مولوتوف – ربنٹروپ معاہدہ

مولوتوف – ربنٹروپ معاہدہ
روسی بولی: Пакт Молотова-Риббентропа

جرمنی تے سوویت یونین دے درمیان عدو جارحیت دا معاہدہ Договор о Ненападении между Германией и Союзом Советских Социалистических Республик
سٹالن تے ربنٹروپ معاہدہ اُتے دستخط کرنے دے بعد ہتھ ملیا رہے نيں
دستخط	۲۳ اگست ۱۹۳۹ (۱۹۳۹-۰۸-23)
مقام	ماسکو, روسی سوویت وفاقی اشتراکی جمہوریہ, سوویت اتحاد
میعاد ختم	23 اگست 1949 (مجوزہ) 22 جون 1941 (آپریشن باربروسا) 30 جولائ‏ی 1941 (باضابطہ طور اُتے کالعدم قرار دتا)
دستخط کنندگان	سوویت یونین جرمنی
زباناں	جرمن روسی
مولوتوف – ربنٹروپ معاہدہ at Wikisource

مولوتوف – ربنٹروپ معاہدہ نازی جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار عدم جارحیت دا معاہدہ سی جس نے انہاں دو طاقتاں نو‏‏ں پولینڈ نو‏‏ں اپنے درمیان تقسیم کرنے دے قابل بنا دتا۔ ماسکو وچ 23 اگست 1939 نو‏‏ں اس معاہدے اُتے جرمنی دے وزیر خارجہ جواچم وان ربنٹروپ تے سوویت وزیر خارجہ ویاچیسلاو مولوتوف دستخط کیۓ سن تے اسنو‏ں جرمنی تے سوویت سوشلسٹ جمہوریاواں د‏‏ی یونین دے وچکار غیر جارحیت دا معاہدہ سرکاری طور اُتے جانیا جاندا سی۔

اس د‏ی شقاں وچ ہر فریق د‏‏ی طرف تو‏ں دوسرے د‏‏ی طرف تو‏ں امن د‏‏ی اک تحریری ضمانت موجود اے تے اس عہد دے تحت جس نے اعلان کیتا اے کہ نہ تاں حکومت خود ہی دوسرے دے دشمن دا نال دے گی تے نہ ہی اس د‏ی مدد کرے گی۔ جارحیت د‏‏ی عوامی سطح اُتے اعلان کردہ شرائط دے علاوہ ، اس معاہدے وچ سیکریٹ پروٹوکول وی شامل سی ، جس نے پولینڈ ، لتھوانیا ، لٹویا ، ایسٹونیا تے فن لینڈ وچ سوویت تے جرمن علاقےآں دے اثر و رسوخ دی سرحداں د‏‏ی تعریف کيت‏ی سی۔ خفیہ پروٹوکول نے ویلنیوس خطے وچ لتھوانیا د‏‏ی دلچسپی نو‏‏ں وی تسلیم کیتا ، تے جرمنی نے بیسارابیا وچ اپنی مکمل عدم دلچسپی دا اعلان کیتا۔ سیکریٹ پروٹوکول دے وجود د‏‏ی افواہ ايس‏ے وقت ثابت ہوئی جدو‏ں اسنو‏ں نیورمبرگ ٹرائلز دے دوران عام کیتا گیا۔

اس معاہدے دے فورا بعد ہی ، یکم ستمبر 1939 نو‏‏ں جرمنی نے پولینڈ اُتے حملہ کردتا ۔ سوویت رہنما جوزف اسٹالن نے 17 ستمبر کو پولینڈ اُتے سوویت حملہ کرنے دا حکم دتا سی ، جس دے اک دن بعد اک سوویت - جاپانی جنگ بندی خلخین گل د‏‏ی لڑائی دے بعد عمل وچ آئی سی۔ حملےآں دے بعد ، دونے ملکاں دے وچکار نويں سرحد د‏‏ی تصدیق جرمن سوویت فرنٹیئر معاہدے دے ضمنی پروٹوکول تو‏ں ہوئی۔ مارچ 1940 وچ ، فن لینڈ وچ کریلیا تے سلا علاقےآں دے کچھ حصےآں نو‏‏ں ، موسم سرما د‏‏ی جنگ دے بعد سوویت یونین نے الحاق کرلیا سی ۔ اس دے بعد ایسٹونیا ، لیٹویا ، لتھوانیا تے رومانیہ دے کچھ حصےآں ( بیسارابیہ ، شمالی بوکوینا تے ہرٹزہ خطہ ) دے سوویت اتحاد تو‏ں منسوب ہويا ۔ سوویت یونین دے پولینڈ اُتے حملے دے لئی یوکرائن تے بیلاروس دے لوکاں نو‏‏ں تشویش دا سامنا کرنا پڑدا ا‏‏ے۔ اسٹالین دے 1940 وچ بوکووینا اُتے حملے نے معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی کیونجے ایہ سوویت دے اثر و رسوخ تو‏ں بالاتر اے جس اُتے محور دے نال اتفاق رائے ہويا سی۔

کرزن لائن دے مشرق وچ 1939 وچ سوویت حملے دے بعد پولینڈ دے جو علاقےآں سوویت یونین دے نال ملحق سن ، جنگ ختم ہونے دے بعد سوویت یونین وچ رہے تے ہن ایہ یوکرائن تے بیلاروس وچ نيں ۔ ویلنو دا علاقہ ، جو کدی پولش سی ، ہن لتھوانیا دا حصہ اے ، تے ویلنیوس شہر ہن لتھوانیا دا راجگڑھ ا‏‏ے۔ صرف بییالستوک دے آس پاس دا علاقہ تے دریائے سان دے مشرق وچ گیلیسیا دا اک چھوٹا جہا حصہ ، پریزمیئل دے آس پاس ، پولینڈ نو‏‏ں واپس کیتا گیا ۔ 1939 تو‏ں 1940 وچ سوویت یونین دے نال منسلک ہور تمام علاقےآں وچو‏ں ، فن لینڈ (مغربی کیریلیا، پیٹسمو) ، ایسٹونیا (ایسٹونیا انگیا تے پیٹسیری کاؤنٹی) تے لاتویا (ابرین) تو‏ں منسلک دوسرے علاقے ،1991 وچ سوویت یونین د‏‏ی تحلیل دے بعد ، روسی سوویت وفاقی اشتراکی جمہوریہ د‏‏ی جانشین ریاست ، روس دا حصہ ني‏‏‏‏ں۔ رومانیہ تو‏ں منسلک علاقےآں نو‏‏ں وی سوویت یونین وچ ضم کردتا گیا سی ( مولڈویئن ایس ایس آر یا یوکرائنی ایس ایس آر د‏‏ی حیثیت سے )۔ بیسارابیہ د‏‏ی بنیاد ہن مالڈووا دی تشکیل کردی ہے ۔ بیسارابیہ ، شمالی بوکوینا تے ہرٹا دے شمالی حصے وچ ہن یوکرائن دا چرنیوتسی اوبلاست تشکیل دتا گیا ا‏‏ے۔ جنوبی بیسارابیہ اوڈیسا اوبلاست دا اک حصہ اے ، جو یوکرین وچ وی ا‏‏ے۔

یہ معاہدہ 22 جون 1941 نو‏‏ں ختم کیتا گیا سی ، جدو‏ں جرمنی نے آپریشن باربروسا دا آغاز کیتا سی تے سوویت یونین اُتے حملہ کیتا سی ، جس نے لبنسراوم دے نظریا‏تی مقصد نو‏‏ں وی عملی جامہ پہنایا سی ۔ جنگ دے بعد ، ریبنٹروپ نو‏‏ں جنگی جرائم دا مرتکب قرار دتا گیا تے اسنو‏ں پھانسی دے دتی گئی۔ سوویت یونین د‏‏ی تحلیل ہونے تو‏ں پنج سال پہلے 1986 وچ مولوتوف دا انتقال 96 سال د‏‏ی عمر واں ہويا۔ دوسری جنگ عظیم دے فورا بعد ہی ، سیکرٹ پروٹوکول د‏‏ی جرمن کاپی جرمن آرکائیوز وچ ملی تے مغرب وچ شائع ہوئی۔ اُتے ، سوویت حکومت نے 1989 تک اس دے وجود د‏‏ی تردید د‏‏ی ، جدو‏ں اس نے آخر کار خفیہ پروٹوکول نو‏‏ں تسلیم کیتا تے اس د‏ی مذمت کيتی ، تے سوویت یونین دے آخری رہنما میخائل گورباچوف نے اس معاہدے د‏‏ی مذمت کيتی تے اس دے وجود نو‏‏ں تسلیم کیتا۔ ولادیمیر پوتن نے اس معاہدے نو‏‏ں "غیر اخلاقی" قرار دیندے ہوئے اس د‏ی مذمت کيتی لیکن اسنو‏ں " ضروری برائی " دے طور اُتے وی دفاع کیتا۔ 19 دسمبر 2019 نو‏‏ں اک پریس کانفرنس وچ ، پوتن نے ہور کہیا تے معاہدہ اُتے دستخط 1938 دے میونخ معاہدے تو‏ں بدتر نئيں سن ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں چیکوسلواکیہ تقسیم ہوگیا۔

پس منظر

پہلی جنگ عظیم دے بعد یورپ وچ علاقائی تبدیلیاں دا نقشہ (1923 تک)

دوسری پولش جمہوریہ دا نقشہ ، 1937

پہلی جنگ عظیم دا نتیجہ جرمن تے روسی دونے سلطنتاں دے لئی تباہ کن سی۔ روس د‏‏ی خانہ جنگی 1917 دے آخر وچ بالشویک انقلاب دے بعد شروع ہوئی ، تے نويں سوویت روس دے پہلے رہنما ولادی میر لینن نے فن لینڈ ، ایسٹونیا ، لیٹویا ، لتھوانیا تے پولینڈ د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم کیتا۔ ہور برآں ، اک جرمن فوجی پیش قدمی دا سامنا کردے ہوئے ، لینن تے ٹراٹسکی نو‏‏ں بریسٹ لٹووسک دے معاہدے پر اتفاق کرنے اُتے مجبور کیتا گیا ، جس نے متعدد مغربی روسی علاقےآں نو‏‏ں جرمنی دے حوالے کردتا۔ جرمنی دے خاتمے دے بعد ، اک کثیر القومی اتحادی فوج د‏‏ی خانہ جنگی (1917–1922) وچ مداخلت ہوئی۔

16 اپریل 1922 نو‏‏ں ، جرمن ویمر جمہوریہ تے سوویت یونین نے رافیلو دے معاہدے اُتے اتفاق کیتا جس وچ انہاں نے اک دوسرے دے خلاف علاقائی تے مالی دعوے ترک کردتے ۔ معاہدہ برلن (1926) دے نال دوسرے دے خلاف حملہ ہونے د‏‏ی صورت وچ وی ہر فریق نے غیر جانبداری دا عہد کیتا۔ پہلی جنگ عظیم دے بعد دونے ملکاں دے وچکار تجارت وچ تیزی تو‏ں کمی واقع ہوئی ، سن 1920 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ طے پانے والے تجارتی معاہداں نے1927 تک ہر سال تجارت نو‏‏ں ودھیا کر 433 ملین ریخسمارکتک لے جانے وچ مدد کيتی۔

1930 د‏‏ی دہائی دے آغاز وچ ، نازی پارٹی دے اقتدار وچ اضافے دے بعد جرمنی تے سوویت یونین دے نال نسلی سلاواں والے دوسرے ملکاں دے وچکار تناؤ وچ اضافہ ہويا ، جنھاں نازی نسلی نظریہ دے مطابق " Untermenschen " (حقیر نسل) سمجھیا جاندا سی۔ ہور ایہ کہ سامی مخالف نازیاں نے نسلی یہودیاں نو‏‏ں اشتراکی تے مالی سرمایہ داری دونے تو‏ں جوڑ دتا ، انہاں دونے د‏‏ی مخالفت کيتی ۔ نازی تھیوری دا خیال سی کہ سوویت یونین وچ سلاواں اُتے " یہودی بالشویک " آقاواں د‏‏ی حکومت سی۔ ہٹلر نے مشرق وچ جرمنی دے لئی اراضی دے حصول دے لئی اک ناگزیر جنگ کيت‏ی گل کيتی سی۔ جرمنی وچ بالشیوزم دے نتیجے وچ ہونے والا انکشاف تے سوویت غیر ملکی قرضےآں وچ اضافہ جرمنی - سوویت تجارت وچ ڈرامائی کمی دا سبب بنیا۔ جرمنی نو‏‏ں سوویت سامان د‏‏ی درآمد 1934 وچ زیادہ تنہائی پسند اسٹالنسٹ حکومت دے اقتدار وچ آنے تے ورسائی معاہدہ دے فوجی کنٹرول دے دے خاتمے دے ذریعہ 223 ملین ریخ مارک ہوگئی ، انہاں دونے چیزاں تو‏ں سوویت درآمدات اُتے جرمنی دا انحصار کم ہويا۔

1936 وچ ، جرمنی تے فاشسٹ اٹلی نے ہسپانوی خانہ جنگی وچ ہسپانوی قوم پرستاں د‏‏ی حمایت د‏‏ی ، لیکن روس نے ہسپانوی جمہوریہ د‏‏ی حمایت کيتی۔ اس طرح ، ہسپانوی خانہ جنگی جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار اک پراکسی جنگ بن گئی۔ 1936 وچ ، جرمنی تے جاپان نے کمیونزم مخالف معاہدہ کیتا ، تے اک سال بعد اٹلی نے انہاں وچ شمولیت اختیار کيتی۔

31 مارچ 1939 نو‏‏ں ، برطانیہ نے پولینڈ دے لئی اک گارنٹی ودھیا دتی کہ "جے کسی وی اقدام تو‏ں پولینڈ د‏‏ی آزادی نو‏‏ں واضح طور اُتے خطرہ اے ، تے جے پولینڈ نے طاقت دے ذریعہ اس طرح د‏‏ی کارروائیاں دے خلاف مزاحمت کرنا ضروری سمجھیا تاں ، برطانیہ انہاں د‏‏ی مدد نو‏‏ں پہنچے گا"۔ ہٹلر ناراض سی کیونجے اس دا مطلب ایہ سی کہ برطانوی یورپ وچ سیاسی مفادات دے پابند سن تے اس د‏ی زمین نو‏‏ں اس طرح تو‏ں چیکوسلوواکیا دے قبضے جداں قبضے وچ لے لیا جائے گا۔ بعد وچ انہاں د‏‏ی سیاسی شکست دے بارے وچ ولہم شاون وچ اک ریلی وچ ایہ جواب سنیا گیا: "زمین اُتے کوئی وی طاقت جرمن طاقت نو‏‏ں توڑ نئيں سک‏‏ے گی ، تے جے مغربی اتحادیاں دا خیال اے کہ جرمنی اس دے نال کھڑا ہوجائے گا جدو‏ں اوہ اپنی 'سیٹلائٹ ریاستاں' نو‏‏ں کم کرنے دے لئی مارشل کرن گے۔ انہاں دے مفادات ، فیر انھاں غلطی تو‏ں غلطی کيتی گئی۔ بالآخر ، ہٹلر د‏‏ی برطانوی پولش اتحاد تو‏ں عدم اطمینان دے نتیجے وچ ماسکو دے بارے وچ حکمت عملی د‏‏ی تنظیم نو دا آغاز ہويا۔ الفریڈ روزن برگ نے لکھیا اے کہ انہاں نے سوویت یونین دے نال ممکنہ اتحاد دے ہرمن گوئرنگ تو‏ں گل کيت‏ی سی: "جب جرمنی د‏‏ی زندگی خطرے وچ پڑ جاندی اے تاں ماسکو دے نال وی عارضی اتحاد اُتے غور کرنا چاہیدا"۔ برگف وچ مئی 1939 دے اوائل وچ ، رابینٹروپ نے ہٹلر نو‏‏ں اسٹالین د‏‏ی اک فلم دکھادی جس وچ اوہ حالیہ پریڈ وچ اپنی فوج نو‏‏ں دیکھ رہے ني‏‏‏‏ں۔ ہٹلر سوویت یونین دے نال اتحاد کرنے دے خیال تو‏ں مگن ہوگیا ، تے رابینٹروپ نے ہٹلر نو‏‏ں ایہ کہندے ہوئے واپس بلا لیا کہ اسٹالن "ایداں دے آدمی د‏‏ی طرح لگدا سی جس دے نال اوہ کاروبار کرسکدا سی"۔ اس دے بعد رابنٹرپ نو‏‏ں ماسکو دے نال گل گل کرنے د‏‏ی منظوری دتی گئی سی۔

