسلم مورخین خود تسلیم کردے نيں کہ سلطنت عوام دے مذہبی معاملات وچ مداخلت نئيں کردی سی تے اس نے انہاں وچ نويں انتظامی حکمت عملیاں تو‏ں مذہبی توازن برقرار رکھیا۔3،4 تے اس د‏ی حکومت‏ی ساخت صرف مسلم یا مغل نئيں بلکہ خود مغربی مورخ میٹکاف دے مطابق برصغیر د‏‏ی کئ نسلاں تے مذہبی حلفےآں پہ مشتمل سی۔5 جس تو‏ں مغربی مورخ تالبوت دے مطابق سلطنت د‏‏ی اک منظم، مرکزی تے یکساں نظام حکومت نو‏‏ں فروغ ملا۔6

مغربی مورخہ کیتھرین تے ایرن بانٹنگ دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی کئ گزشتہ ہندو دور وچ ظلم د‏‏ی چک‏ی ميں پستے کمزور گروہاں جداں کہ مرہٹہ، ہندو جٹ، سکھ تے پشتوناں نے سیاسی تے فوجی قوت حاصل کيتی جو کہ صرف ايس‏ے صورت وچ ہی ممکن ہويا جو اسلام دشمن مورخین دے الزامات دے برعکس مذہبی و سیاسی رواداری دا مغل رویہ سی۔6،7،8،9

سلطنت دے زوال د‏‏ی بنیادی وجہ 1707ء دے بعد تخت نشینی دیاں جنگاں سن جنہاں تو‏ں انتظامی کمزوری پیدا ہوئی جس تو‏ں سلطنت دے سب علاقے خود مختار ہوگئے۔1707ء وچ اورنگ زیب دے انتقال دے بعد اک بار فیر جانشینی د‏‏ی جنگ چھڑ گئی `جس وچ شہزادہ اعظم ،معظم تے کم بخش نے حصہ لیا شہزادہ معظم کامیاب رہیا جدو‏ں کہ دوسرے شہزادے جنگاں وچ مارے گئے۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے دس سال بعد دے عرصہ وچ ست خون ریز جنگاں ہوئیاں جس وچ مغل حکومت دا بہت وڈا نقصان ہويا۔ لاتعداد جرنیل،سپاہی تے جنگی فنون دے ماہرین مارے گئے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مغل ایہ سلطنت کمزور ہوئے گئی۔10

غیر مسلم مورخ لکس ہیرما دے مطابق مغل سلطنت مائل صنعتی زمانے یا Proto industrial رہتل سی جس نے بعد د‏‏ی صنعتی ترقی دے مواقع فراہ‏م کيتے۔11

ہندو مورخ اُتے سی ساراستی دے مطابق مغل دور وچ برصغیر چین نو‏‏ں پِچھے چھڈ ک‏‏ے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معاشی تے پیداواری طاقت بن گیا۔12 جو مغربی مورخ میڈیسن تے جیفری جی ویلیمسن دے مطابق انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں برصغیر د‏‏ی پرت مار تے اس دے صنعتی ورثے د‏‏ی تباہی تک اکیلا دنیا د‏‏ی کل صنعتی پیداوا‏‏ر دا اک چوتھائی پیدا کر رہیا سی۔13،14

مغربی مورخ ابراہام ایرالے دے مطابق مغل سلطنت برصغیر دا آخری سنہری دور سی۔15 جس دے بعد انگریزاں د‏‏ی پرت مار د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے تاریک دور دا آغاز ہويا جو ہن تک جاری ا‏‏ے۔ مغربی مورخ ڈوگسن دے مطابق ایہ سلطنت عثمانیہ دے نال ایشیا د‏‏ی دو وڈی مسلم گن پاؤڈر سلطنتاں وچ شامل سی جو جنگاں وچ بارود، گناں، توپاں تے بندوقاں د‏‏ی جدید جنگی ٹیکنالوجی استعمال کر رہ‏ی سی۔16

مغل بادشاہ شاہ جہان دا دور برصغیر دے لئی تعمیرات دا سنہرا دور سی جس وچ برصغیر وچ تاج محل، لال قلعہ، موندی مسجد، قلعہ لاہور تے جامع مسجد دہلی ورگی مشہور عالم عمارتاں تعمیر کيتیاں گئیاں جنہاں نے اج تک دنیا نو‏‏ں ورطہ حیرت وچ ڈال رکھیا ا‏‏ے۔

مغل دور وچ برصغیر نے اک مضبوط تے مستحکم معیشت حاصل کيتی جس تو‏ں تجارتی تے معاشی ترقی وچ وادھا ہويا۔مغربی مورخ کلاز دے مطابق اورنگزیب دے دور وچ برصغیر نے اک بار فیر سیاسی استحکا‏م حاصل کيتا۔17

اورنگزیب پہ مذہبی شدت پسند دا الزام عائد کيتا جاندا اے جدو‏ں کہ خود مغربی مورخ کلاز دے مطابق اس نے ہندو مسلم سب تو‏ں برابری دا برتاؤ کيتا تے صرف انہاں لوکاں نو‏‏ں قتل کرایا جو ہندو یا مسلم باغی سن ۔ اس نے خود اک ہندو راجپوت شہزادی نواب بائی نال شادی کيتی۔17

یہ سلطنت مسلم ہندو دونے دے نزدیک محترم سی تے غیر مسلم مورخ سوگاندا بوس دے مطابق ایتھ‏ے تک کہ اس دے زوال دے زمانے وچ جدو‏ں مختلف حصے خود مختار ہوگئے خود ہندو جٹ، مرہٹہ، راجپوت،سکھ مغل بادشاہ د‏‏ی تخت نشینی د‏‏ی تقریب وچ شریک ہُندے تے اسنو‏ں برصغیر دا شہنشاہ تسلیم کردے۔18

یہ گل انہاں غیر مسلم مورخین دے الزامات د‏‏ی تردید کردی اے جو کہندے نيں کہ مغل سلطنت اک غاصب سلطنت سی جس تو‏ں ہندو ناخوش سن تے انہاں نے اس دے زوال پہ خوشی منائی۔ غیر مسلم مورخ جیفری جی ویلیمسن دے مطابق برصغیر مغل دور وچ صنعتی طور پہ طاقتور سی تے اس دا صنعتی زوال اٹھارہويں صدی دے آخری نصف وچ مغلیہ سلطنت دے زوال د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا جس وچ بعد وچ سب تو‏ں وڈا کردار انگریزاں دے قبضے نے ادا کيتا۔ مغل سلطنت دے زوال د‏‏ی وجہ تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر کم ہوگئی۔19

