مغل انگریز جنگ
ایسٹ انڈیا کمپنی 1603 وچ ہندوستان آمد دے بعد مسلسل فتوحات حاصل کردی چلی گئی تے اس دوران دنیا دی تریخ وچ پہلی بار ایسا ہويا کہ اک کمپنی نے اک ملک اُتے قبضہ کر ليا۔
لیکن ايسے سفر دے دوران اک موڑ اُتے انھاں ایسی شرمناک شکست ہوئی سی جس نے کمپنی دا وجود ہی خطرے وچ ڈال دتا سی۔
بعد وچ کمپنی نے اپنے ماتھے توں ایہ داغ دھونے دی سرتوڑ کوشش کيتی۔ ایہی وجہ اے کہ بوہت گھٹ لوک جاندے نيں کہ سراج الدولہ تے ٹیپو سلطان اُتے فتح حاصل کرنے توں پہلے ایسٹ انڈیا کمپنی نے اورنگ زیب عالمگیر توں وی جنگ لڑنے دی کوشش کيتی سی لیکن اس وچ بری شکست کھانے دے بعد انگریز سفیراں نوں ہتھ بنھ کر تے دربار دے فرش اُتے لیٹ کر مغل شہنشاہ توں معافی مانگنے فیر مجبور ہونا پيا سی۔
انگریزاں نے ایسٹ انڈیا کمپنی دے قیام دے بعد ہندوستان دے مختلف علاقےآں وچ اپنی تجارتی کوٹھیاں قائم کر کے تجارت شروع کر دتی سی۔ انہاں علاقےآں وچ ہندوستان دے مغربی ساحل اُتے واقع سورت تے بمبئی، تے مشرق وچ مدراس تے موجودہ کلکتہ شہر توں 20 میل دور دریائے گنگا اُتے واقع بندرگاہاں ہگلی تے قاسم بازار اہم سن ۔
انگریز ہندوستان توں ریشم، گڑ دا شیرہ، کپڑا تے معدنیات لے جاندے سن ۔ خاص طور اُتے ڈھاکے دی ململ تے بہار دے قلمی شورے (جو باردو بنانے وچ استعمال ہُندا اے ) دی انگلستان وچ وڈی منگ سی۔
انگریزاں دے سامانِ تجارت اُتے ٹیکس عائد نئيں کيتا جاندا سی بلکہ انہاں دے کل سامان دی قیمت دا ساڈھے تن فیصد وصول کر ليا جاندا سی۔
مغلاں دی تجارتی پالیسی اُتے تنازع[سودھو]
اسی زمانے وچ صرف انگریز نئيں، بلکہ پرتگیزی تے ولندیزی تاجراں دے علاوہ کئی آزاد تاجر وی ايسے علاقے وچ سرگرم سن ۔ انھاں نے مغل حکام توں مل کے اپنے لئی اوہی تجارتی حقوق حاصل کر لئی جو انگریزاں دے پاس سن ۔
جدوں ایہ خبر لندن وچ کمپنی دے صدر دفتر پہنچی تاں ایسٹ انڈیا کمپنی دے سربراہ جوزایا چائلڈ دے غیظ تے غضب دی انتہا نہ رہی۔ انھاں ایہ گوارا نئيں سی کہ انہاں دے منافعے وچ کوئی تے وی حصہ دار بنے۔
اس موقعے اُتے جوزایا چائڈ نے جو فیصلہ کیہ اوہ عجیب ہی نئيں، غریب ہی نئيں بلکہ پاگل پن دی حداں نوں چھوندا ہويا دکھادی دیندا اے۔ انھاں نے ہندوستان وچ مقیم کمپنی دے حکام توں کہیا کہ اوہ بحیرۂ عرب تے خلیجِ بنگال وچ مغل بحری جہازاں دا راستہ کٹ داں، تے جو جہاز انہاں دے ہتھے چڑھے، اسنوں پرت لاں۔
ایہی نئيں بلکہ 1686 وچ چائلڈ نے انگلستان توں سپاہیاں دی دو پلٹناں وی ہندوستان بھجوا داں تے انھاں ہدایات داں کہ ہندوستان وچ مقیم انگریز فوجیاں دے نال مل کے چٹاگانگ اُتے قبضہ کر لین۔
جنگِ چائلڈ[سودھو]
اس دے ناں دی مناسبت توں اس جنگ نوں ’جنگِ چائلڈ‘ وی کہیا جاندا اے۔
اب اسنوں چائلڈ دا بچگانہ پن کدرے یا فیر اس دی دیدہ دلیری، کہ اوہ مبلغ 308 سپاہیاں دی مدد توں دنیا دی سب توں طاقتور تے مالدار سلطنت دے خلاف جنگ چھیڑنے دی ہمت کر رہیا اے۔
اس زمانے وچ ہندوستان اُتے اورنگ زیب عالمگیر دی حکومت سی تے دنیا دی کل جی ڈی پی دا اک چوتھائی حصہ ایتھے پیدا ہُندا سی۔ معاشی طور اُتے اسنوں تقریباً اوہی مقام حاصل سی جو اج امریکا نوں اے۔