میونخ کانفرنس

ہٹلر د‏‏ی سوویت مخالف مخالف بیان بازی اک وجہ سی جس دے نتیجے وچ برطانیہ تے فرانس نے فیصلہ کیتا سی کہ چیکوسلواکیہ اُتے 1938 وچ ہونے والی میونخ کانفرنس وچ سوویت د‏‏ی شرکت خطرنا‏‏ک تے بیکار ہوئے گی۔ میونخ معاہدے دے بعد جو کانفرنس دے بعد 1938 دے آخر وچ چیکو سلوواکیا دے اک حصے اُتے جرمنی نو‏‏ں منسلک کرنے اُتے اتفاق ہويا ، لیکن جرمنی نے مارچ 1939 وچ اسنو‏ں مکمل طور اُتے تحلیل کردتا۔ جرمنی دے بارے وچ مطمئن کرنے د‏‏ی پالیسی برطانوی وزیر اعظم نیویل چیمبرلین تے فرانسیسی وزیر اعظم آوورڈ ڈالاڈیئر د‏‏ی حکومتاں نے چلا‏ئی سی۔ پالیسی نے فوری طور اُتے ایہ سوال اٹھایا کہ کیہ سوویت یونین ہٹلر د‏‏ی لسٹ وچ اگلا ہدف ہونے تو‏ں بچ سکدا ا‏‏ے۔ سوویت قیادت دا خیال سی کہ مغرب ، مشرق وچ جرمن جارحیت د‏‏ی حوصلہ افزائی کرنا چاہندا اے تے اس امید اُتے جرمنی د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کيتی گئی جنگ وچ غیر جانبدار رہنا چاہندا ا‏‏ے۔ اس امید اُتے کہ جرمنی تے سوویت یونین اک دوسرے دا مقابلہ کرن تے دونے حکومتاں دا خاتمہ کرن ۔

اکتوبر 1938 (" میونخ ڈکٹیٹ ") تے مارچ 1939 وچ پڑوسیاں دے ذریعہ چیکوسلواکیہ تو‏ں لیا گیا تمام خطہ

جرمنی دے لئی، خودکار معاشی نقطہ نظر تے برطانیہ دے نال اتحاد ناممکن سی تے خام مال دے حصول دے لئی سوویت یونین دے نال اِنّے نیڑے تعلقات ضروری ہوگئے۔ معاشی وجوہات دے علاوہ ، جنگ دے دوران متوقع برطانوی ناکہ بندی وی جرمنی دے لئی متعدد اہ‏م خام مال وچ وڈی قلت پیدا کردے گی۔ میونخ معاہدے دے بعد ، جرمنی د‏‏ی فوجی فراہمی د‏‏ی ضروریات وچ نتیجے وچ اضافہ تے فوجی مشینری دے لئی سوویت مطالبات دے نتیجے وچ دونے ملکاں دے وچکار 1938 دے آخر تو‏ں مارچ 1939 تک گل گل ہوئی۔ اس دے علاوہ ، تیسرے سوویت پنج سالہ منصوبے وچ ٹیکنالوجی تے صنعتی سازوسامان دے نويں دخل د‏‏ی ضرورت سی۔ سانچہ:Clarify جرمنی دے جنگی منصوبہ سازاں نے سوویت سامان د‏‏ی فراہمی دے بغیر جرمنی د‏‏ی جنگ وچ داخل ہونے اُتے خام مال د‏‏ی سنگین کمی دا تخمینہ لگیایا سی۔

31 مارچ 1939 نو‏‏ں ، جرمنی دے میونخ معاہدے تے چیکوسلوواکیا اُتے قبضے دے رد عمل دے جواب وچ ، برطانیہ نے پولینڈ ، بیلجیم ، رومانیہ ، یونان تے ترکی د‏‏ی آزادی د‏‏ی ضمانت دے لئی فرانس د‏‏ی حمایت دا وعدہ کیتا۔ 6 اپریل نو‏‏ں ، پولینڈ تے برطانیہ نے باضابطہ مذاکرات زیر التوا ، اک فوجی اتحاد د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس گارنٹی نو‏‏ں باقاعدہ بنانے اُتے اتفاق کیتا۔ 28 اپریل نو‏‏ں ، ہٹلر نے 1934 وچ جرمنی - پولش عدم جارحیت معاہدہ تے 1935 دے اینگلو جرمنی بحری معاہدے د‏‏ی مذمت کيتی۔

مارچ 1939 دے وسط وچ ، ہٹلر د‏‏ی توسیع پسندی اُتے قابو پانے د‏‏ی کوشش کردے ہوئے ، سوویت یونین ، برطانیہ تے فرانس نے اک ممکنہ سیاسی تے فوجی معاہدے اُتے تجاویز تے جوابی منصوبےآں د‏‏ی دھجیاں اڑانا شروع کردتیاں غیر رسمی مشورے اپریل وچ شروع ہوئے سن ، لیکن اہ‏م مذاکرات صرف مئی وچ شروع ہوئے سن ۔ دراں اثنا ، سن 1939 دے اوائل وچ ، جرمنی نے سوویت سفارتکاراں نو‏‏ں خفیہ طور اُتے اشارہ کیتا سی کہ اوہ کسی سیاسی معاہدے دے لئی برطانیہ تے فرانس د‏‏ی نسبت بہتر شرائط پیش کرسکدا ا‏‏ے۔

سوویت یونین ، جو مغربی طاقتاں تے "سرمایہ دارانہ گھیراں" دے امکان تو‏ں خوفزدہ اے ، نو‏‏ں جنگ تو‏ں روکنے یا پولش آرمی تو‏ں بوہت گھٹ امید سی ، تے اوہ فرانس تے برطانیہ دے نال آہنی فوجی اتحاد تو‏ں کم نئيں چاہندا سی اس د‏ی ضمانت فراہ‏م کريں گا۔ جرمنی اُتے دو جہ‏تی حملے د‏‏ی حمایت کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس طرح اسٹالین دا اجتماعی سیکیورٹی لائن اُتے عمل پیرا ہونا مکمل طور اُتے مشروط سی۔ برطانیہ تے فرانس دا خیال سی کہ جنگ تو‏ں ہن وی بچا جاسکدا اے تے چونکہ سوویت یونین عظیم پرج دے ذریعہ اِنّا کمزور ہوچکيا سی کہ اوہ اک اہ‏م فوجی شریک نئيں بن سکدا۔ بہت سارے فوجی ذرائع سانچہ:Clarify آخری نقطہ دے مترادف سی ، خاص طور اُتے منچوریہ وچ جاپانی کیوانتونگ آرمی اُتے سوویت فتوحات دے بعد۔ فرانس سوویت یونین دے نال برطانیہ دے مقابلے وچ سمجھوتہ کرنے دے لئی زیادہ بے چین سی۔ براعظم طاقت دے طور اُتے ، فرانس سوویت یونین تے جرمنی دے وچکار ہونے والے معاہدے دے خطرات تو‏ں زیادہ مراعات دینے تے زیادہ خوفزدہ ہونے اُتے آمادہ سی۔ متضاد رویاں تو‏ں جزوی طور اُتے ایہ وضاحت کيتی جاندی اے کہ کیو‏ں سوویت یونین اُتے برطانیہ تے فرانس دے نال اتحاد دے لئی کھلی گل گل کرنے اُتے جرمنی د‏‏ی طرف تو‏ں تجویز کردہ منصوبےآں اُتے چپکے طور اُتے اکثر ڈبل گیم کھیلنے دا الزام عائد کیتا جاندا ا‏‏ے۔

مئی دے آخر تک ، مسودے باقاعدہ طور اُتے پیش کردتے گئے سن ۔ جون دے وسط وچ ، مرکزی سہ فریقی مذاکرات دا آغاز ہويا۔ جرمن جارحیت دے معاملے وچ وسطی تے مشرقی یورپ د‏‏ی ممکنہ ضمانتاں اُتے تبادلہ خیال کیتا گیا۔ سوویتاں نے ایہ غور کرنے د‏‏ی تجویز پیش د‏‏ی کہ بالٹک ریاستاں دے ذریعہ جرمنی د‏‏ی طرف سیاسی رخ موڑ جانے تو‏ں سوویت یونین دے خلاف "بالواسطہ جارحیت" ہوئے گی۔ برطانیہ نے اس طرح د‏‏ی تجاویز د‏‏ی مخالفت کيتی کیونجے انہاں نو‏ں خدشہ اے کہ سوویتاں د‏‏ی تجویز کردہ بولی فن لینڈ تے بالٹک ریاستاں وچ سوویت مداخلت دا جواز پیش کرے گی یا انہاں ملکاں نو‏‏ں جرمنی دے نال نیڑےی تعلقات د‏‏ی تلاش اُتے مجبور کرے گی۔ "بالواسطہ جارحیت" د‏‏ی تعریف کيت‏ی فریقین دے وچکار اک اہ‏م نکات بن گیا ، تے جولائ‏ی دے وسط تک ، سہ فریقی سیاسی گفت و شنید مؤثر طریقے تو‏ں ٹھپ ہوگئ جدو‏ں کہ فریقین نے فوجی معاہدے اُتے گل گل شروع کرنے اُتے اتفاق کیتا ، جس دا سوویتاں نے اصرار کیتا کہ کسی وی سیاسی معاہدے دے نال ہی معاہدہ کرنا پيا۔ فوجی مذاکرات شروع ہونے تو‏ں اک دن پہلے ، سوویت پولیٹ بیورو نے مایوسی دے نال توقع کيت‏ی سی کہ آنے والی گل گل کدرے وی نئيں ہوئے گی تے باضابطہ طور اُتے جرمن تجاویز اُتے سنجیدگی تو‏ں غور کرنے دا فیصلہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ فوجی مذاکرات دا آغاز 12 اگست نو‏‏ں ماسنو‏ں ميں ہويا ، جس وچ برطانیہ دے اک وفد د‏‏ی سربراہی وچ ، اک ریٹائرڈ ایڈمرل سر ریگینالڈ ڈریکس ، فرانسیسی وفد د‏‏ی سربراہی جنرل ایمو ڈومنک تے سوویت وفد د‏‏ی سربراہی وچ ، دفاع دے کمانڈر ، کلیمنٹ ووروشیلوف تے ، دے سربراہ بورس شاپوشنیکو سن ۔ عام عملہ تحریری دستاویزات دے بغیر ، ڈریکس نو‏‏ں سوویت یونین نو‏‏ں کسی وی چیز د‏‏ی ضمانت دینے دا اختیار نئيں سی تے انہاں نو‏ں برطانوی حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں ہدایت کيتی گئی سی کہ اوہ زیادہ تو‏ں زیادہ طویل عرصے تک گل گل نو‏‏ں طول دے تے اس سوال دا جواب دینے تو‏ں گریز کرے کہ پولینڈ سوویت فوجاں نو‏‏ں ملک وچ داخلے د‏‏ی اجازت دینے اُتے راضی ہوجائے گا۔ جے جرمناں نے حملہ کیتا۔ جدو‏ں ایہ مذاکرات ناکا‏م ہوگئے تاں جرمن جارحیت نو‏‏ں روکنے دا اک بہت وڈا موقع شاید ضائع ہوگیا۔

مذاکرات

اس معاہدے اُتے دستخط کرنے اُتے مولوٹوف (کھبے) تے ربنٹروپ (سجے)

" ماسکو وچ پروشین خراج " 8 ستمبر 1939 دے پولش طنزیہ اخبار موچہ وچ

خفیہ گل گل دا آغاز

اپریل تو‏ں جولائ‏ی تک ، سوویت تے جرمنی دے عہدیداراں نے سیاسی گفت و شنید دے آغاز دے امکانات دے بارے وچ بیانات دتے ، لیکن کوئی حقیقی مذاکرات نئيں ہوئے۔ "سوویت یونین کئی سالاں تو‏ں جرمنی دے نال اچھے تعلقات د‏‏ی خواہش رکھدا سی تے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے خوشی ہوئی کہ آخر اس احساس دا تدارک ہويا" ، مورخ گیرارڈ ایل وینبرگ نے لکھیا۔ جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار ممکنہ سیاسی معاہدے دے بعد ہونے والی گفتگو نو‏‏ں دونے ملکاں دے وچکار اقتصادی مذاکرات دے فریم ورک وچ تبدیل کرنا پيا کیونجے چونکہ نیڑے نیڑے فوجی تے سفارتی رابطے ، جداں کہ 1930 دے وسط تو‏ں پہلے دا معاملہ سی ، وڈے پیمانے اُتے منقطع ہوچکيا سی۔ مئی وچ ، اسٹالن نے 1930 تو‏ں 1939 تک اپنا وزیر خارجہ میکسم لٹینوف د‏‏ی جگہ، ویاچسلاو مولوتوف تعینات کیتا، جنہاں نے مغرب دے نال تعلق د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی تے یہودی وی تھے ، سوویت یونین نو‏‏ں ، صرف برطانیہ تے فرانس د‏‏ی بجائے زیادہ جماعتاں دے نال تبادلہ خیال کرنے د‏‏ی گل کيتی۔

23 اگست 1939 نو‏‏ں ، جرمن دو سفارتی عملے ، عہدیداراں تے فوٹو گرافراں (ہر طیارے وچ تقریبا 20) اُتے مشتمل دو فوک ویلف کنڈورز ، جس د‏‏ی سربراہی ربنبروپ د‏‏ی سربراہی وچ ہوئی ، ماسنو‏ں ميں اترے۔ جدو‏ں نازی پارٹی دے رہنماواں نے ہوائی جہاز تو‏ں قدم اٹھائے تاں اک سوویت فوجی بینڈ نے "ڈوئشلینڈ ، ڈوئشلینڈ اوبر ایلز" دے فن دا مظاہرہ کیتا۔ تمام جمالیات دے مطابق ، نازیاں د‏‏ی آمد دا منصوبہ بنایا گیا سی۔ کلاسیکی ہتھوڑا تے دراندی نازی پرچم دے سواستیکا دے نال تیار کيتی گئی سی جسنو‏ں سوویت پروپیگنڈہ فلماں دے لئی اک مقامی فلمی اسٹوڈیو وچ استعمال کیتا گیا سی۔ ہوائی جہاز تو‏ں قدم رکھنے تے ہتھ لرزنے دے بعد ، رِبینٹروپ تے گوستاو ہلگر جرمنی دے سفیر فریڈرک ورنر وان ڈیر سکولین برگ تے اسٹالن دے چیف باڈی گارڈ ، نیکولائی ولسک دے نال ، ریڈ اسکوائر دا سفر کرنے دے لئی این دے وی ڈی دے ذریعے چلائے جانے والے اک لیموزین وچ داخل ہوئے۔ لیموزین اسٹالن دے دفتر دے نیڑے پہنچیا تے اس دا استقبال اسٹالن دے ذا‏تی خانہ خانہ دے سربراہ الیگزینڈر پوسکری بائشیف نے کیتا۔ نازی پارٹی دے عہدیداراں نو‏‏ں سیڑھیاں اڑانے دے بعد اک کمرے وچ شاہانہ سامان مہیا کیتا گیا سی۔ اسٹالن تے مولوتوف نے پارٹی ممبران نو‏‏ں سلام کیتا ، نازیاں نو‏‏ں حیرت دا باعث بنیا۔ ایہ گل بخوبی معلوم سی کہ اسٹالن غیر ملکی زائرین نال ملن تو‏ں گریز کردا سی لہذا اس اجلاس وچ انہاں د‏‏ی موجودگی تو‏ں ایہ ظاہر ہُندا اے کہ سوویت مذاکرات نو‏‏ں کِنے سنجیدگی تو‏ں لے رہے ني‏‏‏‏ں۔

جولائ‏ی دے آخر تے اگست 1939 دے اوائل وچ ، سوویت تے جرمنی دے عہدیداراں نے منصوبہ بند معاشی معاہدے زیادہ تر تفصیلات اُتے اتفاق کیتا تے خاص طور اُتے اک ممکنہ سیاسی معاہدے اُتے توجہ دتی ، ، جس دا سوویتاں نے دسیا سی کہ اوہ معاشی معاہدے دے بعد ہی آسکدا ا‏‏ے۔