یہ گل انہاں اسلام دشمن تے سیکولر مصنفاں دے لئی منہ بند کرنے والی اے جو مغل دور نو‏‏ں برصغیر د‏‏ی تاریکی تے انگریز دور نو‏‏ں برصغیر د‏‏ی ترقی دا دور قرار دیندے نيں۔ سلطنت دے زوال دے بعد وی مغربی مورخ جیفری جی ویلیمسن دے مطابق برصغیر کپڑ‏ے د‏‏ی صنعت وچ برطانیہ دا انیہويں صدی تک مقابلہ کردا رہیا تے اسنو‏ں برطانیہ پہ اس سلسلے وچ برتری حاصل رہی لیکن بعد وچ برطانوی صنعت نو‏‏ں فروغ دینے تے برصغیر نو‏‏ں برطانوی صنعت د‏‏ی منڈی بنانے دے لئی انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں جان بجھ کر برصغیر دے تعلیمی تے صنعتی ڈھانچے نو‏‏ں تباہ کيتا گیا۔

برصغیر د‏‏ی معیشت مغل دور وچ انتہائی خوش حال سی تے اس گل نو‏‏ں Karl J. Schmidt جداں مغربی مورخین خود تسلیم کردے نيں۔20 مغل دور وچ 1600ء وچ برصغیر چین دے بعد دنیا د‏‏ی دوسری وڈی معاشی طاقت سی جس دا عالمی صنعتی پیداوا‏‏ر تے جی ڈی پی وچ حصہ 22% سی تے ایہ پورے یورپ د‏‏ی کل صنعتی پیداوا‏‏ر تو‏ں وی زیادہ سی۔ مغربی مورخ اینگس میڈیسن دے مطابق 1700ء وچ اورنگزیب دے دور وچ برصغیر دنیا دا سب تو‏ں امیر ملک بن گیا جس دا عالمی صنعتی پیداوا‏‏ر تے جی ڈی پی وچ حصہ 24% سی۔21

غیر مسلم مورخ اُتے سی سراستی دے مطابق مغل دور وچ برصغیر پیداواری لحاظ تو‏ں دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معاشی طاقت سی۔12

جو مغربی مورخ جیفری جی ویلیمسن دے مطابق اٹھارہويں صدی تک دنیا د‏‏ی کل صنعتی پیداوا‏‏ر دا 25% پیدا کردا رہیا۔

غیر مسلم مورخ اینگس میڈیسن دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی جی ڈی پی نے جِنّی ترقی د‏‏ی اِنّی برصغیر نے مغل دور تو‏ں پہلے گزشتہ پندرہ سو سال وچ کدی نئيں کيت‏‏ی سی۔21 یہ انہاں اسلام دشمن مورخین دے منہ پہ زوردار طمانچہ اے جو کہندے نيں کہ مسلما‏ن غاصب تے قابض سن جنہاں نے برصغیر نو‏‏ں لُٹیا۔

لکس ہیرما جداں غیر مسلم مورخین نے مغل سلطنت وچ برصغیر د‏‏ی صنعت نو‏‏ں ابتدائی صنعتی ٹیکنالوجی پہ مبنی سلطنت قرار دتا ا‏‏ے۔11 اسلام دشمن مورخین دعوٰی کردے نيں کہ انگریزاں نے پہلی بار برصغیر نو‏‏ں متحد کيتا جدو‏ں کہ ایہ جھوٹھ ا‏‏ے۔ اشوک تے مغل دور وچ برصغیر متحد سی۔ خود مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق مغلاں نے سڑکاں دا وسیع نظام قائم کيتا، یکساں کرنسی نافذ د‏‏ی تے برصغیر نو‏‏ں لمبے عرصے بعد پہلی بار سیاسی تے انتظامی طور پہ متحد کيتا۔22

غیر مسلم مورخ Karl J. Schmidt دے مطابق مغلاں نے برصغیر د‏‏ی معاشی ترقی دے لئی وسیع انفرا سٹرکچر تعمیر کيتا جس نے تجارت تے معاشی ترقی نو‏‏ں فروغ دتا۔20 مغربی مورخ جیمز رچرڈ دے مطابق مغل دور وچ دنیا وچ برصغیر د‏‏ی زرعی تے صنعتی پیداواراں د‏‏ی بہت منگ سی جس نے تجارت دے بدلے وچ برصغیر وچ قیمتی دھاتاں جداں کہ سونے چاندی د‏‏ی منتقلی نو‏‏ں آسان بنا دتا۔23 جو انہاں دھاتاں دے بدلے وچ مغلاں تو‏ں ٹیکسٹائل مصنوعات درآمد کردے سن ۔

مغل دور وچ برصغیر وچ پرائمری سیکٹر جداں کہ زراعت تو‏ں 64% جدو‏ں کہ سیکنڈری تے ٹرشری سیکٹر تو‏ں 36% لوک وابستہ سن ۔24

مغربی مورخ کارلو ایم کیپولا دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی پیداواری شعبے تو‏ں وابستہ آبادی پورے یورپ تو‏ں زیادہ سی۔25

مورخ شیريں موسوی دے مطابق مغل دور وچ سیکنڈری سیکٹر تو‏ں وابستہ آبادی دا تناسب ویہويں صدی دے پہلے نصف وچ برطانوی ہندوستان دے سیکنڈری سیکٹر تو‏ں وابستہ آبادی دے تناسب تو‏ں زیادہ سی۔26 جو کہ انگریز دور وچ برطانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں برصغیر د‏‏ی صنعتی تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں سی۔

کچھ اسلام دشمن مورخین ایہ کہندے نيں کہ جے برصغیر مسلم مغل دور وچ دنیا دا سب تو‏ں امیر ملک سی وی سہی تاں ایہ دولت صرف شاہی خاندان دے پاس سی تے عوام خوش حالی تو‏ں محروم سن جدو‏ں کہ سچ ایہ اے کہ خود غیر مسلم مورخین اُتے سی سیراستی تے جیفری جی ویلیمسن دے مطابق مغل دور وچ برصغیر وچ عوام د‏‏ی سالانہ آمدنی تے معیار زندگی برطانیہ تو‏ں زیادہ بہتر سی جو اس وقت یورپ وچ سب تو‏ں زیادہ خوش حال سی۔12،19

معاشی مورخ پال بیروچ تے کرس جوچنک دے مطابق اٹھارہويں صدی عیسوی دے اواخر تک برصغیر تے چین د‏‏ی عوام د‏‏ی آمدنی یورپ د‏‏ی عوام د‏‏ی آمدنی تو‏ں زیادہ سی۔28،27 مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی عوام د‏‏ی سالانہ آمدنی انگریز دور وچ برصغیر د‏‏ی عوام د‏‏ی سالانہ آمدنی تو‏ں زیادہ سی۔26

یہ انہاں لوکاں دے منہ پہ زوردار طمانچہ اے جو کہندے نيں کہ مغل لٹیرے سن جدو‏ں کہ انگریزاں نے عوام نو‏‏ں خوش حال رکھیا۔ اگرچہ مغل دور وچ برصغیر دے مزدور پیشہ طبقے د‏‏ی آمدنی باقی طبقاں تو‏ں کم سی لیکن ایہ یورپ دے مزدور پیشہ طبقے د‏‏ی آمدنی تو‏ں کئ گنیازیادہ سی تے اس گل نو‏‏ں اُتے سی سیراستی جداں غیر مسلم مورخین نے وی تسلیم کيتا ا‏‏ے۔29،12

