مغل حکومت وچ منصب داری نظام
منصب فارسی بولی دا لفظ اے جو عہدہ، حیثیت تے رُتبہ دے معنی اُتے دلالت کردا اے۔ منصب دی اصطلاح دور مغلیہ دی سرکاری سلسلہ مدارج وچ اس دے رکھنے والے (منصب دار) دی حیثیت توں دلالت کردا سی۔ منصب بذات خود کوئی عہدہ تعین نئيں کردا سی بلکہ منصب دار دی حیثیت دا تعین کرنے دے علاوہ ایہ اس دا شاہرہ وی طے کردا سی تے اس دے نال نال سواراں دی متعینہ تعداد تے گھوڑےآں تے سازوسامان دے مہیا کرنے دی ذمے داری وی عائد کردا سی۔ اکبر دے عہد وچ سب توں چھوٹا منصب دس دا سی تے سب توں وڈا منصب پنج ہزارک دا سی جو افراد دے لئی مخصوص سی۔ نیڑےی رشتہ دے شہزادےآں دے لئی اس توں وی اُچے منصب ہُندے سن ۔
شہزادےآں نوں جو عہدہ ملدا سی اوہ منصب تے منصب دار لفظ دے علاوہ ترکی تے تیول تے تیول دار دے ناں توں معروف سی۔
بابر دے عہد وچ عہدیداراں دے لئی منصب دار دی جگہ وجہ دار لفظ مستعمل سی لیکن بابر دے بعد مغلیہ عہد وچ جس منصب نظام دا ارتقاء ہويا اوہ بابر دے وجہ داری نظام توں مختلف سی۔
مغل عہد وچ جس منصب داری نظام نے ترقی پائی اوہ اک نادر تے مخصوص نظام سی جس دی مثال ہندوستان توں باہر کدرے تے نئيں ملدی۔ منصب داری دے طریقہ دی ابتداء غالباً چنگیز خان نے شروع کيتی سی چنگیز نے اپنی فوج نوں اعشاریندی بنیاد اُتے منظم کيتا سی۔ اس دی فوج وچ سب توں چھوٹا دستہ دس سپاہیاں دا سی تے سب توں وڈا دستہ دس ہزار سی۔ اس منگلول طریقہ کار نے کسی حد تک دلّی سلطنت دے فوجی نظام نوں وی متاثر کيتا سی کیوں کہ اسيں صدی تے ہزارہ نامی فوجی دے ناں سندے نيں جو سو تے اک ہزار سپاہیاں دے کمانڈر ہُندے سن ۔ بہرحال سانوں باہر تے ہمایوں دے عہد حکومت وچ اس نظام دے بارے وچ کچھ معلومات نئيں ملدی۔ جو منصب داری نظام اکبر نے رائج کیہ اوہ سابقہ نظام توں کئی نہایت اہم پہلوؤں توں مختلف سی۔ بہت زیادہ پیچیدہ تے قابل انتظام دونے سی۔
مغل منصب داری نظام وچ سب منصب دار براہ راست بادشاہ دے ماتحت سن خواہ انہاں دی ماتحتی وچ دس سوار ہاں یا پنج ہزار۔ امراء (وڈے منصب دار) تے باقی فائدہ وچ جو تفاوت سی اوہ محض روايتی سی تے فوجی تنظیم اُتے کسی طرح اثر انداز نئيں ہُندا سی۔
ذات تے سوار[سودھو]
مغل منصب دوہرا سی جو اعداد توں بتلایا جاندا سی جنہاں نوں ذات اورسوار کہیا گیا۔ ایتھے ذات دے معنی ذاتی دے نيں۔ اس توں کسی شخص دا عہدہ تے تنخواہ (طلب خاصہ) طے ہُندی سی۔ سوار دے عہدہ توں اس دا تعین ہُندا سی کہ اوہ کِنّی تعداد وچ گھوڑ سوار رکھے اس دے لئی اسنوں تنخواہ تے اخراجات وکھ توں ملدے سن ۔
منصب داری دے تن درجے[سودھو]
- (۱) جے اس دی ذات تے سوار دی تعداد برابر دی ہُندی تاں اوہ اوّل درجہ وچ شمار ہُندا سی۔ جداں پنج ہزار ذات تے پنج ہزار سوار۔