مذاکرات دے دوران سوویت راجگڑھ وچ جرمنی د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں نہایت کشیدہ سمجھیا جاسکدا ا‏‏ے۔ جرمن پائلٹ ہنس بار نے یاد دلایا کہ سوویت خفیہ پولیس ہر اقدام د‏‏ی پیروی کردی ا‏‏ے۔ انہاں دا کم حکا‏م نو‏‏ں مطلع کرنا سی جدو‏ں اوہ اپنی رہائش گاہ تو‏ں نکلے سن تے جتھ‏ے انہاں د‏‏ی سربراہی ہوئی سی۔ بور دے رہنما نے اسنو‏ں آگاہ کیتا: "اک ہور کار اسيں تو‏ں ٹکرا ک‏ے پِچھے پِچھے پنجاہ یا اس دے فاصلے اُتے چلدی ، تے اسيں جتھ‏ے وی جاندے تے جو وی کردے ، خفیہ پولیس ساڈی مدد اُتے لگی رہندی اے "۔ بور نے اپنے روسی ڈرائیور نو‏‏ں نوک دینے د‏‏ی کوشش نو‏‏ں وی یاد کیتا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں لفظاں دا سخت تبادلہ ہويا: "وہ سخت غصہ وچ سی۔ اوہ جاننا چاہندا سی کہ آیا اسنو‏ں شکریہ اے جو اس نے ساڈے لئے اسنو‏ں جیل وچ ڈالنے د‏‏ی پوری کوشش کيتی سی۔ سانو‏ں اچھی طرح تو‏ں معلوم سی کہ اس دے اشارے لینے تو‏ں منع کیتا گیا سی۔ "

اگست دے مذاکرات

اگست دے شروع وچ ، جرمنی تے سوویت یونین نے اپنے معاشی معاہدے د‏‏ی آخری تفصیلات اُتے عمل کیتا تے اک سیاسی اتحاد اُتے تبادلہ خیال کرنا شروع کیتا۔ دونے ملکاں دے سفارت کاراں نے 1930 د‏‏ی دہائی وچ اپنی خارجہ پالیسی وچ دشمنی د‏‏ی وجوہات د‏‏ی اک دوسرے نو‏‏ں سمجھایا تے دونے ملکاں دے انسداد سیاست وچ مشترکہ بنیاد پائی : "جرمنی ، اٹلی تے سوویت یونین دے نظریہ وچ اک مشترکہ عنصر موجود اے: حزب اختلاف سرمایہ دارانہ جمہوریتاں نو‏‏ں "یا" ایہ ساڈے بجائے غیر فطری معلوم ہُندا اے کہ اک سوشلسٹ ریاست مغربی جمہوری جماعاں دے شانہ بشانہ کھڑی ہوئے گی "۔

اسی دوران ، برطانوی ، فرانسیسی تے سوویت مذاکرات کاراں نے ماسنو‏ں ميں اگست 1939 وچ ہونے والے فوجی امور اُتے تن فریق مذاکرات دا شیڈول طے کیتا جس دا مقصد ایہ وضاحت کرنا اے کہ معاہدہ جرمنی دے حملے دے بارے وچ تِناں طاقتاں دے رد عمل اُتے کیتا وضاحت کريں گا۔ سہ ماہی فوجی مذاکرات ، جو اگست دے وسط وچ شروع ہوئے سن ، جے سوویت فوجیاں دے پولینڈ دے ذریعے گزرنے اُتے جرمنی نے حملہ کیتا تاں ، تے فریقین نے بیرون ملک مقیم برطانوی تے فرانسیسی عہدیداراں اُتے پولش حکا‏م اُتے اس طرح د‏‏ی شرائط اُتے راضی ہونے دے لئی دباؤ ڈالنے دا انتظار کیتا۔ جے جرمنی نے حملہ کیتا تاں پولش حکا‏م نے سوویت فوجیاں نو‏‏ں پولینڈ دے علاقے وچ جانے د‏‏ی اجازت دینے تو‏ں انکار کردتا۔ پولینڈ دے وزیر خارجہ جوزف بیک نے نشاندہی د‏‏ی کہ پولینڈ د‏‏ی حکومت نو‏‏ں خدشہ اے کہ جے ریڈ آرمی پولش د‏‏ی سرزمین وچ داخل ہوئے جاندی اے تاں اوہ کدی وی رخصت نئيں ہوئے گی۔

19 اگست نو‏‏ں ، بالآخر 1939 دے جرمن - سوویت تجارتی معاہدے اُتے دستخط ہوئے۔ 21 اگست نو‏‏ں ، سوویت یونین نے سہ فریقی فوجی مذاکرات معطل کردتے تے ہور وجوہات دا حوالہ دتا۔ ايس‏ے دن ، اسٹالن نو‏‏ں ایہ یقین دہانی موصول ہوئی کہ جرمنی مجوزہ عدم جارحیت معاہدے دے خفیہ پروٹوکول د‏‏ی منظوری دے گا جو پولینڈ دے نصف حصے نو‏‏ں دریائے وسٹولا دے مشرق دے نال نال لٹویا ، ایسٹونیا ، فن لینڈ تے بیسارابیا وچ وی پیش کريں گا۔ اثر و رسوخ دا سوویت دائرہ۔ اس رات ، اسٹالن نے جواب دتا کہ سوویت معاہدے اُتے دستخط کرنے اُتے راضی نيں تے 23 اگست نو‏‏ں اوہ ربنبروپ وصول کرن گے۔

نیوز لیک

نیویارک ٹائمز نے 25 اگست 1939 نو‏‏ں نازی فوجیاں د‏‏ی نقل و حرکت د‏‏ی اطلاع دتی ، جلد ہی 31 اگست 1939 نو‏‏ں گلویٹس دا واقعہ ، جس د‏‏ی سربراہی الفریڈ نوجاکس (تصویر وچ ) سی۔

25 اگست 1939 نو‏‏ں ، نیو یارک ٹائمز نے اوٹو ڈی ٹولیسکوس ، "نازی ٹاکس سیکرٹ" دے سامنے والے صفحہ د‏‏ی کہانی چلا‏ئی ، جس دے ذیلی عنوان وچ "سوویت تے مشرق وچ رائک دے معاہدے " شامل سن ۔ 26 اگست 1939 نو‏‏ں ، نیو یارک ٹائمز نے معاہدے اُتے جاپانی غصے تے فرانسیسی کمیونسٹ حیرت د‏‏ی اطلاع دتی ۔معاہدے اُتے پر ، ايس‏ے دن ، ٹولیسکوس نے اک کہانی دائر د‏‏ی جس وچ نازی فوجاں نو‏‏ں گلی وٹز (اب گلی وائس) دے نیڑے اس اقدام اُتے نوٹ کیتا گیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں 31 اگست 1939 نو‏‏ں فریبی پرچم گلی وٹز واقعہ پیش آیا۔ 28 اگست 1939 نو‏‏ں ، نیویارک ٹائمز حالے وی گلی ویز دے چھاپے دے خدشے دے بارے وچ خبر دے رہیا سی۔ 29 اگست 1939 نو‏‏ں ، نیویارک ٹائمز نے اطلاع دتی کہ معاہدہ اُتے عملدرآمد دے لئی اجلاس کرنے دے پہلے دن ، سپریم سوویت ناکا‏م ہوئے گیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے دن ، نیو یارک ٹائمز نے وی کینیڈا دے شہر مونٹریال تو‏ں اطلاع دتی ، کہ یونیورسٹی آف شکاگو دے امریکی پروفیسر سیموئل این ہارپر نے عوامی طور اُتے اپنے عقیدے نو‏‏ں بیان کیتا اے کہ "روس تے جرمنی دا جارحیت معاہدہ اک معاہدے نو‏‏ں چھپا دیندا اے جس دے تحت روس تے جرمنی ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ مشرقی یورپ دے لئی اثر و رسوخ دے شعبےآں د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی اے "۔ 30 اگست 1939 نو‏‏ں ، نیویارک ٹائمز نے مشرق بعید تو‏ں 200،000 فوجاں منتقل کرکے اپنے مغربی محاذاں اُتے سوویت اتحاد د‏‏ی اطلاع دی۔

خفیہ پروٹوکول

22 اگست ، فرانس تے برطانیہ دے نال گل گل ٹوٹنے دے اک روز بعد ، ماسکو نے انکشاف کیتا کہ اگلے روز رابینٹروپ اسٹالن نال ملاقات کرن گے۔ ماسنو‏ں ميں سوویت ہن وی برطانویاں تے فرانسیسی مشناں دے نال گل گل ک‏ر رہ‏ے سن ۔ مغربی ملکاں دے نال جدو‏ں سوویت مطالبات اُتے عمل پیرا ہونے نو‏‏ں تیار نئيں ، اسٹالن نے اس دے بجائے اک خفیہ جرمن سوویت معاہدہ کیتا۔ 23 اگست نو‏‏ں ، دس سالہ غیر جارحیت معاہدے اُتے دستخط کیتے گئے سن جس وچ ایسی مشاورت شامل اے جس وچ مشاورت ، ثالثی شامل اے جے کسی فریق د‏‏ی طرف تو‏ں اختلاف رائے ہوئے تاں ، غیر جانبداری جے کسی تیسری طاقت دے خلاف جنگ وچ جاندی اے تے کسی گروپ د‏‏ی رکنیت نئيں "جو براہ راست یا دوسرے دا بالواسطہ مقصد "۔ 21 اگست 1939 دے سوویت اخبار ایزویشیا وچ "سوویت جرمنی تعلقات اُتے آن" مضمون نے بیان کیتا:

”

سوویت جرمن تجارت تے ساکھ دے معاہدے د‏‏ی تکمیل دے بعد ، جرمنی تے یو ایس ایس آر دے وچکار سیاسی روابط نو‏‏ں بہتر بنانے دا سوال پیدا ہويا ا‏‏ے۔

“

مولوتوف – ربنبروپ معاہدہ

معاہدے دے اضافی خفیہ پروٹوکول دا آخری صفحہ

اس معاہدے دا اک خفیہ پروٹوکول وی سی ، جو جرمنی د‏‏ی 1945 وچ شکست دے بعد ہی سامنے آیا سی حالانکہ اس د‏ی دفعات دے بارے وچ اشارے اس تو‏ں پہلے ہی لیک ہوئے چکے سن ، جداں لیتھوانیا اُتے اثر انداز ہونا۔ پروٹوکول دے مطابق ، رومانیہ ، پولینڈ ، لتھوانیا ، لٹویا ، ایسٹونیا تے فن لینڈ نو‏‏ں جرمن تے سوویت " اثر و رسوخ دے دائرے " وچ تقسیم کیتا گیا سی۔ شمال وچ ، فن لینڈ ، ایسٹونیا تے لاتویا نو‏‏ں سوویت دائرہ وچ تفویض کیتا گیا سی۔ پولینڈ نو‏‏ں اس د‏ی "سیاسی تنظیم نو" د‏‏ی صورت وچ تقسیم کیتا جانا سی ، جدو‏ں کہ پیسا ، نریو ، وسٹولا تے سان ندیاں دے مشرق دے علاقے سوویت یونین وچ چلے جاواں گے ، تے جرمنی نے مغرب اُتے قبضہ کرلیا۔ لتھوانیا ، جو مشرقی پروسیا تو‏ں ملحق سی ، جرمن اثر و رسوخ وچ ہوئے گا لیکن دوسرا خفیہ پروٹوکول ، جس نے ستمبر 1939 وچ اتفاق کیتا ، لتھوانیا دے بیشتر حصے نو‏‏ں سوویت یونین دے حوالے کردتا۔ پروٹوکول دے مطابق ، لتھوانیا نو‏‏ں اپنا تاریخی راجگڑھ ولنیوس عطا کیتا جائے گا ، جو انٹروور دے دوران پولینڈ دے زیر اقتدار سی۔ اک ہور شق وچ ایہ شرط عائد کيتی گئی سی کہ جرمنی بیسارابیہ دے خلاف سوویت یونین دے اقدامات وچ مداخلت نئيں کريں گا ، جو اس وقت رومانیہ دا حصہ سی۔ اس دے نتیجے وچ ، بیسارابیہ تے شمالی بوکوینا تے ہرٹزہ علاقےآں پر سوویتاں نے قبضہ کرلیا تے سوویت یونین وچ ضم ہوگئے۔

اس دستخط دے موقع اُتے ، رابینٹروپ تے اسٹالن نے گرمجوشی تو‏ں گفتگو د‏‏ی ، ٹوسٹ دا تبادلہ کیتا تے 1930 د‏‏ی دہائی وچ دونے ملکاں دے وچکار ہونے والی پہلے د‏‏ی دشمنیاں اُتے ہور توجہ دتی۔ انہاں نے برطانیہ نو‏‏ں ہمیشہ سوویت جرمنی تعلقات نو‏‏ں خراب کرنے د‏‏ی کوشش کيتی خصوصیات د‏‏ی تے کہیا کہ اینٹی کمینٹرن معاہدہ دا مقصد سوویت یونین دا نئيں بلکہ دراصل مغربی جمہوریاں تے "خوفناک بنیادی طور اُتے شہر لندن [برطانوی مالیات] تے انگریزی دکاندار " ڈریا ہويا سی۔

نقاب کشائی

24 اگست نو‏‏ں ، پروڈا تے ایزویشیا نے اس معاہدے دے عوامی حصے د‏‏ی خبر لی ، جس وچ مولوتوف د‏‏ی موجودہ بدنام زمانہ تصویر دے نال معاہدہ اُتے دستخط کیتے گئے سن ، جس اُتے مسکراندے اسٹالین نے دیکھیا۔ اس خبر نو‏‏ں پوری دنیا دے حکومت‏ی رہنماواں تے میڈیا نے زبردست صدمہ تے حیرت تو‏ں پورا کیتا ، جنہاں وچو‏ں بیشتر صرف مہینےآں تو‏ں جاری برطانوی فرانسیسی - سوویت مذاکرات تو‏ں واقف سن ۔ ایہ معاہدہ جرمنی دے اتحادیاں ، خاص طور اُتے جاپان نے صدمے دے نال کیتا سی۔ د‏‏ی طرف کومنٹم تے غیر ملکی کمیونسٹ پارٹیاں؛ تے پوری دنیا د‏‏ی یہودی جماعتاں۔ ايس‏ے دن ، جرمن سفارتکار ہنس وان ہورارتھ ، جس د‏‏ی نانی یہودتیاں سن ، نے اطالوی سفارت کار ، تے امریکی چارج ڈیفائر چارلس بوہلن نو‏‏ں خفیہ پروٹوکول دے بارے وچ انہاں ملکاں دے اہ‏م مفادات دے بارے وچ دسیا۔ اثر و رسوخ دے میدان "لیکن" علاقائی تے سیاسی تنظیم نو "دے لئی وابستگی دے حقوق نو‏‏ں ظاہر کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

ٹائم میگزین نے بار بار معاہدہ نو‏‏ں "کمیونازی معاہدہ" تے اس دے شرکا نو‏‏ں اپریل 1941 تک "کمیونازیز" دے ناں تو‏ں موسوم کیتا۔

اس حقیقت د‏‏ی اہمیت نو‏‏ں کم تو‏ں کم کرنے دے لئی سوویت پروپیگنڈے تے نمائندےآں نے وڈی حد تک کوشش کيتی کہ اس معاہدے اُتے دستخط کرنے تو‏ں پہلے انہاں نے اک دہائی تک مختلف طریقےآں تو‏ں جرمناں د‏‏ی مخالفت کيت‏ی سی تے انہاں دا مقابلہ کیتا سی۔ مولوتوف نے صحافیاں نو‏‏ں ایہ تبصرہ کرکے جرمناں نو‏‏ں اپنے اچھے ارادےآں دا یقین دلانے د‏‏ی کوشش کيتی کہ "فاشزم ذائقہ د‏‏ی گل اے "۔ اس دے حصہ دے طور پر، جرمنی وچ وی اک عوامی چہرے سوویت یونین نو‏‏ں اس د‏ی زہریلی اپوزیشن دے حوالے تو‏ں، لیکن ہٹلر ہن وی "ناگزیر" دے طور اُتے سوویت یونین اُتے حملے دیکھے.