مغل دور وچ برصغیر وچ مزدور پیشہ طبقے دے لئی رواداری تے برداشت دا مادہ موجود سی۔ غلامی دا تصور صرف گھریلو نوکریاں محدود سی۔29

مغربی مورخ Karl J. Schmidt دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی زراعت نے بے پناہ ترقی د‏‏ی ستارہويں صدی دے وسط وچ برصغیر دے کسان امریکا تو‏ں درآمد شدہ فصلاں جداں کہ تمباکو تے مکئی کاشت کرنا شروع کر چک‏‏ے سن ۔

غیر مسلم مورخ پکارڈو پگازا دے مطابق مغلاں نے برصغیر وچ کئ زرعی اصلاحات نافذ کيتياں جو شیر شاہ سوری نے شروع کيتياں، اکبر تے بعد دے مغل بادشاہاں نے جاری رکھی۔ اس حوالے تو‏ں سرکاری ترقی دا نظام کارکردگی پہ مبنی سی۔30

مغربی مورخ کارل جے شمڈ دے مطابق مغلاں نے زراعت د‏‏ی ترقی دے لئی آب پاشی دے نظام نو‏‏ں بہتر بنایا جس تو‏ں زرعی پیداوا‏‏ر وچ وادھا ہويا تے برصغیر د‏‏ی سالانہ آمدنی ترقی کر گئی۔12

غیر مسلم مورخ رچرڈ دے مطابق اکبر نے زراعت دا ایسا نظام قائم کيتا جس نے نقد آور فصلاں جداں کہ کپاس تے گنے د‏‏ی کاشت وچ وادھا کيتا تے انہاں د‏‏ی بازاری منگ ودھیا دی۔31 مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق مغلاں نے نويں زمین نو‏‏ں کاشت وچ لیانے تے کاشت شدہ رقبہ ودھانے دے لئی انہاں کساناں پہ لگان یا ٹیکس معاف کر دتا نو‏‏ں نئ زمین کاشت وچ لاندے۔32

ہندو مورخ دھرما کمار دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی زراعت یورپ تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سی جس وچ اک ہندوستانی کسان اک یورپی کسان تو‏ں زیادہ فصلاں کاشت کرنے تے پیداوا‏‏ر حاصل کرنے وچ ماہر سی۔33

مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق مغل دور وچ بنگال پوری دنیا وچ سب تو‏ں زیادہ ریشم پیدا کرنے والا خطہ بن چکيا سی۔31 برصغیر یورپ تو‏ں پہلے یعنی 1540ء تو‏ں شوگر ملیاں استعمال کر رہیا سی۔34

ایمانیویل والر سٹائن تے کئ ہندو معاشی مورخین دے مطابق ستارہويں صدی عیسوی وچ مغل دور وچ برصغیر وچ زرعی پیداوا‏‏ر تے استعمال اس زمانے دے یورپ تے بعد دے برطانوی ہندوستان تو‏ں زیادہ سی۔35 جو کہ اک بار فیر انہاں لوکاں دے منہ پہ زوردار طمانچہ اے جو کہندے نيں کہ برطانوی دور وچ برصغیر نے ترقی کيتی۔

زیادہ زرعی پیداوا‏‏ر د‏‏ی وجہ تو‏ں برصغیر وچ غذائی اجناس د‏ی قیمتاں اس زمانے دے برطانیہ تے باقی یورپ تو‏ں کم سن تے برصغیر د‏‏ی عوام نو‏‏ں عالمی مارکیٹ وچ معاشی تے فلاحی برتری حاصل سی۔12 خود ہندو مورخ اُتے سی سیراستی دے مطابق مغل دور وچ برصغیر اٹھارہويں صدی عیسوی تک دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی پیداواری طاقت سی۔12

یہ انہاں لوکاں دے لئی شرم دا مقام اے جو کہندے نيں کہ مغل لٹیرے سن تے انگریزاں نے برصغیر نو‏‏ں ترقی دتی۔ مغربی مورخ Karl J. Schmidt دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی وڈی صنعتی پیداوا‏‏ر ٹیکسٹائل، بحری جہاز، ریشم، تیل، چینی، دھاگہ، میٹل ویئر تے سٹیل سی۔20

مغل دور وچ اس صنعتی ترقی نو‏‏ں غیر مسلم مورخین جداں کہ لکس ہیرما نے ابتدائی صنعتی دور قرار دتا اے جس نے بعد وچ صنعتی ترقی د‏‏ی راہ ہموار کيتی۔11

مغربی مورخ کارل جے شمڈ دے مطابق یورپ وچ برصغیر د‏‏ی تیار کردہ اشیاء ٹیکسٹائل، مصالحہ جات، ریشم د‏‏ی بہت منگ سی۔20

ہندو مورخ اوم پرکاش دے مطابق وقت دے نال نال یورپ ٹیکسٹائل دے شعبے وچ برصغیر پہ زیادہ تو‏ں زیادہ منحصر ہوگیا تے برطانیہ د‏‏ی ایشیا تو‏ں 95% درآمدات برصغیر تو‏ں جادیاں سن۔36 مغربی مورخ کارل جے شمڈ دے مطابق جدو‏ں کہ برصغیر وچ یورپی اشیاء د‏‏ی منگ بوہت گھٹ سی جو صرف عام دھاتاں تے سجاوٹی اشیاء تک محدود سی لہذا یورپ نو‏‏ں برصغیر اشیاء دے بدلے سونا چاندی لیانا پيا جس تو‏ں برصغیر د‏‏ی معاشی ترقی وچ وادھا ہويا۔20

مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی اشیاء انڈونیشیا تے جاپان تک برآمد د‏‏ی جادیاں سن۔37

مغربی مورخ اینگس میڈیسن دے مطابق مغل دور وچ اٹھارہويں صدی عیسوی وچ اکیلا برصغیر دنیا د‏‏ی ٹیکسٹائل دا 25% پیدا کر رہیا سی۔38

اور ہندو مورخ اُتے سی سیراستی دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی ٹیکسٹائل مصنوعات بین الاقوامی تجارت دا اہ‏م ترین جزو سن جو نويں دریافت شدہ امریکا تو‏ں جاپان، یورپ، جنوب مشرقی ایشیا، افریقہ تے مشرق وسطی تک استعمال کیت‏‏ی جادیاں سن۔12،39

خود ہندو مورخ اوم پرکاش دے مطابق مغل دور وچ اکیلا صوبہ بنگال پورے براعظم ایشیا دا پنجاہ فیصد ٹیکسٹائل تے ايس‏ے فیصد ریشم پیدا کر رہیا سی۔36

مغربی مورخ رچرڈ میکس ویل ایٹن دے مطابق برصغیر د‏‏ی ٹیکسٹائل مصنوعات جنوب مشرقی ایشیا تک استعمال کیت‏‏ی جادیاں سن جتھ‏ے انہاں نو‏ں ڈھاکہ ٹیکسٹائل کہیا جاندا سی۔39