- (۲) جے اس دے سواراں دی تعداد ذات دی تعداد دے نصف ہُندی تاں اوہ دوسرے درجہ وچ آتا سی جداں 5000/2000۔
- جنہاں دا عہدہ پنج سو ذات توں کم ہُندا سی۔ منصب دار کہے جاندے سن تے پنج سو توں پچیس سو ذات دے عہدیداراں نوں امیر کہاجاندا سی تے پچیس سو تے اس توں زیادہ دولت والےآں نوں امیر عمدہ یا عمدہ اعظم کہیا جاندا سی۔
اکبر دے عہد وچ سوار منصب عام طور توں یا تاں برابر یا ذات منصب توں چھوٹا ہُندا سی تے ایہی صورت حال اس دے جانشیناں دے زمانہ وچ وی قائم رہی۔ مگر عبدالعزیز نے پنج ایسی مثالاں پیش کيتی نيں جس وچ سوار منصب ذات منصب توں وڈا سی لیکن انہاں دی رائے وچ ایہ نقل کيتی غلطیاں تے شاید عددوغیرہ لکھنے وچ کوئی نقطہ زیادہ ہوگیا ہوئے۔ اُتے اورنگ زیب دے عہد دے دوسرے نصف وچ بہت زیادہ منصب دار ایداں دے سن جنہاں دا سوار منصب انہاں دے ذات منصب توں وڈا سی۔ اطہر علی دا کہنا اے کہ رہی ایہ گل کہ سوار منصب ذات منصب توں اکثر معاملات وچ ودھ گیا سی۔ خصوصاً اورنگ زیب دے آخری دور وچ تاں اس دی اک وجہ قابل تے تجربہ کار افسراں دی کمی ہوسکدی اے جس دی وجہ توں شہنشاہ نوں وڈی فوجاں تے انہاں لوکاں نوں سپرد کرنی پڑاں جنہاں دی قابلیت تے کار کردگی اُتے اوہ بھروسہ کرسکدا سی۔ ہوسکدا اے دولت دے نظم ونسق دے سلسلے وچ کفایت شعاری دے خیال نے شہنشاہ نوں اس گل اُتے آمادہ کيتا ہوئے کہ امراء دی فوجاں وچ بغیر انہاں دا ذات منصب بڑھائے سوار منصب وچ اضافہ کيتا جائے۔ لیکن سوار منصب دے ذات منصب توں ودھنے دا موقع دینے دی کچھ وی وجوہات رہی ہاں ایہ بہت ہی محدود سی۔ ایہ بحث طلب اے کہ جتھے سوار منصب ذات منصب توں زیادہ سی تاں مشروط سی یا دواسپہ سہ اسپہ منصب وچ شامل سی۔
مشروط منصب[سودھو]
مشروط منصب عام طور توں پہلے والے ذات تے سوار منصب وچ شامل کردتے جاندے۔ ہور مشروط سوار منصب ذات منصب دے نال دتا جاندا سی۔ تے مشروط منصب انہاں خدمات نوں نظر وچ رکھ دے دیاجاندا سی جو اک مخصوص افسر نوں اک مخصوص جگہ اُتے انجام دینی پڑدتیاں سن۔ مثال دے طور اُتے جے اک منصب دار اک مخصوص علاقہ وچ فوجدار تعینات کيتاگیا تے محسوس کيتاگیا کہ اسنوں اپنے فرض دی اطمینان بخش ادائیگی دے لئی ہور سوار دی ضرورت اے تب فوجدار دے منصب وچ مشروط طور توں افزائش کردتی جاندی۔
تقرری تے ترقی[سودھو]
اصولی طور توں سب منصب داراں دی تقرری براہ راست شہنشاہ دے ذریعے ہُندی سی تے جتھے تک ممکن ہوسکے منصب دار بننے دے لئی امیدواراں دی ذاتی طور توں اس دے سامنے پیش ہونا پڑدا سی شہنشاہی نگاہ اِنّی تیز تے زود فہم سمجھی جاندی سی کہ ہر اک آدمی دی اچھائی یا برائی نوں پہچان لیندی سی۔ بخشی سب امیدواراں، ایرانیاں ، تورانیاں، ہندی تے کشمیریاں نوں جوشہنشاہ دے سامنے ملازمت دے لئی پیش کرنے دا ذمہ دار ہُندا سی۔