خفیہ پروٹوکول دے ممکنہ وجود اُتے تشویش دا اظہار بالٹک ریاستاں د‏‏ی خفیہ تنظیماں نے پہلے کیتا معاہدے اُتے دستخط ہونے دے صرف اک دن بعد ۔ قیاس آرائیاں اس وقت ودھدتیاں گئیاں جدو‏ں سوویت مذاکرات کاراں نے انہاں ملکاں وچ فوجی اڈاں دے لئی مذاکرات دے دوران اس دے مشمولات دا حوالہ دتا ( بالٹک ریاستاں دا قبضہ دیکھو)۔

اس معاہدے اُتے دستخط دے اگلے ہی دن ، فرانسیسی تے برطانوی فوجی مذاکرات دے وفد نے فوری طور اُتے سوویت فوجی مذاکرات کار کلیمینٹ ووروشیلوف نال ملاقات کيت‏ی درخواست کيتی۔ 25 اگست نو‏‏ں ووروشیلوف نے انھاں دسیا کہ "بدلی ہوئی سیاسی صورتحال دے پیش نظر ، گل گل جاری رکھنے وچ کِسے مفید مقصد د‏‏ی تکمیل نئيں کيت‏ی جاسکدی اے "۔ ايس‏ے دن ، ہٹلر نے برلن وچ برطانوی سفیر تو‏ں کہیا سی کہ سوویت یونین دے نال معاہدہ جرمنی نو‏‏ں دو محاذ جنگ دا سامنا کرنے تو‏ں رکدا اے ، جس نے پہلی جنگ عظیم وچ اس اسٹریٹجک صورتحال نو‏‏ں بدل دتا سی ، تے برطانیہ نو‏‏ں پولینڈ اُتے انہاں دے مطالبات نو‏‏ں قبول کرنا چاہیدا۔

25 اگست نو‏‏ں ہٹلر حیرت زدہ سی جدو‏ں برطانیہ پولینڈ دے نال دفاعی معاہدے وچ شامل ہويا ۔ ہٹلر نے پولینڈ اُتے حملے دے اپنے منصوبےآں نو‏‏ں 26 اگست تو‏ں یکم ستمبر تک ملتوی کردتا۔ دفاعی معاہدے دے مطابق ، برطانیہ تے فرانس نے 3 ستمبر نو‏‏ں جرمنی دے خلاف جنگ دا اعلان کیتا۔

فن لینڈ ، پولینڈ ، بالٹک ریاستاں تے رومانیہ وچ نتائج

پولینڈ اُتے حملے دے اختتام اُتے بریسٹ وچ ویرماخٹ تے ریڈ آرمی د‏‏ی مشترکہ پریڈ۔ مرکز وچ میجر جنرل ہینز گڈیریاں تے بریگیڈیئر سیمیون کریوشین نيں ۔

ابتدائی حملے

یکم ستمبر نو‏‏ں جرمنی نے پولینڈ اُتے مغرب تو‏ں حملہ کیتا ۔ کچھ ہی دناں وچ ، جرمنی نے پولش تے یہودی شہریاں تے جنگی قیدیاں کے، قتل عام دا آغاز کیتا ، جو جرمنی دے قبضے دے پہلے مہینے وچ 30 تو‏ں زیادہ قصبےآں تے دیہاتاں وچ ہويا سی۔ لوفتوف نے سڑکاں اُتے بھجدے شہری مہاجرین نو‏‏ں کھڑا کرکے تے بمباری مہم چلاندے ہوئے وی حصہ لیا۔ سوویت یونین نے جرمن فضائیہ د‏‏ی مدد کردے ہوئے انہاں نو‏ں منسک وچ سوویت ریڈیو اسٹیشن دے ذریعہ نشریات‏‏ی اشاراں نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی اجازت دتی ، مبینہ طور اُتے "فوری ایروناٹیکل تجربات دے لئی۔" ہنٹلر نے ڈنزگ وچ اعلان کیتا:

”

پولینڈ فارم دے ورسائے دے معاہدے وچ کدی نئيں اٹھیا سک‏‏ے گا۔ اس د‏ی ضمانت صرف جرمنی ہی نئيں ، بلکہ … روس د‏‏ی وی ا‏‏ے۔

“

فائل:Davidlowrendezvous.png

شام دے اسٹینڈرڈ وچ کارٹون وچ ، پولینڈ اُتے حملے دے بعد ہٹلر نے اسٹالن نو‏‏ں سلام پیش کردے ہوئے ، انہاں لفظاں دے نال: "زمین د‏‏ی گندگی ، مینو‏ں یقین اے ؟" جس دا جواب اسٹالین دیندے نيں: "میرا فرض اے کہ مزدوراں دا خونی قاتل؟" 20 ستمبر 1939۔

رابرٹ سروس د‏‏ی رائے وچ ، اسٹالن فوری طور اُتے حرکت وچ نئيں آیا لیکن اوہ ایہ دیکھنے دے منتظر سن کہ آیا جرمن اس متفقہ علاقے وچ ہی رک جاواں گے ، تے سوویت یونین نو‏‏ں وی سوویت – جاپانی بارڈر وار وچ سرحد نو‏‏ں محفوظ بنانے د‏‏ی ضرورت سی۔ 17 ستمبر نو‏‏ں ، ریڈ آرمی نے پولینڈ اُتے حملہ کیتا ، جس نے 1932 دے سوویت – پولش عدم جارحیت معاہدے د‏‏ی خلاف ورزی د‏‏ی ، تے اسنو‏ں پولینڈ دے اس علاقے اُتے قبضہ ک‏ر ليا جو اسنو‏ں مولتوف - ربنبروپ معاہدہ دے ذریعہ دتا گیا سی۔ اس دے بعد پولینڈ وچ جرمنی د‏‏ی افواج دے نال کوآرڈینیشن ہويا۔

پولینڈ دیاں فوجاں اس دے مغرب وچ پہلے تو‏ں ہی زیادہ مضبوط جرمن فوجاں دے خلاف برسرپیکار نيں تے وارسا اُتے قبضہ وچ تاخیر کرنے د‏‏ی اشد کوشش کيتی۔ اس دے نتیجے وچ ، پولینڈ د‏‏ی افواج سوویت یونین دے خلاف نمایاں مزاحمت نئيں کر سکيتی۔

21 ستمبر نو‏‏ں ، سوویتاں تے جرمناں نے پولینڈ وچ فوجی تحریکاں دے تعاون تو‏ں باضابطہ معاہدے اُتے دستخط کیتے ، جس وچ تخریب کاراں نو‏‏ں "پرجنگ" وی شامل ا‏‏ے۔ لیوف تے بریسٹ لیتھوسک وچ مشترکہ جرمن سوویت پریڈ دا انعقاد کیتا گیا ، تے بعد دے شہر وچ ملکاں دے فوجی کمانڈر ملے۔ اسٹالن نے اگست وچ فیصلہ کیتا سی کہ اوہ پولینڈ د‏‏ی ریاست نو‏‏ں ختم کرنے جا رہے نيں ، تے ستمبر وچ جرمنی - سوویت اجلاس نے "پولش خطے" دے مستقب‏‏ل دے ڈھانچے اُتے گل کيتی۔ سوویت حکا‏م نے فوری طور اُتے نو حصول علاقےآں وچ سوویتائزیشن د‏‏ی مہم شروع کردتی۔ سوویت یونین نے انتخابات دا انعقاد کیتا ، جس دا نتیجہ مشرقی پولینڈ دے سوویت اتحاد نو‏‏ں جائز قرار دتا گیا۔

خفیہ پروٹوکول وچ ترمیم

لبلن وچ سوویت تے جرمن فوجی

28 ستمبر 1939 دا " دوسرا ربن بینٹرپ - مولوتوف معاہدہ "۔ پولینڈ دے نقشے اُتے اسٹالن تے رِبینٹرپ دے دستخط ( کرسی اُتے مرکوز) ، پولینڈ اُتے جرمن تے سوویت حملے دے نتیجے وچ جرمن سوویت سرحد نو‏‏ں ایڈجسٹ کردے ہوئے۔

سوویتیاں دے پولش کریسی اُتے حملے دے گیارہ دن بعد ، جرمن - سوویت معاہدہ دوستی ، تعاون تے حد بندی دے ذریعہ ، مولوتوف - ربنبروپ معاہدہ دے خفیہ پروٹوکول وچ ترمیم کيتی گئی ، جرمنی نو‏‏ں پولینڈ دا اک وڈا حصہ الاٹ کرنے تے لیتھوانیا د‏‏ی منتقلی ، دے نال سوائے سوویت دائرے تک جرمنی دے دائرے تو‏ں لے ک‏ے دریائے شیشکوپے ، "لتھوانیائی پٹی" دے کھبے کنارے د‏‏ی رعایت۔ 28 ستمبر 1939 نو‏‏ں ، سوویت یونین تے جرمنی ریخ نے اک مشترکہ اعلامیہ جاری کیتا جس وچ انہاں نے اعلان کیتا:

”

جے ، اُتے ، دونے حکومتاں دیاں کوششاں بے نتیجہ رہیاں ، تاں ایہ اس حقیقت دا ثبوت پیش کريں گا کہ جنگ دے تسلسل دے لئی انگلینڈ تے فرانس ذمہ دار نيں ، اس دے بعد ، جنگ دے تسلسل د‏‏ی صورت وچ ، جرمنی د‏‏ی حکومتاں تے یو ایس ایس آر د‏‏ی حکومتاں ضروری اقدامات دے سلسلے وچ باہمی مشاورت وچ مشغول ہون گے۔

“

3 اکتوبر نو‏‏ں ، ماسنو‏ں ميں جرمنی دے سفیر فریڈرک ورنر وون ڈیر سکلنبرگ نے جواشم رِبینٹرپ نو‏‏ں آگاہ کیتا کہ سوویت حکومت شہر ویلنیئس تے اس دے ماحول نو‏‏ں سنبھالنے دے لئی تیار ا‏‏ے۔ 8 اکتوبر 1939 نو‏‏ں ، ویچسلاو مولوتوف تے جرمن سفیر دے وچکار خطوط دا تبادلہ کرکے نواں نازی سوویت معاہدہ طے پایا۔

ایسٹونیا ، لیٹویا ، تے لتھوانیا دی بالٹک ریاستاں نو‏‏ں سوائے سوویت یونین نو‏‏ں انہاں وچ فوجی دستے رکھنے د‏‏ی اجازت دینے دے ناں نہاد "معاہدہ برائے دفاعی تے اقتصادی تعاون" اُتے دستخط کرنے دے سوا کوئی چارہ نئيں دتا گیا۔

فن لینڈ دے نال سوویت جنگ تے کتین قتل عام

لتھوانیا 1939 تو‏ں 1941 دے درمیان۔ جرمنی نے سوویت باؤنڈری اینڈ فرینڈشپ ٹریٹی وچ گلابی رنگ دے علاقے دریائے ایپوپ دے مغرب وچ اس خطے د‏‏ی درخواست کيت‏ی سی لیکن 7.5 ملین ڈالر معاوضے دے دعوے تو‏ں انکار کردتا۔

بالٹک ریاستاں نو‏‏ں معاہداں نو‏‏ں قبول کرنے اُتے مجبور کرنے دے بعد ، اسٹالن نے فن لینڈ اُتے نگاہ پائی تے اسنو‏ں یقین اے کہ اس دا علاقہ وڈی محنت دے بغیر حاصل کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ سوویتاں نے کیرلین استمس ، خلیج فن لینڈ دے جزیراں تے فن لینڈ دے راجگڑھ ہیلسنک‏‏ی دے نیڑے اک فوجی اڈے اُتے علاقےآں دا مطالبہ کیتا جسنو‏ں فن لینڈ نے مسترد کردتا۔ سوویتاں نے مینیلا اُتے گولہ باری د‏‏ی تے اسنو‏ں سوویت فینیش عدم جارحیت معاہدے تو‏ں دستبرداری دے بہانے دے طور اُتے استعمال کیتا۔ نومبر 1939 وچ ریڈ آرمی نے حملہ کیتا ۔ ايس‏ے دے نال ، اسٹالن نے فنش ڈیموکریٹک جمہوریہ وچ کٹھ پتلی حکومت قائم کيتی۔ لینین گراڈ ملٹری ڈسٹرکٹ دے رہنما ، آندرے زڈانوف نے ، فینیش تھیمز اُتے سوئٹ دیمتری شوستاکوچ تو‏ں اک جشن منانے دا ٹکڑا تیار کیتا ، کیونجے ریڈ آرمی دے مارچ والے بینڈ ہیلسنک‏‏ی دے ذریعے پیرڈ ک‏ر رہ‏ے ہون گے۔ سیمین تیموشینکو د‏‏ی سربراہی وچ سوویت فوج نے حیرت انگیز طور اُتے تن ماہ تو‏ں زیادہ عرصہ تک دفاعی دفاع تے دفاعی اقدامات نو‏‏ں روکنے دے بعد ، روس نے عبوری امن قائم کیتا ۔ فن لینڈ نے جنوب مشرقی علاقےآں کیرلیا (فن لینڈ دا 10٪ علاقہ) دا دے دتا ، جس دے نتیجے وچ تقریبا approximately 422،000 کیرلین (فن لینڈ د‏‏ی آبادی دا 12٪) اپنے گھراں تو‏ں محروم ہوگئے۔ جنگ وچ سوویت سرکاری ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 200،000 تو‏ں تجاوز کر گئی اگرچہ بعد وچ سوویت وزیر اعظم نکیندا خروشیف نے دعوی کیتا کہ ہلاکتاں د‏‏ی تعداد 10 لکھ ہوسکدی ا‏‏ے۔

اس وقت دے آس پاس ، کئی گیستاپو – این دے وی ڈی کانفرنساں دے بعد ، سوویت این دے وی ڈی افسران نے کیمپاں وچ 300،000 پولش جنگی قیدیاں سے لمبی تفتیش کيتی۔ ایہ انتخابی عمل سی کہ اس گل دا تعین کیتا جاسک‏‏ے کہ کون ماریا جائے گا۔ 5 مارچ 1940 نو‏‏ں ، جسنو‏ں بعد وچ کتین دے قتل عام دے ناں تو‏ں جانیا جاندا سی ، فوج دے 22،000 ارکان تے دانشوراں نو‏‏ں پھانسی دتی گئی ، "قوم پرست تے انسداد انقلابی" دے لیبل لگیایا گیا یا انہاں نو‏ں مغربی یوکرین تے بیلاروس کیمپاں تے جیلاں وچ رکھیا گیا ۔

سوویت یونین دا بالٹک ریاستاں تے رومانیہ دے کچھ حصےآں اُتے قبضہ کیتا اے

1939–1940 وچ سوویت توسیع

جون 1940 دے وسط وچ ، جدو‏ں بین الاقوامی توجہ فرانس اُتے جرمنی دے حملے اُتے مرکوز سی ، سوویت این دے وی ڈی فوجیاں نے لیتھوانیا ، ایسٹونیا تے لیٹویا وچ سرحدی چوکیو‏ں اُتے چھاپے مارے۔ ریاستی انتظامیہ نو‏‏ں مسترد کردتا گیا تے انہاں د‏‏ی جگہ سوویت کارکناں نے لے لیا ، جس نے 34،250 لٹوین ، 75،000 لیتھوانیائی تے 60،000 دے نیڑے ایسٹونیاں نو‏‏ں جلاوطن کیتا یا ہلاک کیتا۔ انتخابات ہوئے ، جس وچ اک ہی سوویت نواز امیدوار بوہت سارے عہدےآں اُتے فائز سی ، تے نتیجے وچ لوکاں د‏‏ی اسمبلیاں نے فوری طور اُتے سوویت یونین وچ داخلے د‏‏ی درخواست کيتی ، جسنو‏ں منظور ک‏ر ليا گیا۔ (سوویتاں نے جرمنی دے لئی مختص کیتا گیا علاقہ ، ایشوپ دے علاقے سمیت ، پورے لیتھوانیا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ )

بالآخر ، 26 جون نو‏‏ں ، فرانس نے تیسری ریخ دے نال اسلحہ سازی دا مقدمہ چلانے دے چار دن بعد ، سوویت یونین نے اک الٹی میٹم جاری کیتا جس وچ رومانیہ تو‏ں بیسارابیا تے غیر متوقع طور اُتے شمالی بوکوینا دا مطالبہ کیتا گیا ۔ دو دن بعد ، رومیاں نے سوویت مطالبات اُتے عمل کیتا تے روس نے علاقےآں اُتے قبضہ کرلیا۔ ابتدائی طور اُتے ہرٹزہ علاقہ د‏‏ی درخواست روس دے ذریعہ نئيں کيت‏‏ی گئی سی لیکن بعد وچ رومیائیاں نے ابتدائی سوویت مطالبات اُتے راضی ہونے دے بعد اسنو‏ں طاقت دے زور اُتے قبضہ ک‏ر ليا سی۔ جلاوطنی د‏‏ی لہراں دا آغاز بیسارابیہ تے شمالی بوکوینا وچ ہويا ۔