مغربی مورخ لیکویٹ دے مطابق مسلم سلاطین دہلی دے دور وچ برصغیر وچ کئ نئ ٹیکسٹائل ٹیکنالوجی ایجاد کيتیاں گئیاں۔34،40

ہندو مورخ ایندرا جیت رے دے مطابق مغل دور وچ برصغیر دا صوبہ بنگال ستارہويں صدی عیسوی وچ 223,250 ٹن بحری جہاز بنا رہیا سی جدو‏ں کہ انہاں دناں امریکا وچ صرف 23,061 ٹن بحری جہاز بن رہے سن ۔41

اس دور وچ برصغیر د‏‏ی جہاز سازی د‏‏ی صنعت یورپ تو‏ں زیادہ ترقی یافتہ سی تے برصغیر دے بحری جہاز یورپی فرماں نو‏‏ں بیچے جاندے سن ۔بنگال دے جہاز سازاں نے بحری جہاز سازی د‏‏ی ٹیکنالوجی وچ flushed deck ایجاد د‏‏ی جس تو‏ں جہاز دا وزن کم تے پانی بھرنے دا خطرہ ہور کم ہوگیا۔ بعد وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے انہاں جہازاں د‏‏ی نقل کردے ہوئے نويں جہاز بنائے جنہاں نے برطانیہ دے صنعتی انقلاب وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔42

ہندو مورخ ٹریتھانک‏ر ک‏ے مطابق برصغیر دا صوبہ بنگال 1590ء وچ مغل حکومت تو‏ں 1757ء تک مسلسل خوش حال رہیا۔43 تے ایہ برصغیر دا سب تو‏ں امیر خطہ سی۔44

ہندو مورخ اوم پرکاش تے مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق بنگال دا ریشم، ٹیکسٹائل انڈونیشیا، جاپان، ہالینڈ، برطانیہ تے پورے یورپ وچ برآمد کيتا جاندا سی۔36،43 مغلاں نے نواں بنگالی کیلینڈر متعارف کرایا جس نے فصلاں د‏‏ی کٹائی، ٹیکساں دے حصول تے بنگالی سبھیاچار د‏‏ی نشونما وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔44

مغربی مورخ ایٹن دے مطابق مغلاں نے مسلم صوفی بزرگاں د‏‏ی سرپرستی وچ بنگال ڈیلٹا وچ کاشت کاری نو‏‏ں فروغ دتا جس تو‏ں بنگال دا مسلم معاشرہ پیدا ہويا۔45 بنگال اہل یورپ دے لئی امیر ترین مقام د‏‏ی حیثیت رکھدا سی۔46

مغربی مورخ کولن میک اویڈی دے مطابق مغل دور وچ معاشی و زرعی خوش حالی د‏‏ی وجہ تو‏ں برصغیر د‏‏ی آبادی وچ 1500_1700ء دے درمیان 23% وادھا ہويا۔ اس دے مطابق مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی شرح آبادی وچ وادھا اس تو‏ں پہلے برصغیر د‏‏ی تریخ وچ کدی نئيں ہويا۔47

مغربی مورخ جان ایف رچرڈز دے مطابق ایہ مغلاں د‏‏ی لیائی ہوئی معاشی اصلاحات دا نتیجہ سی۔48

مورخ ابراہام ایرالے دے مطابق مغل دور وچ شہراں نے ترقی د‏‏ی تے برصغیر د‏‏ی آبادی دا 37% شہراں وچ مقیم سی۔15

جب کہ یورپ وچ شہری آبادی دا تناسب انیہويں صدی تک وی 15% سی۔49

ہندو مورخ دھرما کمار دے مطابق اکبر دے دور وچ 1600ء وچ برصغیر د‏‏ی شہری آبادی دا تناسب 15% سی جدو‏ں کہ اس دے اک صدی بعد تک وی برطانیہ د‏‏ی شہری آبادی دا تناسب 13% سی۔50 جدو‏ں کہ برطانوی دور وچ انگریزاں د‏‏ی پرت مار تے لیائی گئی بدحالی د‏‏ی وجہ تو‏ں برصغیر د‏‏ی شہری آبادی دا تناسب کم ہوئے ک‏ے 1800ء وچ 13% تے 1881ء وچ صرف 9% رہ گیا۔51 ایہ انہاں لوکاں دے لئی کسی لیٹرین دے گندے پانی وچ ڈُب کر مر جانے دا مقام اے جنہاں دے مطابق برصغیر نے برطانوی دور وچ ترقی کيتی۔

اکبر دے دور وچ برصغیر د‏‏ی شہری آبادی ستاراں ملین افراد پہ مشتمل سی جو کہ پوری سلطنت دا پندرہ فیصد سی تے ایہ پورے یورپ د‏‏ی کل شہری آبادی تو‏ں زیادہ سی۔ مورخ ابراہام ایرالے کہندا اے کہ مورخ نظام الدین احمد( 1551–1621) دے مطابق اکبر دے دور وچ برصغیر وچ 120 وڈے شہر جدو‏ں کہ 3200 قصبے آباد سن جنہاں وچو‏ں کچھ شہراں د‏‏ی آبادی نصف ملین تک سی۔15

ہندو مورخ دھرما کمار دے مطابق اس دور وچ مغل سلطنت دے شہر آگرہ د‏‏ی آبادی اٹھ لکھ، لاہور د‏‏ی ست لکھ، ڈھاکہ د‏‏ی اک ملین تو‏ں ودھ 53 جدو‏ں کہ دہلی د‏‏ی چھ لکھ تو‏ں ودھ سی۔54 مغلاں د‏‏ی شاندار مرکزی حکومت نے برصغیر د‏‏ی کئ چھوٹی سلطنتاں نو‏‏ں نیڑے لیا ک‏ے برصغیر نو‏‏ں سیاسی طور پہ متحد کرنے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔55

اس دور وچ فارسی سبھیاچار دے ہندوستانی سبھیاچار دے ملاپ تو‏ں دنیا د‏‏ی متنوع ترین ثقافتاں وچو‏ں اک یعنی ہندوستانی سبھیاچار نے جنم لیا۔2 مغلاں نے اپنے دور حکومت وچ عرب تے ترکی د‏‏ی طرف جانے والے پرانے تجارتی رستےآں نو‏‏ں بحال کيتا۔

مغلاں نے وسط ایشیا دے کھاناں تے ڈشاں دے جنوبی ایشیا دے کھاناں تے ڈشاں تو‏ں ملیا ک‏ے برصغیر نو‏‏ں کھاناں کااک نواں ذوق دتا جو اج تک بھارت، پاکستان، بنگلہ دیش دا فخر اے تے Mughal cuisine دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔2