منصب داراں دی تقرری تجویز تے سفارش دے ذریعے وی ہُندی سی مملکت اعلیٰ امیر خصوصاً صوبےآں دے صوبہ دار تے فوجی مہماں دے سربراہ شہنشاہ توں لوکاں دی تقرری دے لئی شفارشاں کردے سن جو عام طور توں قبول کرلئی جادیاں سن مثلاً ملیا احمد نتھاکو 6000 / 600کا منصب جے سنگھ دی سفارش پردتا گیا۔
شاہی گھرانے دے شہزادے وی شہنشاہ توں لوکاں دی تقرری دی سفارش کردے سن تے زیادہ تر انہاں دی سفارشاں منظور کرلئی جادیاں سن۔ شہزادہ شاہ عالم دی سفارش اُتے جگت سنگ تے دوسرےآں نوں ملازمت وچ تقرری ملی۔ تے اک وقت ایسا آیا کہ ابوالفضل دی سفارش دے ذریعے بوہت سارے لوکاں نوں عہدہ ملیا تے ايسے طرح فتح اللہ شیرازی دی وجہ توں جو کہ ایرانی سی تے فیزیشین وی سی ایرانیاں نوں عہدہ ملا۔ اک بار جدوں شہنشاہ نوں سفارش کردتی جاندی سی تے قبول ہوجاندی سی تاں ایہ شاہی منظوری جانچ دے لئی دیوان بخشی تے صاحب توجیہ دے پاس بھیجی جاندی سی انہاں شاہی افسران دے کولوں گزر کر حکم نامہ اک بار فیر شہنشاہ دے سامنے پیش کيتاجاندا سی تے جدوں دوسری بار شہنشاہ دی منظوری حاصل ہوجاندی تب رسمی فرمان تیار کيتاجاندا سی۔ کئی افسراں دی مہر اس اُتے مثبت کيتی جاندی سی خصوصا دیوان تے بخشی دی اس سب دے بعد حکم نامہ وزیر دی مہر توں جاری کيتاجاندا۔
منصب دے ہر امیدوار نوں اک ضامن بنانا پڑدا سی تے اس قانون دا سختی توں نفاذ ہُندا سی ایسا معلوم ہُندا اے کہ انتظامیہ پیشہ ور سا ہوکاراں تے مشہور مہاجناں نوں ضامن دے طور توں قبول کردی سی۔ جو لوک ضامن ہُندے سن منصب دار دے چال چلن دی ذمہ داری لیندے سن تے سرکار دے مطالبہ دی جو منصب دار اُتے ہُندا سی ادائیگی کرنے دے ذمہ دار ہُندے سن ۔
ترقی[سودھو]
منصب داراں نوں ترقی عطا کرنے دا طریقہ تاں ہی سی جو طریقہ کار ابتدائی منصب عطا کرنے دے لئی سی۔ ترقی دی تجویز عام طور توں شہزادے سپہ سالار یا صوبہ دار جنہاں دی ماتحتی وچ سردار کم کردا سی ، کردے سن ۔ ایہ عام رواج سی کہ شہنشاہ جشناں دے موقع اُتے جداں سنِّجلوس دے شروع ہونے اُتے تے اپنے سالگرہ دے جشن اُتے منصباں وچ ترقی بخشتا سی لیکن دوسرے موقعاں اُتے جداں کسی فوجی مہم دے شروع وچ یا اختتام اُتے وی ترقیاں عطا کيتی جادیاں سن۔
اکبر دے منصب داری نظام دے اساسی عناصر سترواں صدی وچ برقرار رہی کچھ نويں خصوصیتاں وی نمودار ہوئیاں۔ ايسے طرح اسيں جہانگیر دے عہد وچ پہلی بار دواسپہ سہ اسپہ منصب دے بارے وچ سندے نيں شاہجہان دے عہد وچ سانوں مشاہرہ دی نويں شرحاں ، ماہانہ تناسب تے نويں قوانین مختلف سوار منصب کيتی امدادی فوجاں دی تعداد دے ملدے نيں تے ساڈی معلومات اورنگ زیب دے عہد وچ بہت ہی وسیع ہوجاندی نيں۔