اورنگ زیب دے عہد وچ سلطنت دی سرحداں کابل توں ڈھاکہ تک تے کشمیر توں پانڈی چری تک 40 لکھ مربع کلومیٹر دے رقبے اُتے پھیلی ہوئیاں سن۔ ایہی نئيں، اورنگ زیب دیاں فوجاں دکن دے سلطاناں، افغاناں تے مرہٹاں توں لڑ لڑ دے اس قدر تجربہ کار ہوئے چکیاں سن اوہ اس وقت دنیا دی کسی وی فوج توں ٹکرا سکدیاں سن۔
دہلی دی فوج تاں اک طرف رہی، صرف بنگال دے صوبہ دار شائستہ خان دے فوجیاں دی تعداد 40 ہزار توں زیادہ سی۔ اک اندازے دے مطابق مغل فوج دی کل تعداد نو لکھ توں وی زیادہ سی تے اس وچ ہندوستانی، عرب، افغان، ایرانی، حتیٰ کہ یورپی تک شامل سن ۔
جب لندن توں مغلاں دے خلاف طبلِ جنگ بجا تاں بمبئی وچ تعینات کمپنی دے سپاہیاں نے مغلاں دے چند جہاز لٹ لئے۔
اس دے جواب وچ سیاہ فام مغل امیر البحر سیدی یاقوت نے اک طاقتور بحری بیڑے دی مدد توں بمبئی دا محاصرہ کے لیا۔
اکھاں دیکھیا احوال[سودھو]
اس موقعے اُتے الیگزینڈر ہیملٹن نامی اک انگریز بمبئی وچ موجود سن جنھاں نے بعد وچ اک کتاب لکھ کے اس واقعے دا واحد اکھاں دیکھیا حال قلم بند کيتا۔
وہ لکھدے نيں: 'سیدی 20 ہزار سپاہی لے کے پہنچ گیا تے آندے ہی ادھی رات نوں اک وڈی توپ توں گولے داغ کر سلامی دی۔ انگریزاں نے بھج کر قلعے وچ پناہ لئی۔ افراتفری دے عالم وچ گوری تے کالی عورتاں، ادھے کپڑے نیم برہنہ پہنے ہوئے، صرف بچے اٹھائے ہوئے بھاگی چلی جا رہیاں سن۔'
انگریزاں دا قلعہ[سودھو]
ہیملٹن دے مطابق سیدی یاقوت نے قلعے توں باہر کمپنی دے علاقے پرت کر اوتھے مغلیہ جھنڈا گاڑ دتا، تے جو سپاہی جو سپاہی مقابلے دے لئی گئے انھاں کٹ ڈالیا، تے باقیاں نوں گلے وچ زنجیراں پہنا کر بمبئی دی گلیاں توں گزاریا گیا۔'
بمبئی دا علاقہ خاصے عرصے توں پرتگیزیاں دے قبضے وچ سی۔ جدوں انگلستان دے بادشاہ نے پرتگالی شہزادی نال شادی کيتی تاں ایہ بندرگاہ اس دے جہیز وچ انگریزاں نوں مل گئی تے انھاں نے اوتھے اک مضبوط قلعہ تعمیر کر کے تجارت شروع کر دتی۔
14 ماہ طویل محاصرہ[سودھو]
رفتہ رفتہ نہ صرف سمندر پار توں انگریز تاجر، سپاہی، پادری، معمار تے دوسرے ہنرمند ایتھے آ کے آباد ہونے لگے، بلکہ ہہت توں ہندوستانیاں نے وی ایتھے رہائش اختیار کر لئی تے شہر دی آبادی تیزی توں پھیلنے لگی۔
اب ایہی آبادی بھج کر قلعے وچ پناہ گزین سی تے قلعہ سیدی یاقوت دے نرغے وچ سی۔ جلد ہی اشیائے خورد تے نوش اک اک کر کے ختم ہونے لگياں۔ دوسری طرف بیماریاں نے ہلہ بول دتا تے قلعے وچ محصور انگریز بمبئی دے مسموم موسم دا شکار ہوئے کے اَگڑ پِچھڑ مرنے لگے۔
اک ہور سانحہ ایہ گزریا کہ کمپنی دے ملازم اکھ بچا کر بھج نکلدے سن تے سِدھے جا کے سیدی یاقوت توں جا ملدے سن ۔ ایہی نئيں، بلکہ ہیملٹن دی گواہی دے مطابق انہاں وچوں کئی مذہب تبدیل کر کے مسلمان وی ہوئے گئے۔
سیدی جے چاہندے تاں حملہ کر کے قلعے اُتے قبضہ کر سکدے سن، لیکن انھاں امید سی کہ جلد ہی قلعہ پکے ہوئے آم دی طرح خود ہی انہاں دی جھولی وچ آ گرے گا، اس لئی انھاں نے دور توں گولہ باری ہی اُتے اکتفا کيتی۔
ایہ صورتِ حال ملک دے مشرقی حصے وچ وی پیش آئی جتھے بنگال دے صوبے دار شائستہ خان دے دستےآں نے ہگلی دے مقام اُتے ایسٹ انڈیا کمپنی دے قلعے نوں گھیرے وچ لے لیا تے آمد تے رفت دے تمام راستے مسدود کر دتے۔