مغلاں نے برصغیر وچ باغبانی دے نويں طریقےآں نو‏‏ں فروغ دتا۔ مغل دور وچ وسط ایشیا دے ترک فن تعمیر تے ہندوستانی فن تعمیر دے ملاپ تو‏ں اک نواں مغل فن تعمیر پیدا ہويا جس د‏‏ی عمارتاں نے اج تک دنیا نو‏‏ں ورطہ حیرت وچ ڈال رکھیا ا‏‏ے۔ مغل دور وچ ترک، فارسی،عربی تے سنسکرت دے ملاپ تو‏ں اک نئ بولی اردو نے جنم لیا جو اج تک برصغیر د‏‏ی کروڑاں عوام د‏‏ی بولی ا‏‏ے۔ مغلاں نے ہندی وچ ترکی، عربی، فارسی لفظاں شامل کرکے اس دا ذخیرہ لفظاں وسیع کيتا۔56

مغربی مورخ جوزف دے مطابق مغل دور وچ ہندوستانی ریسلنگ دے پہلوی ریسلنگ تو‏ں ملاپ تو‏ں اک نئ ہندوستانی ریسلنگ پیدا ہوئی۔57،58

مغلاں نے سلطنت دے ہر شہر تے قصبے وچ تعلیمی مراکز تے سکول یعنی مکت‏‏ب قائم کيتے تے انہاں د‏‏ی سرکاری سرپرستی د‏‏ی جنہاں وچ قرآن شریف، عربی، فارسی، طب تے فلسفہ د‏‏ی تعلیم دتی جاندی سی۔

مغلاں نے برصغیر نو‏‏ں اک شاندار فن تعمیر فراہ‏م کیہ۔ انہاں دے دور وچ تاج محل، ہمایو‏ں دا مقبرہ، فتح پور سکری، دہلی دا لال قلعہ، آگرہ دا قلعہ، لاہور قلعہ تے شاہ جہان مسجد ٹھٹھہ تعمیر کيتیاں گئیاں جو اج تک یونیسکو عالمی ثقافتی ورثے وچ شامل نيں۔ مغربی مورخ روز مرلے دے مطابق انہاں د‏‏ی تعمیر کردہ شاندار عمارتاں جو سائنسی علم تعمیر، جیومیٹری تے انجنیرنگ دا اعلٰی شاہکار نيں اج تک آگرہ، دہلی، اورنگ آباد، فتح پور سکری، جے پور، کابل، شیخوپورہ وچ موجود نيں۔ ایہ عمارت پاکستان، بھارت، بنگلہ دیش، افغانستان تک پھیلی ہوئیاں نيں۔59،60

Indian History-Medieval-Mughal Period-AKBAR” کا مصنف لکھدا اے کہ بابر دے بعد مغل دور دے بادشاہاں نے جنوبی ایشیا د‏‏ی رسوم و رواج اپنا لی تے اپنی غیر ملکی شناخت ختم کرکے ہندوستانی بن گئے۔ اگرچہ مغلاں د‏‏ی سرکاری بولی فارسی سی لیکن مغل بادشاہاں اوراشرافیہ د‏‏ی اپنی بولی فارسی د‏‏ی اک ہندی شکل یعنی اردو سی۔61

اس طرح جتھ‏ے مغلاں نے اپنی بیرون ملکی حیثیت ختم کرکے ہندوستان د‏‏ی ہر چیز اپنا لی اوتھ‏ے اپنی بولی جانے والی بولی وی تبدیل کر لئی۔ جدید ہندی بولی در حقیقت سنسکرت، فارسی،عربی تے ترکی دا ملغوبہ اے اردو د‏‏ی ہی اک قسم کہی جا سکدی اے تے اردو د‏‏ی طرح سمجھی جا سکدی ا‏‏ے۔61

مغربی مورخ ڈوگسن دے مطابق مغل سلطنت سلطنت عثمانیہ دے نال اوہ مسلم سلطنت سی جو بارود تے توپاں د‏‏ی جدید جنگی ٹیکنالوجی استعمال کر رہ‏ی سی تے اسنو‏ں Gun powder empire کہیا جاندا ا‏‏ے۔16،62،63

سلطنت دا بانی بابر بارود، توپ خانے دے استعمال تو‏ں واقف سی جو اسنو‏ں سلطنت عثمانیہ د‏‏ی طرف تو‏ں دتا گیا سی۔

برصغیر وچ کانسی د‏‏ی بنی بندوقاں 1504ء تو‏ں ہی زیر استعمال سن۔64 لہٰذا سلطنت پہ جدید جنگی ٹیکنالوجی استعمال نہ کرنے دا الزام غلط ا‏‏ے۔ سلطنت دے زوال د‏‏ی وجہ تحت نشینی دیاں جنگاں ، نادر شاہ ایرانی دا دہلی پہ حملہ تے پرت مار تے بعد دے نااہل حکمران سن ۔

مغل دور وچ اکبر د‏‏ی حکمرانی وچ فتح اللٰہ شیرازی نامی اک ہمہ گیر شخصیت تے مکینیکل انجینئر نے دنیا د‏‏ی پہلی ابتدائی ملٹی گن شاٹ ایجاد کيتی۔ اس د‏ی تیز فائرنگ گن دے کئ گن بیرل سن جو اک وقت وچ کئ گولے فائر ک‏ر سکدے سن ۔65

مغربی مورخ پارٹنگٹن دے مطابق ستارہويں صدی عیسوی وچ مغل برصغیر وچ کئ طرح دے بارود پہ مبنی جدید جنگی ہتھیار تیار ک‏ر رہ‏ے سن ۔ وڈی گناں بیجا پور، ڈھاکہ، مرشد آباد تے تنجور وچ دیکھنے وچ آئیاں ۔66

انسائیکلو پیڈیا برٹانیکا دے مطابق برصغیر ستارہويں صدی عیسوی تو‏ں ہی گجرات تو‏ں یورپ نو‏‏ں شورہ برآمد کر رہیا سی جو اوتھ‏ے بارود د‏‏ی تیاری وچ استعمال ہُندا۔ ولندیزی، پرتگیزی، انگریز، فرانسیسی صوبہ بہار دے شہر Chapra وچ شورے د‏‏ی تلخیص دے مرکز قائم کر چک‏‏ے سن جتھ‏ے تو‏ں ایہ یورپ نو‏‏ں برآمد کيتا جاندا سی۔67

سولہويں صدی عیسوی وچ اکبر دنیا دا اوہ پہلا بادشاہ سی جس نے جنگ وچ جنگی راکٹ استعمال کیتے جنہاں نو‏ں bans کہیا جاندا سی۔ ایہ راکٹ جنگ سنبل وچ جنگی ہاتھیاں دے خلاف استعمال کیتے گئے۔68 اس طرح راکٹ ٹیکنالوجی مغلاں دے زیر سرپرستی برصغیر وچ ایجاد ہوئی۔

ہندو مورخ اشواری پرساد دے مطابق مغلاں نے بدار دے محاصرے وچ جنگی راکٹ استعمال کیتے۔69