دواسپہ سہ اسپہ[سودھو]
جہانگیر دے حکومت وچ منصب داری نظام وچ اک وڈا تغیر رونما ہويا۔ دواسپہ سہ اسپہ منصب کيتی شروعات، جہانگیر دے عہد حکومت دے دسويں سن جلوس وچ مہابت نوں سب توں پہلے دواسپہ سہ اسپہ منصب توں مرحمت کيتاگیا۔ ایسی مثالاں جہانگیر دے عہد وچ کم ہی نيں لیکن شاہجہان دے عہد وچ عام طور توں عطا کيتے جانے لگے۔ اورنگ زیب دے عہد حکومت وچ ایداں دے منصب پانے والےآں دی تعداد وچ اضافہ ہويا۔
آئینی طور توں دواسپہ سہ اسپہ منصب سوار منصب دا ہی اک جز سمجھاجاندا سی۔ عام سرکاری ضابطہ اس منصب دے ظاہر کرنے دا ایہ سی 4000ذات 4000سوار ہمہ دواسپہ سہ اسپہ جس دا مطلب ہُندا سی4000ذات 4000سوار جس وچ اک ہزار دواسپہ سہ اسپہ یعنی 4000 / 4000اس طرح دواسپہ سہ اسپہ سوار منصب توں زیادہ نئيں ہوسکدا سی جے سوار منصب کاکوئی حصہ دواسپہ سہ اسپہ ہوجاندا سی تاں فیر باقی ماندہ نوں برآوردی کہیا جاندا سی اس دا مطلب ایہ ہويا کہ جے 4000 سواراں وچوں 1000دواسیہ سہ اسیہ منصب تاں باقی ماندہ 3000برآور دتی ہُندے سن ۔ اس توں ایہ نتیجہ اخذ کيتا جاسکدا اے کہ جدوں شہنشاہ کسی اُتے عنایت کرنا چاہندا سی تاں دواسپہ سہ اسپہ منصب عنایت کردا سی۔
منصباں دی تنخواہ[سودھو]
مغل امراء دی کلی آمدنی دراصل اس تنخواہ اُتے منحصر ہُندی سی جو انہاں نوں حکومت کیتی طرف توں ملدی سی خواہ اوہ نقدی دی صورت وچ ہوئے یا جاگیراں وچ امراء نوں جو تنخواہ ملدی سی اوہ انہاں دے عہدے تے منصب دے مطابق مقرر کيتی جاندی سی ذات منصب کيتی تنخواہ Talab-i- Khassahاور سوار منصب کيتی تنخواہ نوں Talab-i-Tabinanسے تعبیر کيتاجاندا سی۔ تے انہاں دی تنخوانيں انہاں دے مدارج دے حساب توں کم تے زیادہ ہودیاں سن۔ پہلے والے درجے دی تنخواہ دوسرے درجہ دی تنخواہ توں زیادہ سی تے دوسرے درجہ دی تنخواہ تیسرے درجہ دی تنخواہ توں زیادہ سی۔
جدوں بادشاہ اک منصب دار یا اک امیر دی تنخواہ متعین کردا اے تاں اوہ روپیہ وچ نئيں کردا اے بلکہ دام وچ ۔ جس طرح توں موجودہ دور وچ اک روپیہ وچ 100پیسہ ہُندا اے، ايسے طرح توں اکبر دے دور وچ اک روپے وچ چالیس دام ہُندے سن تے کدی کدی ایہ تناسب گھٹتا سی یعنی 1:38کا ہُندا سی۔اک روپے وچ 38دام۔
جاگیراں دینے دے سلسلے وچ محکمہ مالیات نوں اک باقاعدہ رجسٹر رکھنا ہُندا سی جس وچ مختلف علاقےآں دی تخمینہ جاندی آمدنی (جمع) دا اندراج ہُندا سی ایہ رقم روپئے دے بجائے داماں وچ دکھادی جاندی سی حساب کتاب نوں جمع دامی کہاجاندا سی۔
اکبر دے عہد وچ 5000ذات توں اُتے دا عہدہ صرف شہزادےآں نوں ملدا سی اس دے آخری عہد صرف مان سنگھ نوں عہدہ 7000کا ملیا سی۔ تے 5000ذات دے پہلے درجہ دی تنخواہ 30,000دوسرے دی تنخواہ29,000اور تیسرے درجے دی تنخواہ 28,000کا گوشوارہ ملدا اے۔