بنگال دا محاصرہ تاں جلد ہی ختم ہوئے گیا تے دونے فریقاں نے صلح کر لئی، لیکن بمبئی وچ ایہ سلسلہ 15 ماہ تک دراز ہوئے گیا۔ آخر انگریزاں دی ہمت جواب دے گئی تے انھاں نے اپنے دو سفیر اورنگ زیب دے دربار وچ بھجوا دتے تاکہ اوہ شکست دی شرائط طے کر سکن۔
مغل دربار وچ حاضری[سودھو]
انہاں سفیراں دے ناں جارج ویلڈن تے ابرام نوار سن ۔ ایہ کئی ماہ دی بےسود کوششاں دے بعد بالآخر ستمبر 1690 نوں آخری طاقتور مغل بادشاہ اورنگ زیب عالمگیر دے دربار تک رسائی حاصل کرنے کامیاب ہوئے گئے۔
دونے اس حال وچ پیش ہوئے کہ دونے دے ہتھ مجرماں دی طرح توں بندھے نيں، سر سینے اُتے جھکے نيں، تے حلیہ ایسا اے کہ کسی ملک دے سفارتی نمائندےآں دی بجائے بھکاری لگ رہے نيں۔
دونے سفیر مغل شہنشاہ دے تخت دے نیڑے پہنچے تاں عمال نے انھاں فرش اُتے لیٹنے دا حکم دتا۔
سخت گیر، سفید ریش بادشاہ نے انھاں سخت ڈانٹ پلائی تے فیر پُچھیا کہ اوہ کیہ چاہندے نيں۔
دونے نے پہلے تاں گڑگڑا کر ایسٹ انڈیا کمپنی دے جرائم دا اعتراف کيتا تے معافی دی درخواست کيتی، فیر کہیا کہ انہاں دا ضبط شدہ تجارتی لائسنس فیر توں بحال کر دتا جائے تے سیدی یاقوت نوں بمبئی دے قلعے دا محاصرہ ختم کرنے دا حکم دتا جائے۔
ان دی عرضی اس شرط اُتے قبول ہوئی کہ انگریز مغلاں نال جنگ لڑنے دا ڈیڑھ لکھ روپے ہرجانہ ادا کرن، آئندہ فرماں برداری دا وعدہ کرن تے بمبئی وچ ایسٹ انڈیا کمپنی دا صدر جان چائلڈ ہندوستان چھڈ دے تے دوبارہ کدی ایتھے دا رخ نہ کرے۔
انگریزاں دے پاس ایہ تمام شرائط سر جھکا کر قبول کرنے دے علاوہ کوئی چارہ نہ سی، سو انھاں نے تسلیم کر لین تے واپس بمبئی جا کے سیدی یاقوت نوں اورنگ زیب دا خط دتا، تب جا کے اس نے محاصرہ ختم کيتا تے قلعے وچ بند انگریزاں دی 14 مہینےآں بعد گلوخلاصی ہوئی۔
ہیملٹن نے لکھیا اے کہ جنگ توں پہلے بمبئی دی کل آبادی 700 توں 800 دے درمیان سی، لیکن جنگ دے بعد '60 توں زیادہ لوک نئيں بچے سن ۔ بقیہ تلوار تے طاعون دی نذر ہوئے گئے۔'
داغ مٹانے دی کوشش[سودھو]
آنے والے برساں وچ ایسٹ انڈیا کمپنی نے ہر ممکن کوشش کيتی کہ اس خجالت آمیز جنگ دے واقعات نوں انگلستان دے عوام تک نہ پہنچنے دتا جائے۔ چنانچہ کمپنی دے پادری جان اوونگٹن نے چھ سال بعد جدوں اس جنگ دا احوال لکھیا تاں اس نے تمام تر ملبہ مغلاں دی وعدہ خلافی اُتے ڈال دتا۔ اس اُتے کمپنی نے اسنوں 25 پاؤنڈ دا انعام وی دتا جو اس زمانے وچ خاصی وڈی رقم سی۔
اوونگٹن اپنی کتاب وچ جگہ جگہ انگریزاں دی بےجگری دا احوال بیان کردا اے جنھاں نے دس گنیاوڈے دشمن دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا۔ ایہی نئيں، اوہ دعویٰ کردا اے کہ اس جنگ وچ انگریزاں نوں نئيں بلکہ سیدی یاقوت نوں شکست ہوئی سی۔ ہور ایہ کہ اس نے مغل دربار وچ انگریز سفیراں دے برتاؤ دا ذکر وی سرے توں گول کر دتا اے۔
ہیملٹن نے کتاب تاں لکھی لیکن اسنوں شائع ہُندے ہوئے 40 برس بیت گئے۔ اس دوران پلاں دے تھلے توں اس قدر پانی بہہ چکيا سی کہ اسنوں کچھ زیادہ توجہ نئيں مل سکی۔