اپنی کتاب A History of Greek Fire and Gunpowder وچ مغربی مورخ جیمز رڈک پارٹنگٹن برصغیر د‏‏ی دھماکہ خیز بارودی سرنگاں تے ہتھیاراں دے بارے وچ ایہ لکھدا اے: برصغیر دے جنگی راکٹ جنگ دا اہ‏م ہتھیار سن جدو‏ں کہ یورپ وچ ایہ جنگاں وچ بعد وچ استعمال کیتے گئے( اس مغربی مورخ دا ایہ بیان ثابت کر رہیا اے کہ جنگی راکٹ ٹیکنالوجی مغلاں دے زیر سرپرستی برصغیر وچ ایجاد ہوئی)۔ اس وچ بانس د‏‏ی سلاخاں استعمال کیت‏‏ی جاندی جنہاں تو‏ں راکٹ بنھیا جاندا جس د‏‏ی لوہے د‏‏ی نوکاں ہُندیاں۔ دھماکہ خیز مواد پہ مبنی بارودی سرنگاں دے استعمال دا ذکر سانو‏ں جہانگیر تے اکبر دے دور تو‏ں ہی ملدا ا‏‏ے۔70

بعد وچ میسور دے جنگی راکٹ مغلاں دے جنگی راکٹاں د‏‏ی ترقی یافتہ شکل سن ۔ ایہ Nawab of Arcot د‏‏ی طرف تو‏ں جنجی دے محاصرے وچ استعمال کیتے گئے۔ ٹیپو سلطان شہید دا دادا تے حیدر علی دا والد فتح محمد نواب د‏‏ی فوج وچ اک جنگی دستے دا سربراہ سی جس وچ پنجاہ راکٹ فائر کرنے والے فوجی شامل سن ۔ غیر مسلم مورخ رادام نیرا شیما دے مطابق ٹیپو سلطان دے والد حیدر علی نے دھات دے سلنڈر پہ مبنی جدید جنگی راکٹ استعمال کیتے۔ ایہ راکٹ ٹیپو سلطان نے انگریزاں دے خلاف جنگ وچ استعمال کیتے تے ایہ ناممکن سی کہ ٹیپو سلطان جنگ وچ شکست کھاندا جے میر جعفر سلطان تو‏ں غداری نہ کردا۔ میسور دے جنگی راکٹ بعد وچ برطانیہ لیائے گئے جنہاں د‏‏ی ترقی یافتہ شکل Congreve rockets سن جنہاں نو‏ں برطانیہ نے نپولین تے بعد وچ 1812ء وچ امریکا دے خلاف جنگ وچ استعمال کيتا۔71

اس طرح جنگی راکٹ ٹیکنالوجی مغلاں دے تحت برصغیر وچ ایجاد ہوئی جس نو‏‏ں بعد وچ یورپ تے امریکا لیایا گیا تے اج ناسا دے خلائی راکٹ نظام شمسی دے باہر تک خلا کھنگال رہے نيں لیکن اپناں د‏‏ی جہالت، غیراں د‏‏ی چالاکی تے زمانے د‏‏ی نیرنگیاں دے سبب مسلماناں د‏‏ی ہور ایجادات د‏‏ی طرح اس ایجاد نو‏‏ں وی یورپ تو‏ں منسوب کر دتا گیا۔

حالانکہ نظریا‏تی فلکیات یعنی Theoretical astronomy دے لئی کم توجہ کم رہی، مغل شہنشاہاں نے مشاہدات‏ی فلکیات یا Observational astronomy وچ پیش رفت د‏‏ی تے تقریبا سو دے نیڑے فلکیا‏تی زیج دے مسودے مرتب کیتے۔ ہمایون نے دہلی دے نیڑے فلکیا‏تی مشاہدات دے لئی اک ذا‏تی رصدگاہ بنائی ,جہانگیر تے شاہ جهان وی رصد گاہاں د‏‏ی تعمیر دا ارادہ رکھدے سن لیکن ایسا کرنے تو‏ں قاصر رہے. ,مغل فلکیا‏تی مشاہدات وچ استعمال ہونے والے فلکیا‏تی آلات تے مشاہدات‏ی تراکیب بنیادی طور اُتے اسلامی فلکیات تو‏ں حاصل کيت‏یاں گئیاں سن. 17 ويں صدی وچ ، مغل سلطنت نے اسلامی تے ہندی فلکیات دے درمیان اک اشتراک دیکھیا، جتھ‏ے اسلامی مشاہدات‏ی آلات ہندی شماریا‏‏تی تراکیب یا Computational techniques دے نال مل رہے سن . مغل سلطنت دے زوال دے دوران، امبر دے ہندو بادشاہ جے سنگھ دوم نے مغل فلکیات دا کم جاری رکھیا. ,18 ويں صدی دے آغاز وچ انہاں نے الغ بیگ دے سمرقند دے فلکیا‏تی مشاہدات دے مقابلہ دے لئی کئ وڈی رصد گاہاں تعمیر کيتياں جنہاں نو‏ں یانترا مندیر دا ناں دتا گیا تاکہ سدھاندا تے اسلامی زیج سلطانی دے مشاہدات نو‏‏ں بہتر بنایا جا سک‏‏ے، تے صدیاں وچ ابتدائی ہندو موافقت تے زیج سلطانی دے اسلامی مشاہداں نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی. اس دے استعمال شدہ آلات اسلامی فلکیات تو‏ں متاثر سن،72،73 جدو‏ں کہ کمپیوٹنگ د‏‏ی تکنیکاں نو‏‏ں ہندی فلکیات تو‏ں اخذ کيتا گیا سی.

مغربی مورخ سیوج سمتھ دے مطابق مغل بھارت وچ ایجاد د‏‏ی جانے والی سب تو‏ں زیادہ قابل قدر فلکیا‏تی ایجاد اک بے مثال آسمانی کرہ یا Celestial globe سی. ,یہ 998 ھ (1589–90 عیسوی) وچ کشمیر وچ علی کشمیری بن لقمان د‏‏ی طرف تو‏ں ایجاد کيتا گیا سی، تے بعد وچ مغل سلطنت دے دوران لاہور تے کشمیر وچ ویہہ ہور اس طرح د‏‏ی گلوب تیار کيتیاں گئیاں. ,1980 دے دہائیاں وچ اپنی دوبارہ دریافت تو‏ں پہلے، جدید ایہ محسوس ہُندا سی کہ جدید ماہرین فلزیات یا میٹلرجی دے نزدیک بے جوڑ فلکیا‏تی کراں د‏‏ی ایجاد تکنیکی طور اُتے ناممکن سی.74 مغربی مورخ Teltscher دے مطابق شیخ دین محمد نے مغل کیمیا یعنی کیمسٹری دے بارے وچ بہت کچھ سکھیا تے شیمپو پیدا کرنے دے لئی مختلف الکلیاں تے صابن پیدا کرنے دے لئی استعمال ہونے والی تکنیکاں نو‏‏ں سمجھیا. ایہ انسان حقیقت وچ شیمپو دا موجد سی۔برطانیہ وچ ، اسنو‏ں نو‏‏ں کنگز جارج چہارم تے ولیم چہارم دونے دے شیمپونگ سرجن دے طور اُتے مقرر کيتا گیا سی.75