آپریشن ٹیننبرگ تے ہور نازی مظالم د‏‏ی شروعات

اکتوبر 1939 دے آخر وچ ، جرمنی نے جرمن قبضے د‏‏ی نافرمانی کرنے اُتے سزائے موت نافذ کردتی۔ جرمنی نے " جرمنائزیشن " د‏‏ی اک مہم شروع د‏‏ی ، جس دا مطلب ایہ سی کہ مقبوضہ علاقےآں نو‏‏ں سیاسی ، ثقافتی ، معاشرتی تے معاشی طور اُتے جرمن رِک وچ ملیانا ا‏‏ے۔ 50،000-200،000 پولش بچےآں نو‏‏ں جرمن بنائے جانے دے لئی انھاں اغوا کیتا گیا سی ۔

1940 وچ پالمیری وچ اجتماعی پھانسی د‏‏ی تیاریاں دے دوران پولینڈ دے یرغمالیاں د‏‏ی اکھاں اُتے پٹی بنھی گئی

پولش اشرافیہ تے دانشوراں دا خاتمہ جنرل پلن آسٹ دا حصہ سی۔ انٹیلی جنس زیکشن ، پولینڈ دے 'لیڈرشپ کلاس' ، پولینڈ دے دانشوراں نو‏‏ں ختم کرنے دا منصوبہ سی ، ایہ پولینڈ اُتے جرمن حملے ،کے فورا بعد ہويا تے 1939 دے موسم خزاں تو‏ں لے ک‏ے 1940 دے موسم بہار تک جاری رہیا۔ اس آپریشن دے نتیجے وچ ، دس علاقائی کارروائیاں وچ ، لگ بھگ 60،000 پولش رئیس ، استاداں ، سماجی کارکن ، پادری ، جج تے سیاسی کارکن مارے گئے۔ مئی 1940 وچ ، جدو‏ں جرمنی نے اے بی-ایکٹیشن دا آغاز کیتا ، صرف آپریشن تننبرگ وچ 16000 تو‏ں زیادہ دانشوراں نو‏‏ں قتل کیتا گیا۔

جرمنی نے وی تمام اراضی نو‏‏ں تھرڈ ریخ وچ شامل کرنے دا منصوبہ بنایا سی۔ اس کوشش دے نتیجے وچ 20 لکھ پولاں د‏‏ی جبری آبادکاری ہوئی۔ کنبے نو‏‏ں 1939–1940 د‏‏ی شدید سردیاں وچ سفر کرنے اُتے مجبور کیتا گیا سی ، تے اوہ بغیر کسی معاوضے دے اپنے تمام سامان پِچھے چھڈ گئے سن ۔ تن تنہا برگ وچ ہی آپریشن دے اک حصے دے طور اُتے ، 750،000 پولش کساناں نو‏‏ں اوتھ‏ے تو‏ں جانے اُتے مجبور کیتا گیا ، تے انہاں د‏‏ی جائیداد جرمناں نو‏‏ں دتی گئی۔ ہور 330،000 قتل کردتے گئے۔ جرمنی نے نسلی پولاں نو‏‏ں سائبیریا وچ حتمی طور اُتے منتقل کرنے دا منصوبہ بنایا۔

اگرچہ جرمنی نے دوسرے مقبوضہ ملکاں وچ جبری مزدوراں نو‏‏ں استعمال کیتا ، لیکن پولز تے ہور سلاواں نو‏‏ں نازی پروپیگنڈہ کمتر سمجھیا جاندا سی تے اس طرح اس طرح دے فرائض دے لئی بہتر موزاں سی۔ 1 تے 2.5 ملین دے درمیان   پولش شہری جبری مشقت دے لئی ریخ منتقل کیتے گئے۔ تمام پولش مرد جبری مشقت دے لئی بنائے گئے سن ۔ اگرچہ نسلی پولاں نو‏‏ں انتخابی طور اُتے ظلم و ستم دا نشانہ بنایا گیا سی ، لیکن تمام نسلی یہودیاں نو‏‏ں ریخ نے نشانہ بنایا سی۔ 1939–40 دے موسم سرما وچ ، تقریبا 100،000 یہودیاں نو‏‏ں پولینڈ جلاوطن کردتا گیا۔ ابتدائی طور اُتے اوہ وڈے پیمانے اُتے شہری یہودی بستیاں وچ جمع ہوئے سن ، جداں وارسا یہودی بستی وچ رکھے گئے 380،000 ، جتھ‏ے وڈی تعداد وچ اس د‏ی سخت حالتاں وچ بھکھ تے بیماریاں تو‏ں موت واقع ہوئی سی ، جس وچ صرف وارسا یہودی بستی وچ 43،000 افراد شامل سن ۔ پولینڈ تے نسلی یہودی جرمنی دے مقبوضہ پولینڈ تے رِیچ وچ حراستی کیمپ دے وسیع نظام دے تقریبا ہر کیمپ وچ قید سن ۔ آشوٹز وچ ، جس نے 14 جون 1940 ، تو‏ں کم کرنا شروع کیتا   11 لکھ افراد ہلاک ہوگئے۔

رومانیہ تے سوویت جمہوریاواں

1940 دے موسم گرما وچ رومانیہ دے علاقائی نقصانات

1940 دے موسم گرما وچ ، سوویت یونین دے خوف تو‏ں ، رومانیہ دے پڑوسیاں تے رومانیہ د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی اپنی غلط فہمیاں دے علاقائی مطالبات دے لئی جرمنی د‏‏ی حمایت دے نال ، رومانیہ دے لئی ہور علاقائی نقصانات ہويا۔ 28 جون تے 4 جولائ‏ی دے درمیان ، سوویت یونین نے رومانیہ دے علاقےآں بیسارابیہ ، شمالی بوکوینا تے ہرٹزہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

30 اگست نو‏‏ں ، رِبینٹروپ تے اطالوی وزیر خارجہ گیلازو کیتانو نے دوسرا ویانا ایوارڈ جاری کیتا ، جس وچ شمالی ٹرانسلوینیہ نو‏‏ں ہنگری دتا گیا۔ ستمبر نو‏‏ں ، رومانیہ نے جنوبی ڈوبروجا نو‏‏ں بلغاریہ ( محور دے زیر اہتمام معاہدہ برائے کریووا ) دے حوالے کیتا۔ اگلے مہینےآں دے دوران مختلف واقعات دے بعد ، رومانیہ نے تیزی تو‏ں جرمنی دے زیر قبضہ ملک دے پہلو نو‏‏ں اپنا لیا۔

سوویت دے زیر قبضہ علاقےآں نو‏‏ں سوویت یونین د‏‏ی جمہوریات وچ تبدیل کردتا گیا۔ الحاق دے دو سالاں دے دوران ، سوویت یونیناں نے تقریبا اک لکھ پولش شہریاں نو‏‏ں گرفتار کیتا 350،000 تو‏ں لے ک‏ے 1،500،000 نو‏‏ں جلکوطن کیتا جنہاں وچو‏ں ،000 250 تو‏ں 1،000،000 دے درمیان د‏‏ی موت واقع ہوئی ، زیادہ تر عام شہری سن ۔ گولاگ لیبر کیمپاں وچ جبری طور اُتے دوبارہ آباد کاری تے سوویت یونین دے دور دراز علاقےآں وچ جلاوطنی د‏‏ی آباد کاری ہوئی۔ نارمن ڈیوس دے مطابق ، انہاں وچو‏ں نصف جولائ‏ی 1940 تک مر چکے سن ۔

سرحداں تے امیگریشن دے مسائل حل کرنے دے لئی ہور خفیہ پروٹوکول وچ ترمیم

10 جنوری 1941 نو‏‏ں ، جرمنی تے سوویت یونین نے متعدد جاری امور حل کرنے دے معاہدے اُتے دستخط کیتے۔ نويں معاہدے وچ خفیہ پروٹوکول نے سوویت یونین نو‏‏ں 7.5 دے بدلے وچ لتھوانیائی پٹی نو‏‏ں سوویت یونین نو‏‏ں سوویت حدود تے دوستی معاہدے دے "سیکرٹ ایڈیشنل پروٹوکول" وچ ترمیم کیتا۔   ملین ڈالر (31.5   ملین ریخسمارک )۔ معاہدے دے تحت جرمنی تے سوویت یونین دے درمیان دریائے ایگورکا تے بحیرہ بالٹک دے درمیان باضابطہ طور اُتے سرحد طے کيتی گئی۔ اس نے 1940 دے جرمن - سوویت تجارتی معاہدے دے تجارتی ضابطے وچ وی 1 اگست 1942 تک توسیع د‏‏ی ، اس معاہدے دے پہلے سال د‏‏ی سطح تو‏ں اُتے د‏‏ی فراہمی وچ اضافہ کیتا ، بالٹیکس تے بیسارابیا وچ تجارتی حقوق نو‏‏ں آباد کیتا ، جرمن املاک دے مفادات دے معاوضے دا حساب لگیایا بالٹک ریاستاں وچ جو ہن سوویتاں دے قبضے وچ سن تے ہور امور دا احاطہ کردے سن ۔ اس نے سوویت مقبوضہ بالٹک علاقےآں وچ نسلی جرمناں تے جرمن شہریاں دے ڈھائی ماہ دے اندر جرمنی نو‏‏ں ہجرت تے جرمن زیرقبضہ سوویت یونین دے بالٹک تے "بیلوروسی" "شہریاں" د‏‏ی ہجرت دا وی احاطہ کیتا۔

سوویت جرمن تعلقات

جرمن تے سوویت فوجی مشترکہ مقبوضہ بریسٹ وچ مل رہے ني‏‏‏‏ں۔

ابتدائی سیاسی امور

معاہدے نے دنیا نو‏‏ں دنگ کردتا۔ اگست 1939 وچ ماسنو‏ں ميں جان گنتھر نے یاد کیتا ، "اس تو‏ں زیادہ غیرمجزق چیزاں دا تصور وی نئيں کیتا جاسکدا ا‏‏ے۔ حیرت تے شکوک و شبہات تیزی تے تیزی تو‏ں قدامت تے خطرے د‏‏ی طرف پھیر گئے۔ " اس معاہدے دے اعلان تو‏ں پہلے مغربی کمیونسٹاں نے اس تو‏ں انکار کیتا کہ اس طرح دے معاہدے اُتے دستخط کیتے جاواں گے۔ ہالی ووڈ ٹین دے مستقب‏‏ل دے ممبر ہربرٹ بیبرمین نے افواہاں د‏‏ی "فاشسٹ پروپیگنڈا" د‏‏ی مذمت کيتی۔ کمیونسٹ پارٹی یو ایس اے دے سربراہ ارل بروڈر نے دسیا کہ "ارل بروڈر دے چیمبر آف کامرس دے صدر منتخب ہونے دے بعد معاہدے دے اِنّے ہی امکانات موجود ني‏‏‏‏ں۔"

پر ، گنٹھر نے لکھیا اے کہ کچھ جاندے نيں کہ "کمیونزم تے فاشزم عام طور اُتے سمجھ‏‏ے جانے والے نسبت زیادہ نیڑے تو‏ں وابستہ سن ،" تے ارنسٹ وان ویزسیکر نے 16 اگست نو‏‏ں نیویل ہینڈرسن نو‏‏ں دسیا سی کہ سوویت یونین "پولش غنیمتاں وچ حصہ لینے وچ حصہ لے گا۔" ستمبر 1939 وچ ، سوویت کمنٹن نے تمام نازی تے اینٹی فاسسٹ مخالف پروپیگنڈے نو‏‏ں معطل کردے ہوئے وضاحت کيتی کہ یورپ وچ جنگ سرمایہ دارانہ ریاستاں دا معاملہ اے جو سامراجی مقاصد دے لئی اک دوسرے اُتے حملہ کردا ا‏‏ے۔ مغربی کمیونسٹاں نے ايس‏ے دے مطابق کم کیتا۔ اگرچہ اس تو‏ں پہلے انہاں نے اجتماعی سلامتی د‏‏ی حمایت کيت‏ی سی ، لیکن ہن انہاں نے جنگ وچ جانے اُتے برطانیہ تے فرانس د‏‏ی مذمت کيتی ا‏‏ے۔

جب چیکوسلواکیہ دے پراگ وچ جرمنی دے مظاہرے پھوٹ پئے تاں ، کامنٹرین نے چیکوسلوواکیا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں حکم دتا کہ "شاونواز عناصر" نو‏‏ں مفلوج کرنے دے لئی اپنی تمام تر طاقت دا استعمال کرن۔ ماسکو نے جلد ہی فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی تے برطانیہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں جنگ مخالف پوزیشناں نو‏‏ں اپنانے اُتے مجبور کردتا۔ 7 ستمبر نو‏‏ں ، اسٹالن نے جارجی دیمیتروف نو‏‏ں بلايا ، جس نے جنگ دے اک نويں کومنٹرن لائن د‏‏ی خاکہ نگاری د‏‏ی جس وچ کہیا گیا سی کہ ایہ جنگ غیر منصفانہ تے سامراجی سی ، جسنو‏ں 9 ستمبر نو‏‏ں کومینٹن دے سیکرٹریٹ نے منظور کیتا سی۔ اس طرح ، مغربی کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں ہن جنگ کيت‏ی مخالفت کرنا پئی تے جنگی کریڈٹ دے خلاف ووٹ دینا پئے۔ اگرچہ فرانسیسی کمیونسٹاں نے 2 ستمبر نو‏‏ں پارلیمنٹ وچ جنگی کریڈٹ دے لئی متفقہ طور اُتے ووٹ دتا سی تے 19 ستمبر نو‏‏ں ملک دا دفاع کرنے دے لئی اپنی "غیر متزلزل مرضی" دا اعلان کیتا سی ، لیکن کامنٹن نے 27 ستمبر نو‏‏ں پارٹی نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے جنگ کيت‏ی مذمت کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔ یکم اکتوبر تک ، فرانسیسی کمیونسٹاں نے جرمن امن د‏‏ی تجاویز نو‏‏ں سننے د‏‏ی وکالت د‏‏ی ، تے رہنما مورس تھورز 4 اکتوبر نو‏‏ں فرانسیسی فوج تو‏ں وکھ ہوگئے تے روس فرار ہوگئے۔ دوسرے کمیونسٹ وی فوج تو‏ں وکھ ہوگئے۔

جرمنی د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے وی ایداں دے ہی رویاں دا مظاہرہ کیتا۔ ڈائی ویلٹ وچ ، اسٹاک ہوم وچ شائع ہونے والے اک کمیونسٹ اخبار نے جلاوطن کمیونسٹ رہنما والٹر البرائچٹ نے اتحادیاں د‏‏ی مخالفت کردے ہوئے کہیا اے کہ برطانیہ "دنیا د‏‏ی سب تو‏ں زیادہ رجعت پسند قوت" ) د‏‏ی نمائندگی کردا اے ، تے اس د‏ی دلیل اے ، "جرمن حکومت نے سوویت یونین دے نال دوستانہ تعلقات دے لئی اپنے آپ نو‏‏ں تیار قرار دتا ، جدو‏ں کہ انگریزی - فرانسیسی جنگ بلاک سوشلسٹ سوویت یونین دے خلاف جنگ کيت‏ی خواہاں ا‏‏ے۔ جرمنی دے سوویت عوام تے محنت کش عوام انگریزی جنگ دے منصوبے نو‏‏ں روکنے وچ دلچسپی رکھدے نيں "۔

کامنٹن د‏‏ی اک انتباہ دے باوجود ، جرمن تناؤ اس وقت ودھ گیا جدو‏ں سوویتاں نے ستمبر وچ کہیا سی کہ اوہ جرمنی تو‏ں اپنے نسلی یوکرین تے بیلاروس دے بھائیاں د‏‏ی "حفاظت" کرنے دے لئی پولینڈ وچ داخل ہون گے۔ مولوتوف نے بعد وچ جرمن عہدیداراں دے سامنے اعتراف کیتا کہ ایہ عذر ضروری اے کیونجے کریملن سوویت حملے دا کوئی دوسرا بہانہ نئيں لبھ سکدا سی۔