جہانگیر دے عید وچ منصب داراں دی تنخواہ Month Scaleپر رکھی گئی۔ اکبر دے عہد وچ سال دے بارہ ماہ دا حساب لگیا کر ماہانہ تنخواہ ادا کيتی جاندی سی چار یا دو قسط وچ ۔ لیکن اکبر دے بعد دے عہد وچ منصب داراں نوں انہاں دی تنخوانيں دس مہینےآں ، آٹھ مہینےآں، چھ مہینےآں یا اس توں وی کم مدت دی بنیاد اُتے ادا کيتی جانے لگاں تے اس دے تناسب توں انہاں دے لئی طے شدہ سواراں دی تعداد وچ کمی کردتی گئی۔
تنخواہ وچ کٹوتیاں[سودھو]
مقررہ طلب وچوں کئی طرح دی کٹوتیاں دی جادیاں سن تے سب توں زیادہ دکنیاں دے معاملے وچ کيتی جاندی سی۔ انہاں دی کل تنخواہ دا جو انہاں دے دونے منصباں دے مطابق واجب ہُندی سی حساب لگایاجاندا سی اس دا اک چوتھائی¼ اس وچوں کٹ لیاجاندا سی ایہ کٹوندی شاہجہان دے عہد توں رائج ہوچکيتی سی تے اورنگ زیب نے وی جاری کيتا۔
اس دے علاوہ وی اک ہور رقم دی وصولیابی سی خوراک دواب (جانوراں دے لئی چارہ) ایہ ہاتھیاں گھوڑےآں اونٹھاں دے رکھنے تے کھلانے دے لئی جو شہنشاہ دی ملکیت وچ ہُندے سن صرف ہُندی سی۔ خوراک دواب انہاں اُتے عائد نئيں کيتی جاندی سی جو افسر14لکھ دام یا اس توں کم تنخواہ لیندے سن نہ ہی انہاں اُتے جو سوار منصب نئيں رکھدے سن ، تے جنہاں دے پاس 400ذات یا دو سو سوار توں کم دا منصب سی۔
جانوراں نوں امیراں دے سپرد کرنے دے بعد دوسرا قدم جانوراں نوں شاہی اصطبل وچ رکھنا تے امیراں توں انہاں دی رسید طلب کرنا سی۔ شاہجہان دے عہد تک بظاہر ایہ دستور بن گیا سی کہ خوراک یا رسد خوراک دی قیمت امیر دی طلب یا تنخواہ وچ کٹ لی جاندی۔
نقدیاں نوں جو تنخواہ نقد وچ دتی جاندی سی انہاں وچ کئی کٹوتیاں سن جداں دو دامی (یعنی اک روپیہ وچوں دو دام)
انہاں کٹوتیاں دے علاوہ جرمانہ سن جو کئی وجوہ توں عائد کيتے جاندے سن لیکن زیادہ تر اس امدادی افواج وچ کمی دی بنا پرامراء توں طلب کيتی جاندی سی۔
شہنشاہ کدی کدی منصب داراں نوں پیشگی ادائیگی دا حکم دتا کردا سی۔ خصوصیات اوہ مہماں اُتے جائے ایہ مساعدات دے ناں توں موسوم سی۔ گھوڑے اورسازوسامان مساعدات دے طور توں ادھار وی دتے جاندے سن ۔ متعلقہ افسر دے حق وچ ایہ سب نقدی وچ تبدیل کردیاجاندا سی تے مطالبہ دے ناں توں موسوم سی۔
اکبر دے ذریعے شروع کيتے گئے اس منصب داری نظام نوں اس دے جانشیناں نے وی کچھ تبدیلیاں دے نال جاری رکھیا۔ منصب داراں وچ سبھی ذات دے لوکاں نوں انہاں دی قابلیت تے صلاحیت دے مطابق نمائندگی ملی۔ اس توں مغل بادشاہاں نوں قابل، ماہر تے وفادار لوکاں دی برابر خدمات حاصل ہُندی رہیاں تے حکومت دے نظم ونسق نوں پراثر رکھنے وچ آسانی رہی۔