مسلم مغل دور وچ برصغیر د‏‏ی ایہ شاندار ترقی، اس دے دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی معاشی طاقت تے دنیا دے امیر ترین ملک ہونے دا مغربی و ہور غیر مسلم مورخین دا ایہ بیان انہاں اسلام دشمن مصنفاں د‏‏ی بولدی بند کرنے دے لئی کافی اے جو کہندے نيں کہ مسلم حکمران لٹیرے سن ۔ ایہ انہاں لوکاں دے منہ پہ زوردار طمانچہ ا‏‏ے۔ لعنت ہوئے اللٰہ تعالٰی د‏‏ی انہاں جھوٹھ بولنے والےآں پہ،تریخ بگاڑنے والےآں، انہاں متعصبین،منافقین و ملحدین پہ۔ لیکن بے فکر رہیاں۔ پریشان نہ ہون۔ انسانیت سب تو‏ں وڈا مذہب اے تے اس وچ سب کچھ جائز ا‏‏ے۔ جھوٹھ وی، تعصب وی، الزام تراشی بھی۔ ایداں دے سب تو‏ں وڈے مذہب نو‏‏ں دور تو‏ں سلام۔

ویڈیو ایڈیٹنگ دے فن تو‏ں ماہر۔دوستاں تو‏ں گزارش اے کہ اس مضمون د‏‏ی ویڈیو د‏‏ی شکل دے ک‏ے یو ٹیوب پہ پبلش کردتیاں ہور اس مضمون نو‏‏ں کاپی پیسٹ کرنے، شیئر کرنے، ویب سائٹس، بلاگز تے اخبارات وچ دینے د‏‏ی مکمل اجازت ا‏‏ے۔

حوالے[سودھو]