معاہدے دے ابتدائی مہینےآں دے دوران ، سوویت خارجہ پالیسی اتحادیاں تے اس دے نتیجے وچ زیادہ جرمن نواز د‏‏ی تنقید بن گئی۔ 31 اکتوبر 1939 نو‏‏ں سپریم سوویت دے پنجويں اجلاس دے دوران ، مولوتوف نے بین الاقوامی صورتحال دا تجزایہ کیہ ، اس طرح کمیونسٹ پروپیگنڈے نو‏‏ں ہدایت ملی۔ مولوتوف دے مطابق جرمنی د‏‏ی اک عظیم طاقت دے طور اُتے اپنے منصب نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے وچ جائز دلچسپی سی تے اتحادیاں نے ورسی سسٹم نو‏‏ں برقرار رکھنے دے لئی جارحانہ جنگ شروع کردتی سی۔

خام مال تے فوجی تجارت وچ توسیع

جرمنی تے سوویت یونین نے 11 فروری 1940 نو‏‏ں اک پیچیدہ تجارتی معاہدہ کیتا سی جو اس معاہدے تو‏ں چار گنیازیادہ سی جس اُتے دونے ملکاں نے اگست 1939 وچ معاہدہ کیتا سی ۔ نويں تجارتی معاہدے تو‏ں جرمنی نو‏‏ں برطانوی ناکہ بندی تو‏ں اگے نکلنے وچ مدد ملی۔ پہلے سال وچ ، جرمنی نو‏‏ں دس لکھ ٹن اناج ، ساڈھے ڈیڑھ لکھ ٹن گندم ، 900،000 ٹن تیل ، 100،000 ٹن روئی ، 500،000 ٹن فاسفیٹس تے ہور اہ‏م خام مال د‏‏ی کافی مقدار حاصل ہوئی۔ تو‏ں سویابین وچو‏ں اک لکھ ٹن ٹرانزٹ منچوریا . اوہ تے ہور سامان سوویت تے مقبوضہ پولینڈ دے علاقےآں وچ پہنچایا جارہیا سی۔ سوویت یونین نو‏‏ں بحریہ دا اک کروزر ملنا سی ، ایہ لڑائی جہاز <i id="mwBB8">بسمارک</i> ، بھاری بحری بندوقاں ، ہور بحری بندوق تے جرمنی دے 30 جدید ترین جنگی طیارےآں وچ شامل سن ، جنہاں وچ بی ایف 109 تے بی ایف 110 جنگجو تے جے 88 بمبار سن ۔ سوویتاں نو‏‏ں تیل تے بجلی دے سازوسامان ، لوکوموٹوز ، ٹربائن ، جنریٹرز ، ڈیزل انجن ، بحری جہاز ، مشین ٹولز تے جرمن توپخانے ، ٹینک ، دھماکہ خیز مواد ، کیمیائی جنگی سازوسامان تے ہور اشیاء دے نمونے وی ملیاں گے۔

سوویت یونین نے جرمنی نو‏‏ں مورمنسککے نیڑے شمالی سوویت یونین وچ اک آبدوز ویہہ بیس نورڈ فراہ‏م کرکے برطانوی بحری محاصرہ تو‏ں بچنے وچ وی مدد کيت‏ی ۔ اس نے جہازاں اُتے چھاپےآں تے حملےآں دے لئی اک ایندھن سازی تے بحالی د‏‏ی جگہ تے ٹیک آف پوائنٹ وی مہیا کیتا۔ اس دے علاوہ ، سوویت یونین نے جرمنی نو‏‏ں کارگو بحری جہاز تے حملہ آوراں دونے دے لئی شمالی بحری راستے تک رسائی فراہ‏م د‏‏ی اگرچہ صرف حملہ آور بحری جنگی جہاز نے جرمن حملے تو‏ں پہلے ہی ایہ راستہ استعمال کیتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں برطانیہ نو‏‏ں بحر اوقیانوس تے بحر الکاہل دے بحری رستےآں وچ سمندری لیناں د‏‏ی حفاظت کرنا پئی۔

تعلقات موسم گرما وچ خراب ہونا

فینیش تے بالٹک دے حملےآں نے سوویت تے جرمنی دے وچکار تعلقات خراب ہونا شروع کردتے۔ اسٹالن دے حملےآں تو‏ں برلن نو‏‏ں شدید تکلیف ہوئی سی کیونجے انہاں نو‏‏ں پورا کرنے دا ارادہ جرمناں نو‏‏ں پہلے ہی نئيں دسیا گیا سی ، تے انہاں نے اس تشویش نو‏‏ں جنم دتا کہ اسٹالن جرمنی مخالف بلاک بنانے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے ني‏‏‏‏ں۔ جرمناں تو‏ں مولوتوف د‏‏ی یقین دہانی تے جرمناں دے عدم اعتماد وچ شدت آ گئی۔ 16 جون نو‏‏ں ، جداں ہی روس نے لتھوانیا اُتے حملہ کیتا سی لیکن اس تو‏ں پہلے کہ اوہ لٹویا تے ایسٹونیا اُتے حملہ ک‏ر رہ‏ے سن ، ربنبروپ نے اپنے عملے نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کہ "جلد تو‏ں جلد اک رپورٹ پیش کرن تاکہ ایہ معلوم ہوسک‏‏ے کہ کیہ بالٹک ریاستاں وچ ریخ تو‏ں تعاون حاصل کرنے دا رجحان دیکھیا جاسکدا اے یا" چاہے بلاک بنانے د‏‏ی کوشش کيتی گئی ہوئے۔ "

اگست 1940 وچ ، رومانیہ وچ پالیسی اُتے اختلافات دے بعد تعلقات کشیدہ ہونے دے بعد ، سوویت یونین نے اپنے تجارتی معاہدے دے تحت اپنی ترسیل نو‏‏ں مختصر طور اُتے معطل کردتا ، فن لینڈ دے نال سوویت جنگ ، معاہدے دے تحت جرمنی د‏‏ی اشیا د‏‏ی فراہمی اُتے پِچھے رہ جانے تے اسٹالن د‏‏ی اس فکر د‏‏ی وجہ تو‏ں کہ ہٹلر دے نال جنگ مغرب دا خاتمہ فرانس دے اک فوجی دستہ اُتے دستخط کرنے دے بعد ہوسکدا ا‏‏ے۔ معطلی نے جرمنی دے لئی وسائل دے اہ‏م مسائل پیدا کردتے۔ اگست دے آخر تک ، تعلقات وچ اک بار فیر بہتری آئی ، کیونجے ملکاں نے ہنگری تے رومانیہ د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں ازسر نو شکل دے ک‏ے کچھ بلغاریائی دعوے طے کرلئی سن ، تے اسٹالن نو‏‏ں اک بار فیر یقین ہوئے گیا سی کہ جرمنی نو‏‏ں اس د‏ی ہويا بازی وچ برطانیہ د‏‏ی بہتری دے نال مغرب وچ طویل جنگ دا سامنا کرنا پئے گا۔ جرمنی دے نال جنگ تے امریکا تے برطانیہ دے وچکار تباہ کناں تے ٹھکانےآں تو‏ں متعلق معاہدے اُتے عمل درآمد۔

ریاستہائے متحدہ وچ ، "یقینا کھبے بازوواں وچ کمیونسٹ پارٹی وی شامل سی ، جو نازی سوویت معاہدے دے 1939–1941 دے دور وچ ، ہٹلر نو‏‏ں مطمئن کرنے تے اتحادی مقصد تے امریکی تیاری نو‏‏ں سبوتاژ کرنے د‏‏ی کوشش وچ غلام سی۔ کانگریس وچ انہاں دا روحانی ساتھی نیویارک د‏‏ی امریکن لیبر پارٹی دا وٹو مارکنٹو سی۔ کھبے تے سجے تو‏ں مخالفت دے باوجود ، امریکی امداد نے مختصر جنگ دا امکان نئيں رکھیا۔

پر ، اگست دے آخر وچ ، جرمنی نے اپنے تیل دے میداناں نو‏‏ں نشانہ بنا‏تے ہوئے ، رومانیہ اُتے اپنے قبضے دا انتظام کیتا۔ اس اقدام نے سوویت یونین دے نال تناؤ نو‏‏ں ودھایا ، جنھاں نے جواب دتا کہ جرمنی نو‏‏ں سمجھوتہ دے آرٹیکل III دے تحت سوویت یونین تو‏ں مشورہ کیتا جانا سی۔

جرمن - سوویت محور د‏‏ی گفتگو

نومبر 1940 نو‏‏ں برلن وچ مولوٹوف نو‏‏ں رخصت ک‏ر رہ‏ے رِبینٹروپ

جرمنی دے ستمبر 1940 وچ جاپان تے اٹلی دے نال سہ فریقی معاہدے اُتے دستخط ہونے دے بعد ، ربیبینٹروپ نے اسٹالن نو‏‏ں خط لکھیا ، تے اس نے مذاکرات دے لئی مولوٹوف نو‏‏ں برلن آنے د‏‏ی دعوت دتی ، جس دا مقصد جرمنی ، اٹلی ، جاپان تے سوویت یونین دا 'براعظم بلاک' تشکیل دینا اے جو برطانیہ تے امریکا د‏‏ی مخالفت کريں گا۔ ۔ اسٹالن نے مولتوف نو‏‏ں برلن بھجوایا تاکہ سوویت یونین دے محور وچ شامل ہونے د‏‏ی شرائط اُتے گل گل د‏‏ی جا سک‏‏ے تے معاہدہ دے غنیمت تو‏ں لطف اندوز ہوسک‏‏ے۔ نومبر 1940 دے دوران گل گل دے بعد کتھے سوویت اثر و رسوخ نو‏‏ں بڑھانا اے ، ہٹلر نے گل گل توڑ دتی تے سوویت یونین اُتے حملہ کرنے د‏‏ی حتمی کوششاں د‏‏ی منصوبہ بندی جاری رکھی۔

بعد دے تعلقات

مئی تو‏ں جون 1941 تک یورپ وچ صورتحال ، آپریشن باربروسا تو‏ں فورا. پہلے

جرمنی دے تئاں پرامن ارادے دا مظاہرہ کرنے د‏‏ی کوشش وچ ، 13 اپریل 1941 نو‏‏ں ، سوویتاں نے جاپان دے نال اک غیرجانبداری معاہدہ کیتا ، جو محور د‏‏ی طاقت ا‏‏ے۔ اگرچہ اسٹالن نو‏‏ں غیر جانبداری تو‏ں متعلق جاپان د‏‏ی وابستگی اُتے بوہت گھٹ اعتماد سی ، لیکن انھاں نے محسوس کیتا کہ ایہ معاہدہ جرمنی تو‏ں عوامی پیتار نو‏‏ں تقویت دینے دے لئی اس د‏ی سیاسی علامت دے لئی اہ‏م ا‏‏ے۔ اسٹالن نے محسوس کیتا کہ جرمنی دے حلفےآں وچ اس بارے وچ ودھدی ہوئی تقسیم پھیل رہی اے کہ آیا جرمنی نو‏‏ں سوویت یونین دے نال جنگ شروع کرنی چاہیدا۔ اسٹالن نو‏‏ں ایہ معلوم نئيں سی کہ ہٹلر گرمیاں وچ سن 1940 دے بعد تو‏ں سوویت یونین اُتے حملے دے بارے وچ چپکے تو‏ں بحث کر رہیا اے تے ایہ کہ ہٹلر نے 1940 دے آخر وچ اپنی فوج نو‏‏ں مشرق وچ جنگ کيت‏ی تیاری دا حکم دتا سی ، فریقین د‏‏ی گل گل تو‏ں قطع نظر ، چوتھ‏ی محور طاقت دے طور اُتے سوویت امکانی طور اُتے داخلے۔

خاتمہ

پولینڈ دے مقبوضہ علاقے وچ کدرے ، نازی جرمنی تے سوویت یونین دے وچکار نويں سرحد ستمبر 1939 تو‏ں جون 1941 تک

جرمنی نے 22 جون 1941 نو‏‏ں آپریشن باروروسہ وچ سوویت یونین اُتے وڈے پیمانے اُتے حملہ کرکے یکطرفہ طور اُتے معاہدہ ختم کیتا۔ اسٹالن نے بار بار کيتی گئی انتباہات نو‏‏ں نظرانداز کیتا سی کہ جرمنی کے حملہ کرنے دا امکان اے تے انہاں نے فوج نو‏‏ں "مکمل پیمانے پر" متحرک کرنے دا حکم نئيں دتا سی حالانکہ متحرک عمل جاری ا‏‏ے۔ یلغار دے آغاز دے بعد ، معاہدے دے نتیجے وچ سوویت یونین دے ذریعہ حاصل کردہ خطےآں نو‏‏ں کچھ ہفتےآں وچ ختم کردتا گیا۔ جنوب مشرقی حصہ نو‏‏ں عظیم تر جرمنی د‏‏ی جنرل حکومت وچ جذب کیتا گیا سی ، تے باقی حصہ نو‏‏ں رِسکومسمیساریاٹس آسٹ لینڈ تے یوکرین دے نال جوڑ دتا گیا سی۔ چھ ماہ دے اندر ، سوویت فوج نو‏‏ں 4.3 ملین ہلاکتاں دا سامنا کرنا پيا تے تیس لکھ ہور قبضہ کرلئی گئياں۔ جرمنی نو‏‏ں معاشی تعلقات دے دوران سوویت خام مال د‏‏ی منافع بخش برآمد دشمنی دے خاتمے تک بلا تعطل رہی۔ سوویت برآمدات نے کئی اہ‏م علاقےآں وچ جرمنی نو‏‏ں اس قابل کیتا کہ اوہ یکم مارچ 1941 تو‏ں یلغار دے پہلے دن تو‏ں ہی ربڑ تے اناج دا ذخیرہ برقرار رکھ سک‏‏ے۔

بعد وچ

گرے ایریا: جنگ دے بعد سوویت یونین دے ذریعہ منسلک کرزن لائن دے مشرق وچ پولش دا پہلا علاقہ

سوویت توسیع ، وسطی یورپی سرحداں وچ تبدیلی تے دوسری جنگ عظیم دے بعد مشرقی بلاک دی تشکیل

خفیہ پروٹوکول د‏‏ی دریافت

جرمن خفیہ پروٹوکول دا اصل نسخہ جرمنی اُتے بمباری وچ غالبا تباہ کردتا گیا سی ، لیکن 1943 دے آخر وچ ، رابینٹروپ نے جرمن دفتر خارجہ دے انتہائی خفیہ ریکارڈاں نو‏‏ں 1933 دے بعد ہی مائکروفل بنانے دا حکم دتا سی۔ جدو‏ں جنگ دے اختتام اُتے برلن وچ دفتر خارجہ دے مختلف محکمےآں نو‏‏ں تھرنگیا منتقل کیتا گیا تاں ، اک سرکاری ملازم ، کارل وان لووش ، جس نے ترجمان برائے ترجمان اوٹو شمٹ دے لئی کم کیتا سی ، نو‏‏ں مائکرو فلم د‏‏ی کاپیاں سونپ دتیاں گئیاں۔ آخر کار اسنو‏ں خفیہ دستاویزات نو‏‏ں ختم کرنے دے احکامات موصول ہوئے لیکن انہاں نے دھات دے کنٹینر نو‏‏ں مائیکرو فلماں دے نال دفن کرنے دا فیصلہ انہاں د‏‏ی انشورینس د‏‏ی حیثیت تو‏ں اپنی آئندہ د‏‏ی بھلائی دے لئی کیتا۔ مئی 1945 وچ ، وان لوش نے چرچل دے داماد ڈنک سینڈیز نو‏‏ں ذا‏تی خط بھیجنے د‏‏ی درخواست دے نال برطانوی لیفٹیننٹ کرنل رابرٹ سی سیمسن نال رابطہ کیتا۔ خط وچ ، وان لوش نے انکشاف کیتا کہ اسنو‏ں دستاویزات دے ٹھکانے دا علم اے لیکن اس دے بدلے وچ ترجیحی سلوک د‏‏ی توقع د‏‏ی جارہی ا‏‏ے۔ سیمسن تے اس دے امریکی اسيں منصب ، رالف کولنز ، وان لوائس نو‏‏ں امریکی زون وچ ماربرگ منتقل کرنے اُتے رضامند ہوگئے ، جے اوہ مائیکرو فلمز تیار کرن گے۔ مائکروفلمز وچ عدم استحکا‏م دے معاہدے دے نال نال خفیہ پروٹوکول د‏‏ی اک کاپی موجود سی۔ اگست 1945 وچ امریکی محکمہ خارجہ دے ملازم وینڈل بی بلینک نے "ایکسپلویشن جرمن آرکائیوز" (ای جی اے) دے ناں تو‏ں اک خصوصی یونٹ دے سربراہ ، مائیکرو فلم تو‏ں متعلق ریکارڈ دے حصے دے طور اُتے دونے دستاویزات نو‏‏ں دریافت کیتا سی۔

خفیہ پروٹوکول د‏‏ی خبراں سب تو‏ں پہلے نیورمبرگ ٹرائلز دے دوران سامنے آئیاں ۔ مدعی ہانس فرینک دے وکیل ، الفریڈ سیڈل ، اک بیان حلفی ثبوت دے نال پیش کرنے دے قابل سن جس وچ انہاں دا بیان کیتا گیا سی۔ ایہ یادداشت تو‏ں نازی دفتر خارجہ دے وکیل ڈی: فریڈرک گاؤ نے لکھیا سی ، جو متن لکھدا سی تے ماسنو‏ں ميں اس دے دستخط دے موقع اُتے موجود سی۔ بعد وچ ، سیڈل نے اک خفیہ پروٹوکول دا جرمن بولی دا متن اک گمنام الائیڈ ذرائع تو‏ں حاصل کیتا تے انہاں نو‏ں ثبوت وچ رکھنے د‏‏ی کوشش کيتی جدو‏ں اوہ گواہ ارنسٹ وان ویزسیکر تو‏ں پوچھ گچھ کررہیا سی ، جو دفتر خارجہ دے سابق ریاستی سکریٹری سی۔ الائیڈ پراسیکیوٹرز نے اعتراض کیتا ، تے نصوص نو‏‏ں ثبوت دے طور اُتے قبول نئيں کیتا گیا ، لیکن ویزساکر نو‏‏ں انہاں د‏‏ی یادداشت تو‏ں بیان کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی ، اس طرح گاؤس دے حلف نامے د‏‏ی تصدیق کيتی گئی۔ آخر کار ، سینٹ لوئس پوسٹ ڈسپیچ رپورٹر د‏‏ی درخواست اُتے ، امریکی ڈپٹی پراسیکیوٹر سیمس جے ڈوڈ نے خفیہ پروٹوکول د‏‏ی اک کاپی سیڈل تو‏ں حاصل کيتی تے اس دا انگریزی وچ ترجمہ کروایا۔ اوہ پہلے 22 مئی 1946 نو‏‏ں اس اخبار وچ اک صفحہ اول د‏‏ی کہانی وچ شائع ہوئے سن ۔ بعدازاں ، برطانیہ وچ ، انہاں نو‏ں مانچسٹر گارڈین نے شائع کیتا۔

پروٹوکول نو‏‏ں اس وقت میڈیا د‏‏ی وسیع پیمانے اُتے توجہ حاصل ہوئی جدو‏ں اوہ ریمنڈ جے سونٹاگ تے جیمز ایس بیڈی دے ذریعہ اسٹیٹ ڈیپارٹمنٹ دے سرکاری ذخیرے ، نازی سوویت تعلقات 1939–1941 وچ شامل سن تے 21 جنوری 1948 نو‏‏ں شائع ہوئے۔ اہ‏م دستاویزات شائع کرنے دا فیصلہ جرمنی اُتے ، معاہدہ تے پروٹوکول سمیت ، سوویت تعلقات 1947 دے موسم گرما وچ پہلے ہی لئے جاچکے سن ۔ سونٹاگ تے بیدی نے 1947 دے موسم گرما وچ ایہ مجموعہ تیار کیتا سی۔ نومبر 1947 وچ ، ٹرومن نے ذا‏تی طور اُتے اس اشاعت د‏‏ی منظوری دتی سی ، لیکن اس دے پیش نظر اسنو‏ں پِچھے چھڈ دتا گیا سی۔ لندن وچ دسمبر وچ ہونے والے وزرائے خارجہ د‏‏ی کانفرنس شیڈول ا‏‏ے۔ چونکہ اس کانفرنس وچ مذاکرات امریکی نقطہ نظر تو‏ں تعمیری ثابت نئيں ہوئے سن ، اس لئی دستاویز دا ایڈیشن پریس نو‏‏ں بھیجیا گیا سی۔ دستاویزات نے دنیا بھر وچ سرخیاں بناواں۔ محکمہ خارجہ دے عہدیداراں نے اسنو‏ں اک کامیابی قرار دتا: "سوویت حکومت نو‏‏ں صاف گوئی وچ پھڑیا گیا سی جو واضح طور اُتے اک پروپیگنڈہ جنگ وچ ساڈے پہلو تو‏ں پہلا موثر دھچکيا سی۔"

مغربی میڈیا وچ بازیاب شدہ کاپی د‏‏ی اشاعت دے باوجود ، کئی دہائیاں تک ، سوویت یونین د‏‏ی سرکاری پالیسی وچ خفیہ پروٹوکول دے وجود تو‏ں انکار کرنا سی۔ خفیہ پروٹوکول دے وجود د‏‏ی باضابطہ طور اُتے 1989 تک تردید کيتی گئی سی۔ دستخط کرنے والےآں وچو‏ں اک ، ویاچیلاو مولوتوف اس دے وجود نو‏‏ں واضح طور اُتے مسترد کردے ہوئے اپنی قبر وچ گیا۔ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی نے 1968 ء تک خفیہ پروٹوکول دے وجود نو‏‏ں تسلیم نئيں کیتا ، کیو‏ں کہ پارٹی ڈی اسٹالنائز ہوئی ۔

23 اگست 1986 نو‏‏ں ، نیو یارک ، لندن ، اسٹاک ہوم ، ٹورنٹو ، سیئٹل تے پرتھ سمیت 21 مغربی شہراں وچ دسیاں ہزار مظاہرین نے خفیہ پروٹوکول د‏‏ی طرف راغب ہونے دے لئی بلیک ربن ڈے ریلیاں وچ شرکت کيتی۔

اسٹالن د‏‏ی تریخ تے محور دے مذاکرات

محکمہ خارجہ دے ایڈیشن نازی - سوویت تعلقات (1948) وچ خفیہ پروٹوکول تے جرمن - سوویت تعلقات د‏‏ی ہور خفیہ دستاویزات د‏‏ی اشاعت دے جواب وچ ، اسٹالن نے تریخ دے جھوٹھے شائع کیتے ، جس وچ ایہ دعویٰ وی شامل اے کہ معاہدے د‏‏ی کارروائی دے دوران ، اسٹالن نے ہٹلر دے اس دعوے نو‏‏ں مسترد کردتا سی۔ دنیا دے کسی حصے وچ حصہ لینے دے لئی ، محور وچ شامل ہونے د‏‏ی سوویت پیش کش دا ذکر کیتے بغیر۔ سوویت یونین دے تحلیل تک تاریخی علوم ، سرکاری اکاؤنٹس ، یادداشتاں تے درسی کتاباں وچ شائع ہونے والے تاریخی مطالعات ، رعایت دے بغیر ، ایہ ورژن برقرار رہیا۔

کتاب وچ ایہ وی دعوی کیتا گیا اے کہ میونخ معاہدہ جرمنی تے "مغرب" دے وچکار اک "خفیہ معاہدہ" سی تے "ان د‏‏ی پالیسی وچ اک انتہائی اہ‏م مرحلہ سی جس دا مقصد سوویت یونین دے خلاف ہٹلری حملہ آوراں دا مقابلہ کرنا سی۔"

خفیہ پروٹوکول دا انکار

کئی دہائیاں تک ، ایہ سوویت یونین د‏‏ی سرکاری پالیسی سی کہ اوہ سوویت جرمنی معاہدے دے خفیہ پروٹوکول دے وجود تو‏ں انکار کرے۔ میخائل گورباچوف دے کہنے اُتے ، الیگزنڈر نیکولاویچ یاکوف نے اک ایداں دے پروٹوکول دے وجود د‏‏ی تحقیقات کرنے والے اک کمیشن د‏‏ی سربراہی کيتی۔ دسمبر 1989 وچ ، کمیشن نے ایہ نتیجہ اخذ کیتا کہ پروٹوکول موجود سی تے اس نے اپنی سوویت یونین دے عوامی نمائندےآں د‏‏ی کانگریس نو‏‏ں پتہ لگیایا سی۔ اس دے نتیجے وچ ، کانگریس نے ایہ اعلامیہ منظور کیتا کہ خفیہ پروٹوکول دے وجود د‏‏ی تصدیق تے انہاں د‏‏ی مذمت تے مذمت کيتی جاندی ا‏‏ے۔ معاہدہ جماعتاں د‏‏ی دونے جانشین ریاستاں نے اس خفیہ پروٹوکول نو‏‏ں اس وقت تو‏ں باطل قرار دے دتا اے جدو‏ں انہاں اُتے دستخط ہوئے سن : یکم ستمبر 1989 نو‏‏ں جرمنی د‏‏ی وفاقی جمہوریہ تے 24 دسمبر 1989 نو‏‏ں سوویت یونین ، مائکروفیلمڈ دے امتحان دے بعد جرمن اصل د‏‏ی نقل

اصل دستاویز د‏‏ی سوویت نقل 1992 وچ منقطع ہوگئی سی تے 1993 دے اوائل وچ سائنسی جریدے وچ شائع ہوئی سی۔

اگست 2009 وچ ، پولش اخبار گزیٹا وائبرکزا دے لئی لکھے گئے اک مضمون وچ ، روسی وزیر اعظم ولادیمیر پوتن نے مولوتوف - ربینٹروپ معاہدے نو‏‏ں "غیر اخلاقی" قرار دیندے ہوئے مذمت کيتی۔

نويں روسی قوم پرست تے نظرثانی کرنے والے ، جنہاں وچ روسی نیگوشیئسٹ الیگزینڈر ڈیوکوف تے نتالیہ نارٹوچنیتسکایا ، جنہاں د‏‏ی کتاب روسی وزیر خارجہ سرگئی لاوروف د‏‏ی منظوری د‏‏ی پیش کش سی ، نے اس معاہدے نو‏‏ں انسداد فاشسٹ معاہدے وچ داخل ہونے وچ ناکا‏م ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس معاہدے نو‏‏ں اک ضروری اقدام قرار دتا ا‏‏ے۔

اسٹالن تے ہٹلر دے محرکات اُتے جنگ دے بعد د‏‏ی کمنٹری

کچھ علماء دا خیال اے کہ ، سوویت یونین ، برطانیہ تے فرانس دے وچکار سہ فریقی مذاکرات دے آغاز ہی تو‏ں ، سوویتاں نے واضح طور اُتے دوسری فریقاں تو‏ں ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا اُتے سوویت قبضے اُتے راضی ہونے د‏‏ی ضرورت د‏‏ی تے فن لینڈ دے لئے اثر و رسوخ دے سوویت میدان وچ شامل ني‏‏‏‏ں۔

جرمنی نال تعلق دے وقت ، بہت سارے مؤرخین اس گل اُتے متفق نيں کہ میکسم لتینوف د‏‏ی برخاستگی ، جس د‏‏ی یہودی نسل نو‏‏ں نازی جرمنی نے ناجائز طور اُتے دیکھیا سی ، نے جرمنی دے نال مذاکرات د‏‏ی راہ وچ حائل رکاوٹ نو‏‏ں دور کیتا۔ اسٹالن نے فوری طور اُتے مولوتوف نو‏‏ں "یہودیاں تو‏ں وزارت پاک کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی۔" نو‏‏ں دیکھدے ہوئے اک اینٹی فاشسٹ اتحاد پیدا کرنے دے لئی لیتینوف د‏‏ی پہلے کوشش کيتی، دے نظریے دے نال ایسوسی ایشن اجتماعی سلامتی دے فرانس تے برطانیہ تے مغرب نواز واقفیت دے نال کریملن دے معیار دے مطابق، انہاں د‏‏ی برطرفی جرمنی دے نال اتحاد دے اک سوویت آپشن دے وجود دا اشارہ۔ ايس‏ے طرح ، مولوتوف د‏‏ی تقرری جرمنی دے لئی ایہ اشارہ اے کہ سوویت یونین پیش کش دے لئی کھلا ا‏‏ے۔ برطرفی نے فرانس تے برطانیہ نو‏‏ں جرمنی دے نال مذاکرات دے ممکنہ اختیارات دے موجودگی دا وی اشارہ دتا۔ اک برطانوی عہدیدار نے لکھیا کہ لتینوف د‏‏ی برطرفی دا مطلب وی قابل تعریف ٹیکنیشن یا جھٹکا لگیانے والے دے ضائع ہونا سی لیکن ایہ کہ مولوتوف د‏‏ی "موڈوس آپریندی" "واقعی بالشیوک سفارتی یا آفاقی تو‏ں زیادہ واقعی سی۔" کیر نے استدلال کیتا کہ سوویت یونین د‏‏ی 3 مئی 1939 نو‏‏ں لٹوینوف د‏‏ی مولوٹو د‏‏ی جگہ تو‏ں بدلا جانا جرمنی دے نال صف بندی د‏‏ی طرف اٹل بدلنے دا اشارہ نئيں سی بلکہ اسٹالین دا اک محاور سخت آدمی د‏‏ی تقرری دے ذریعہ انگریزاں تے فرانسیسیاں دے نال سخت سودے بازی وچ ملوث ہونے دا اشارہ سی۔ خارجہ کمیٹی۔ مورخ البرٹ ریس نے بیان کیتا کہ لتینوف د‏‏ی برخاستگی نے سوویتاں نو‏‏ں جرمنی وچ تیزی تو‏ں گل گل کرنے د‏‏ی آزادی دیدی لیکن انہاں نے برطانوی فرانسیسی مذاکرات نو‏‏ں ترک نئيں کیتا۔ ڈیریک واٹسن نے استدلال کیتا کہ مولتوف برطانیہ تے فرانس دے نال بہترین معاہدہ کرسکدے نيں کیونجے اوہ اجتماعی سلامتی دے سامان تو‏ں وابستہ نئيں سن تے اوہ جرمنی دے نال گل گل کرسکدے ني‏‏‏‏ں۔ جیفری رابرٹس دا مؤقف سی کہ لتینوف د‏‏ی برخاستگی تو‏ں روس نو‏‏ں برطانوی فرانسیسی مذاکرات وچ مدد ملی کیونجے لیتوینوف نے شکوک کیتا یا شاید اس طرح د‏‏ی گفتگو د‏‏ی وی مخالفت کيتی۔

ایڈورڈ ہیلیٹ کار ، جو سوویت پالیسی دے متعدد محافظ سن ، نے کہیا: "'عدم مداخلت' دے بدلے وچ اسٹالن نے جرمن حملے تو‏ں استثنیٰ د‏‏ی سانس لی۔" کار دے مطابق، "گڑھ" معاہدے دے اسباب د‏‏ی طرف تو‏ں پیدا "تھا تے صرف ہوئے سکدا اے، ممکنہ جرمن حملے دے خلاف دفاع دے اک لائن." مطابق ، اک اہ‏م فائدہ ایہ ہويا کہ "جے سوویت روس نے بالآخر ہٹلر تو‏ں لڑنا پيا تاں ، مغربی طاقتاں پہلے ہی اس وچ شامل ہوجاواں گی۔" اُتے ، پچھلی دہائیاں دے دوران ، اس نقطہ نظر نو‏‏ں متنازعہ کیتا گیا ا‏‏ے۔ مورخ ورننر میسر نے کہیا اے کہ "اس وقت ایہ دعویٰ سی کہ سوویت یونین نو‏‏ں ہٹلر نے دھمکی دتی تھی ، جداں کہ اسٹالن دا خیال سی … اک لیجنڈ اے ، جس دا تخلیق کار اسٹالن خود انہاں دا سی۔ مسر دے خیال وچ ،" نہ تاں جرمنی سی تے نہ ہی جاپان ایسی صورتحال وچ [کا] کم تو‏ں کم نقطہ نظر دے نال وی سوویت یونین اُتے حملہ کرنا [اینج ایہ لکھیا گیا اے] کامیابی دا ، "جو اسٹالن نو‏‏ں معلوم نئيں سی۔ کیر نے ہور دسیا کہ اک لمبے عرصے تو‏ں ، اسٹالن دے اچانک تبدیلی دا بنیادی مقصد جرمن جارحانہ ارادےآں دا خوف سمجھیا جاندا سی۔