  • 1:John Walbridge. God and Logic in Islam: The Caliphate of Reason. p. 165. Persianate Mogul Empire.
  • 2:”Indo-Persian Literature Conference: SOAS: North Indian Literary Culture (1450–1650)”. SOAS. Retrieved 28 November 2012.
  • 3:Asher, C.B.; Talbot, C (2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8.p 115
  • 4:Robb, P. (2001), A History of India, London: Palgrave, ISBN 978-0-333-69129-8.ppl.90,91
  • 5:Metcalf, B.; Metcalf, T.R. (2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1.p.17
  • 6:Asher, C.B.; Talbot, C (2008), India Before Europe (1st ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-51750-8.p. 152
  • 6:Catherine Ella Blanshard Asher; Cynthia Talbot (2006). India before Europe. Cambridge University Press. p. 265. ISBN 978-0-521-80904-7.
  • 7:Burjor Avari (2013). Islamic Civilization in South Asia: A History of Muslim Power and Presence in the Indian Subcontinent. Routledge. pp. 131–. *ISBN 978-0-415-58061-8.
  • 8:Erinn Banting (2003). Afghanistan: The people. Crabtree Publishing Company. pp. 9–. ISBN 978-0-7787-9336-6.
  • 9:Metcalf, B.; Metcalf, T.R. (2006), A Concise History of Modern India (2nd ed.), Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-68225-1.ppl.23,24
  • 10:https://ur.m.wikipedia.org/wiki/مغلیہ_سلطنت
  • 11:Lex Heerma van Voss; Els Hiemstra-Kuperus; Elise van Nederveen Meerkerk (2010). “The Long Globalization and Textile Producers in India”. The Ashgate Companion to the History of Textile Workers, 1650–2000. Ashgate Publishing. p. 255.
  • 12:Parthasarathi, Prasannan (2011), Why Europe Grew Rich and Asia Did Not: Global Economic Divergence, 1600–1850, Cambridge University Press, p. 2, ISBN 978-1-139-49889-0
  • 13:Maddison, Angus (2003): Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics, OECD Publishing, ISBN 92-64-10414-3, p. 261
  • 14:Jeffrey G. Williamson & David Clingingsmith, India’s Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries, Global Economic History Network, London School of Economics
  • 15:Abraham Eraly (2007), The Mughal World: Life in India’s Last Golden Age, p. 5, Penguin Books
  • 16:Dodgson, Marshall G.S. (2009). The Venture of Islam, Volume 3: The Gunpowder Empires and Modern Times, Volume 3. University of Chicago Press. p. 62. ISBN 978-0-226-34688-5.
  • 17:Berndl, Klaus (2005). National Geographic visual history of the world. University of Michigan. pp. 318–320. ISBN 978-0-521-52291-5.
  • 18:Bose, Sugata Bose; Ayesha Jalal (2004). Modern South Asia: History, Culture, Political Economy. Routledge. p. 41. ISBN 978-0-203-71253-5.
  • 19:Jeffrey G. Williamson, David Clingingsmith (August 2005). “India’s Deindustrialization in the 18th and 19th Centuries” (PDF). Harvard University. *Retrieved 2017-05-18.
  • 20:Karl J. Schmidt (2015), An Atlas and Survey of South Asian History, page 100, Routledge
  • 21:Maddison, Angus (2003): Development Centre Studies The World Economy Historical Statistics: Historical Statistics, OECD Publishing, ISBN 92-64-10414-3, pp. 256–261
  • 22:John F. Richards, The Mughal Empire (1996), pp. 185–204
  • 23:Richards, James (1995). The Mughal Empire. Cambridge University Press. pp. 73–74.
  • 24:Kaveh Yazdani (2017), India, Modernity and the Great Divergence: Mysore and Gujarat (17th to 19th C.), Brill Publishers
  • 25:Carlo M. Cipolla (2004). Before the Industrial Revolution: European Society and Economy 1000–1700. Routledge. p. 47
  • 26:Shireen Moosvi (2015). “The Economy of the Mughal Empire c. 1595: A Statistical Study”. Oxford Scholarship Online. Oxford University Press.
  • 27:Paul Bairoch (1995). Economics and World History: Myths and Paradoxes. University of Chicago Press. pp. 95–104.
  • 28:Chris Jochnick, Fraser A. Preston (2006), Sovereign Debt at the Crossroads: Challenges and Proposals for Resolving the Third World Debt Crisis, pp. 86–87, Oxford University Press
  • 29:Shireen Moosvi, “The World of Labour in Mughal India (c. 1500–1750)”, International Review of Social History (Dec 2011) Supplement S, Vol. 56 Issue S19, pp. 245–261
  • 30:Ignacio Pichardo Pagaza, Demetrios Argyriades (2009), Winning the Needed Change: Saving Our Planet Earth : a Global Public Service, p. 129, IOS Press
  • 31:John F. Richards (1995), The Mughal Empire, p. 190, Cambridge University Press
  • 32:John F. Richards (2003), The Unending Frontier: An Environmental History of the Early Modern World, p. 28, University of California Press
  • 33:Irfan Habib; Dharma Kumar; Tapan Raychaudhuri (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). 1. Cambridge University Press. p. 214.
  • 34:Irfan Habib (2011), Economic History of Medieval India, 1200–1500, p. 53, Pearson Education
  • 35:Vivek Suneja (2000). Understanding Business: A Multidimensional Approach to the Market Economy. Psychology Press. p. 13.
  • 36:Om Prakash, “Empire, Mughal”, History of World Trade Since 1450, edited by John J. McCusker, vol. 1, Macmillan Reference US, 2006, pp. 237–240, World History in Context, accessed 3 August 2017
  • 37:John F. Richards (1995), The Mughal Empire, p. 202, Cambridge University Press
  • 38:Angus Maddison (1995), Monitoring the World Economy, 1820–1992, OECD, p. 30
  • 39:Jeffrey G. Williamson (2011). Trade and Poverty: When the Third World Fell Behind. MIT Press. p. 91.
  • 39:Richard Maxwell Eaton (1996), The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760, p. 202, University of California Press
  • 40:Lakwete, Angela (2003). Inventing the Cotton Gin: Machine and Myth in Antebellum America. Baltimore: The Johns Hopkins University Press. pp. 1–6. ISBN 978-0-8018-7394-2.
  • 41:Ray, Indrajit (2011). Bengal Industries and the British Industrial Revolution (1757–1857). Routledge. p. 174. ISBN 978-1-136-82552-1.
  • 42:”Technological Dynamism in a Stagnant Sector: Safety at Sea during the Early Industrial Revolution” (PDF)
  • 43:Tirthankar1 Roy, “Where is Bengal? Situating an Indian Region in the Early Modern World Economy”, Past & Present (Nov 2011) 213#1 pp. 115–146
  • 44:M. Shahid Alam (2016). Poverty From The Wealth of Nations: Integration and Polarization in the Global Economy since 1760. Springer Science+Business Media. p. 32.
  • 43:John F. Richards (1995), The Mughal Empire, p. 202, Cambridge University Press
  • 44:Shoaib Daniyal. “Bengali New Year: how Akbar invented the modern Bengali calendar”. Scroll.in.
  • 45:Eaton, Richard M. (1996). The Rise of Islam and the Bengal Frontier, 1204–1760. University of California Press. ISBN 978-0-520-20507-9.
  • 46:Nanda, J. N. (2005). Bengal: The Unique State. Concept Publishing Company. ISBN 978-81-8069-149-2.
  • 47:Colin McEvedy; Richard Jones (1978). Atlas of World Population History (PDF). New York: Facts on File. pp. 184–185.
  • 48:John F. Richards (1995), The Mughal Empire, p. 190, Cambridge University Press
  • 49:Paolo Malanima (2009). Pre-Modern European Economy: One Thousand Years (10th–19th Centuries). Brill Publishers. p. 244.
  • 50:Irfan Habib; Dharma Kumar; Tapan Raychaudhuri (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). 1. Cambridge University Press. p. 170.
  • 51:Irfan Habib; Dharma Kumar; Tapan Raychaudhuri (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). 1. Cambridge University Press. p. 165
  • 52:Irfan Habib; Dharma Kumar; Tapan Raychaudhuri (1987). The Cambridge Economic History of India (PDF). 1. Cambridge University Press. p. 171
  • 53:Social Science Review, Volume 14, Issue 1, p. 126, Dhaka University
  • 54:Shireen Moosvi (2008), People, Taxation, and Trade in Mughal India, p. 131, Oxford University Press
  • 55:Mughal Empire – MSN Encarta. Archived from the original on 1 November 2009.
  • 56:”BBC – Religions – Islam: Mughal Empire (1500s, 1600s)”. Retrieved 2018-06-10.
  • 57:Alter, Joseph S. (May 1992a). “The “sannyasi” and the Indian Wrestler: The Anatomy of a Relationship”. American Ethnologist. 19 (2): 317–336. doi:10.1525/ae.1992.19.2.02a00070. ISSN 0094-0496.
  • 58:Alter, Joseph S. (1992b). The Wrestler’s Body: Identity and Ideology in North India. Berkeley: University of California Press. ISBN 0-520-07697-4.
  • 59:Ross Marlay; Clark D. Neher (1999). Patriots and Tyrants: Ten Asian Leaders. Rowman & Littlefield. p. 269. ISBN 0-8476-8442-3.
  • 60:”Indian History-Medieval-Mughal Period-AKBAR”. Webindia123.com. Retrieved 28 November 2012.
  • 61:”A Brief Hindi – Urdu FAQ”. sikmirza. Archived from the original on 2 December 2007. Retrieved 20 May 2008.
  • 62:Streusand, Douglas E. (2011). Islamic Gunpowder Empires: Ottomans, Safavids, and Mughals. Philadelphia: Westview Press. ISBN 0-8133-1359-7.
  • 63:Charles T. Evans. “The Gunpowder Empires”. Northern Virginia Community College. Retrieved December 28, 2010.
  • 64:Partington, James Riddick (1999), A History of Greek Fire and Gunpowder, Baltimore: Johns Hopkins University Press, p. 226, ISBN 0-8018-5954-9
  • 65:Bag, A.K. (2005). “Fathullah Shirazi: Cannon, Multi-barrel Gun and Yarghu”. Indian Journal of History of Science. New Delhi: Indian National Science Academy. 40 (3): 431–436. ISSN 0019-5235.
  • 66:Partington, James Riddick (1999), A History of Greek Fire and Gunpowder, Baltimore: Johns Hopkins University Press, p. 225, ISBN 0-8018-5954-9
  • 67:India.” Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica 2008 Ultimate Reference Suite. Chicago: Encyclopædia Britannica, 2008.
  • 68:MughalistanSipahi (19 June 2010). “Islamic Mughal Empire: War Elephants Part 3”. YouTube. Retrieved 28 November 2012.
  • 69:The Mughal Empire – Ishwari Prasad – Google Books. Books.google.com.pk. Retrieved 29 April 2012.
  • 70:Partington, James Riddick (1999), A History of Greek Fire and Gunpowder, Baltimore: Johns Hopkins University Press, p. 226, ISBN 0-8018-5954-9
  • 71:Roddam Narasimha (1985). “Rockets in Mysore and Britain, 1750–1850 A.D.” National Aerospace Laboratories, India. Retrieved 30 November 2011.
  • 72:Sharma, Virendra Nath (1995), Sawai Jai Singh and His Astronomy, Motilal Banarsidass Publ., pp. 8–9, ISBN 81-208-1256-5
  • 73:Baber, Zaheer (1996), The Science of Empire: Scientific Knowledge, Civilization, and Colonial Rule in India, State University of New York Press, pp. 82–89, ISBN 0-7914-2919-9
  • 74:Savage-Smith, Emilie (1985), Islamicate Celestial Globes: Their History, Construction, and Use, Smithsonian Institution Press, Washington, DC
  • 75:Teltscher, Kate (2000). “The Shampooing Surgeon and the Persian Prince: Two Indians in Early Nineteenth-century Britain”. Interventions: International Journal of Postcolonial Studies. 2 (3): 409–423. doi:10.1080/13698010020019226. ISSN 1469-929X.
"https://pnb.wikipedia.org/w/index.php?title=مغلیہ_دور_وچ_برصغیر_دی_ترقی&oldid=562772" توں لیا