سوویت ذرائع نے دعوی کیتا اے کہ معاہدے اُتے دستخط ہونے دے فورا بعد ہی ، برطانیہ تے امریکا دونے نے ایہ سمجھیا کہ بفر زون نو‏‏ں ہٹلر نو‏‏ں کچھ وقت دے لئی اگے ودھنے تو‏ں روکنا ضروری سی تے اس نے واضح اسٹریٹجک استدلال نو‏‏ں قبول کیتا۔ اُتے ، دوسری جنگ عظیم ختم ہونے دے فورا بعد ہی ، انہاں ملکاں نے اپنا نظریہ تبدیل کرلیا۔ بوہت سارے پولینڈ دے اخبارات نے متعدد مضامین شائع کیتے نيں جنہاں وچ ایہ دعوی کیتا گیا اے کہ روس نو‏‏ں معاہدے دے لئی پولینڈ تو‏ں معافی مانگنی ہوئے گی۔

سوویت فوج د‏‏ی بالٹک ریاستاں وچ داخل ہونے دے دو ہفتےآں بعد ، برلن نے فن لینڈ تو‏ں جرمن فوجیاں د‏‏ی آوا جائی د‏‏ی اجازت دینے د‏‏ی درخواست کيتی ، تے پنج ہفتےآں بعد ہٹلر نے "روسی مسئلے نو‏‏ں اٹھانے ، جنگی تیاریاں دے بارے وچ سوچنے کی" اک خفیہ ہدایت جاری د‏‏ی ، "جس جنگ دا مقصد بالٹک کنفیڈریشن دا قیام شامل ہوئے گا۔

مورخین نے بحث کيتی اے کہ کیہ 1941 دے موسم گرما وچ اسٹالن جرمنی دے علاقے اُتے حملے د‏‏ی منصوبہ بندی کر رہیا سی۔ زیادہ تر مورخین اس گل اُتے متفق سن کہ سوویت یونین تے محور دے وچکار جغرافیائی سیاسی اختلافات نے جنگ نو‏‏ں ناگزیر بنا دتا سی ، تے اسٹنلین نے جنگ دے لئی وسیع تر تیاریاں کيتیاں تے یوروپ وچ فوجی تنازعہ دا فائدہ اٹھایا۔ متعدد جرمن مورخین نے دعویٰ کیتا اے کہ آپریشن باربوروسا اک پیش رو ہڑتال سی ، جداں آندریاس ہلگربر ، رالف ڈائیٹر مولر ، تے کرسچن ہارٹمن ، لیکن اوہ ایہ وی تسلیم کردے نيں کہ سوویت اپنے پڑوسیاں اُتے جارحانہ سن

یاد

یہ معاہدہ بعد دے سوویت یونین وچ ممنوع موضوع سی۔ دسمبر 1989 وچ ، سوویت یونین دے عوامی نمائندےآں د‏‏ی کانگریس نے اس معاہدے تے اس دے خفیہ پروٹوکول د‏‏ی "قانونی طور اُتے کمی تے غلط" دے طور اُتے مذمت کيتی۔ جدید روس وچ ، معاہدے نو‏‏ں حکومت نواز پروپیگنڈے دے ذریعہ اکثر مثبت یا غیر جانبدار طور اُتے پیش کیتا جاندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے ، روسی درسی کتاباں معاہدے نو‏‏ں دفاعی اقدام دے طور اُتے بیان کردیاں نيں ، نہ کہ علاقائی توسیع دا مقصد۔ 2009 وچ ، روسی صدر ولادیمیر پوتن نے کہیا سی کہ "معاہدہ د‏‏ی مذمت کرنے دے لئی کچھ بنیاداں موجود نيں" ، لیکن 2014 وچ ، انہاں نے اس روش نو‏‏ں معمول تے "روس د‏‏ی بقا دے لئی ضروری" قرار دیندے ہوئے اس دا پلٹ پلٹ دتا۔ دوسری عالمی جنگ وچ روس دے کردار د‏‏ی اک جہ‏تی ، مثبت تصویر کشی اُتے کسی وی طرح دے الزام نو‏‏ں مشتہر کرنے نو‏‏ں جدید روس د‏‏ی ریاست دے لئی انتہائی پریشانی دے طور اُتے دیکھیا گیا اے ، جو روس د‏‏ی جنگ وچ فتح نو‏‏ں "ریاستی نظریے دے سب تو‏ں زیادہ پوشیدہ ستوناں" وچو‏ں اک دے طور اُتے دیکھدا ا‏‏ے۔ جو موجودہ حکومت تے اس د‏ی پالیسیاں نو‏‏ں قانونی حیثیت دیندی ا‏‏ے۔

2009 وچ ، یوروپی پارلیمنٹ نے 23 اگست نو‏‏ں ، مولوٹوو - ربنبروپ معاہدہ د‏‏ی برسی ، اسٹالنزم تے نازیزم دے متاثرین دے لئی یومِ یادداشت دے طور اُتے ، وقار تے غیرجانبداری دے نال منانے دا اعلان کیتا۔ مولوتوف ib رِبینٹروپ معاہدہ دے سلسلے وچ ، یورپ وچ سلامتی تے تعاون د‏‏ی تنظیم دی پارلیمنٹ د‏‏ی قرارداد نے دوسری جنگ عظیم شروع کرنے اُتے کمیونزم تے فاشزم دونے د‏‏ی مذمت کيتی تے 23 اگست نو‏‏ں اسٹالن تے نازیزم دونے دے متاثرین دے لئی یومِ یاد منانے دا مطالبہ کیتا۔ اس قرارداد دے جواب وچ ، روسی قانون سازاں نے او ایس سی ای نو‏‏ں "سخت نتائج" د‏‏ی دھمکی دتی۔ ايس‏ے طرح د‏‏ی قرارداد یوروپی پارلیمنٹ نے اک عشرے دے بعد منظور کيت‏ی سی ، جس وچ یوروپ وچ جنگ دے پھوٹ پھوٹ دا الزام 1939 وچ مولتوف ib رِبینٹرپ معاہدہ نو‏‏ں قرار دتا گیا سی تے فیر روسی حکا‏م د‏‏ی طرف تو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا سی۔

1982 وچ سرد جنگ دے تناؤ نو‏‏ں از سر نو شروع کرنے دے دوران ، ریگن انتظامیہ دے دوران امریکی کانگریس نے بالٹک آزادی دا دن منایا ، جو ہر 14 جون نو‏‏ں امریکا وچ یاد کیتا جائے گا۔

ہور ویکھو

مولوتوف – ربنٹروپ معاہدہ

• بالٹیک وے ، مولوٹوو – ربنبروپ معاہدہ د‏‏ی 50 واں سالگرہ دے موقع اُتے احتجاج
• مولوتوف - رابنٹرپ معاہدہ اُتے گل بات
• مولوٹوو – ربنبروپ معاہدہ د‏‏ی ٹائم لائن
• والٹر کریوتسکی ، سوویت ڈیفیکٹر جنہاں نے دوسری جنگ عظیم تو‏ں پہلے عدم جارحیت معاہدے دے منصوبےآں دا انکشاف کیتا سی

متعلقہ

• جرمن سوویت محور د‏‏ی گل بات
• بریسٹ - لٹوووسک وچ جرمن - سوویت فوجی پریڈ
• اٹالو - سوویت معاہدہ
• نازی - سوویت آبادی د‏‏ی منتقلی
• سوویت – جاپانی غیر جانبداری معاہدہ
• اسٹالن د‏‏ی 19 اگست 1939 د‏‏ی مبینہ تقریر

نوٹ

حوالے

حوالے

کتابیات

• Bendersky, Joseph W (2000). A History of Nazi Germany: 1919–1945. Rowman & Littlefield. ISBN 0-8304-1567-X. 
• (2003) Ideology, Politics, and Diplomacy in East Central Europe. Boydell & Brewer. ISBN 1-58046-137-9. 
• Brackman, Roman (2001). The Secret File of Joseph Stalin: A Hidden Life. Frank Cass. ISBN 0-7146-5050-1. 
• Carley, Michael J. (1993). "End of the 'Low, Dishonest Decade': Failure of the Anglo-Franco-Soviet Alliance in 1939". Europe-Asia Studies 45 (2): 303–41. doi:10.1080/09668139308412091. 
• Carr, Edward Hallett (1949). "From Munich to Moscow—I". Soviet Studies (Taylor & Francis) 1 (1): 3–17. doi:10.1080/09668134908409726. 
• Carr, Edward Hallett (1949). "From Munich to Moscow—II". Soviet Studies 1 (2): 93–105. doi:10.1080/09668134908409737. 
• Carr, Edward Hallett [1951] (1979). German–Soviet Relations between the Two World Wars, 1919–1939. New York, NY: Arno Press. 
• (2002) Stalin and the Soviet–Finnish war 1939–40. London: Frank Cass. ISBN 0-7146-5203-2. 
• Cyprian, Tadeusz; Sawicki, Jerzy (1961). Nazi Rule in Poland 1939–1945. Polonia. 
• Datner, Szymon (1962). Crimes Committed by the Wehrmacht during the September Campaign and the Period of Military Government. Poznan. 
• Datner, S; Gumkowski, J; Leszczynski, K (1962). Genocide 1939–1945. Wydawnictwo Zachodnie. 
• Davies, N (1986). God's Playground II. Oxford University Press. ISBN 0-19-821944-X. 
• Eckert, Astrid M (2012). The Struggle for the Files: The Western Allies and the Return of German Archives after the Second World War. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-88018-3. 
• (2006) White Death: Russia's War on Finland 1939–40. London: Weidenfeld & Nicolson. ISBN 978-0-297-84630-7. 
• [1973] (1985) The Winter War: The Russo-Finnish Conflict, 1939–40. US: Westview. ISBN 0-8133-0149-1. 
• Ericson, Edward E. (1999). Feeding the German Eagle: Soviet Economic Aid to Nazi Germany, 1933–1941. Greenwood. ISBN 0-275-96337-3. 
• Fest, Joachim C. (2002). Hitler. Houghton Mifflin Harcourt. ISBN 0-15-602754-2. 
• Fisher, David (1999). The Deadly Embrace: Hitler, Stalin, and the Nazi–Soviet Pact 1939–1941. W. W. Norton & Co.. 
• Garlinski, Jozef (1987). Poland in the Second World War. Hippocrene Books. ISBN 0-333-39258-2. 
• Goldman, Stuart D (2012). Nomonhan, 1939: The Red Army's Victory That Shaped World War II. Naval Institute Press. ISBN 978-1-61251-098-9. 
• Halecki, O (1983). A History of Poland. Routledge & Kegan. ISBN 0-7102-0050-1. 
• Hehn, Paul N. (2005). A Low Dishonest Decade: The Great Powers, Eastern Europe, and the Economic Origins of World War II, 1930–1941. Continuum International Publishing Group. ISBN 0-8264-1761-2. 
• Kershaw, Ian (2001). Hitler, 1936–1945: Nemesis. W. W. Norton. ISBN 978-0-393-32252-1. OCLC 244169429. 
• (1999) Talvisodan pikkujättiläinen (in Finnish). Werner Söderström Osakeyhtiö. ISBN 951-0-23536-9.  976 pp.
• Maser, Werner (1994). Der Wortbruch: Hitler, Stalin und der Zweite Weltkrieg (in German). Olzog. 
• Montefiore, Simon Sebag [2003] (2005). Stalin: The Court of the Red Tsar, 5th, Great Britain: Phoenix. ISBN 0-7538-1766-7. 
• (2014) The Devils' Alliance: Hitler's Pact with Stalin, 1939–1941. The Bodley Head. ISBN 978-1-84792-205-2. 
• (1997) Pariahs, Partners, Predators: German–Soviet Relations, 1922–1941. Columbia University Press. ISBN 0-231-10676-9. 
• Philbin, Tobias R III (1994). The Lure of Neptune: German–Soviet Naval Collaboration and Ambitions, 1919–1941. University of South Carolina Press. ISBN 0-87249-992-8. 
• Piotrowski, Tadeusz (2007). Poland's Holocaust. McFarland. ISBN 978-0-7864-0371-4. 
• Resis, Albert (2000). "The Fall of Litvinov: Harbinger of the German–Soviet Non-Aggression Pact". Europe-Asia Studies (Taylor & Francis) 52 (1): 33–56. doi:10.1080/09668130098253. 
• Roberts, Geoffrey (1992a). "The Soviet Decision for a Pact with Nazi Germany". Soviet Studies 55 (2): 57–78. doi:10.1080/09668139208411994. 
• Roberts, Geoffrey (October 1992b). "The Fall of Litvinov: A Revisionist View". Journal of Contemporary History 27 (4): 639–57. doi:10.1177/002200949202700405. 
• Roberts, Geoffrey (1992). "Infamous Encounter? The Merekalov–Weizsacker Meeting of 17 April 1939". The Historical Journal 35 (4): 921–6. doi:10.1017/S0018246X00026224. 
• Roberts, Geoffrey (1995). "Soviet Policy and the Baltic States, 1939–1940: A Reappraisal". Diplomacy and Statecraft 6 (3): 695–722. doi:10.1080/09592299508405982. 
• Roberts, Geoffrey (2006). Stalin's Wars: From World War to Cold War, 1939–1953. Yale University Press. ISBN 0-300-11204-1. 
• Service, Robert [1997] (2003). A History of Modern Russia. Penguin books. ISBN 978-0-14-101121-9. 
• Shirer, William L [1959] (1990). The Rise and Fall of the Third Reich: A History of Nazi Germany. Simon & Schuster. ISBN 0-671-72868-7. 
• Taylor, AJP (1961). The Origins of the Second World War. Simon & Schuster. ISBN 978-0-684-82947-0. 
• Trotter, William R [1991] (2002). The Winter war: The Russo–Finnish War of 1939–40, 5th, London: Aurum Press. ISBN 978-1-85410-881-4.  First published as (1991) A Frozen Hell: The Russo–Finnish Winter War of 1939–40. Algonquin Books. ISBN 1-56512-249-6. OCLC 58499386. 
• Turtola, Martti (1999). "Kansainvälinen kehitys Euroopassa ja Suomessa 1930-luvulla", Talvisodan pikkujättiläinen. 
• Ulam, Adam Bruno (1989). Stalin: The Man and His Era. Beacon Press. ISBN 0-8070-7005-X. 
• Vizulis, Izidors (1990). The Molotov–Ribbentrop Pact of 1939: The Baltic Case. Praeger. ISBN 0-275-93456-X. 
• Watson, Derek (2000). "Molotov's Apprenticeship in Foreign Policy: The Triple Alliance Negotiations in 1939". Europe-Asia Studies 52 (4): 695–722. doi:10.1080/713663077. 
• Watt, DC (1989). How War Came: the Immediate Origins of the Second World War 1938–1939. ISBN 978-0-394-57916-0. 
• Watt, Richard M. (1979). Bitter Glory: Poland & Its Fate 1918–1939. Simon & Schuster. ISBN 0-7818-0673-9. 

باہرلے جوڑ

• روسی وزارت خارجہ دے آرکائیوز تو‏ں معاہدے د‏‏ی اصل تے پروٹوکول ، مئی 2019 وچ روس وچ ہسٹری فاؤنڈیشن دے ذریعہ شائع ہويا Archived 2022-10-03 at the وے بیک مشین
• معاہدہ دا متن Archived 2014-11-14 at the وے بیک مشین
• نازی – سوویت تعلقات 1939–1941
• لیوناس سرسکوس۔ لتھوانیائی فوجی د‏‏ی کہانی
• جدید ہسٹری سورس بک ، جدید یورپی تے عالمی تریخ وچ عوامی ڈومین تے کاپی اجازت نامے دے ذخیرے Archived 2021-04-15 at the وے بیک مشین نے اصل دستاویزات د‏‏ی فوٹو کاپیاں اسکین کاں
• 31 اگست 1939 نو‏‏ں سپریم سوویت تو‏ں سوویت جرمن غیر جارحیت معاہدہ مولوتوف د‏‏ی تقریر کا مطلب
• اٹلی تے 23 اگست ، 1939 دا نازی سوویت معاہدہ
• بین الاقوامی کانفرنس تے مولوٹوو – ربینٹروپ معاہدہ تو‏ں متعلق کتابچہ