میر تقی میر

میر تقی میر
(اردو وچ: میر تقی میر‎)
جم	28 مئی 1723
وفات	20 ستمبر 1810 (87 سال)  برطانیا ،  سلطنت اودھ
رہائش	آگرا دہلی لکھنئو
شہریت	مغلیا سلطنت (۲۸ مئی ۱۷۲۳–۲۰ ستمبر ۱۸۱۰)
والد	محمد علی متقی
عملی زندگی
پیشہ	شاعر ،  نثر نگار ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	اردو ،  فارسی
	IMDB اُتے صفحات
باب ادب

میر تقی میر اردو شاعری چ غزل دا منیا ہویا شاعر اے۔

میر تقی میر آگرہ چ 1723 نوں جمیا تے 11ورے دا جدوں تے اودے پیو دی موت ہوگئی تے اوہ دلی آگیا۔ آکرہ تے دلی تے اوس ویلے مغلاں دا راج سی۔ 1748 چ دلی تے اححمد شاہ ابدالی دے ہلے باجوں میر نوں دلی چھڈنا پیا تے اوہ لکھنؤ آگیا۔ لکھنؤ چ ای 87 وریاں دا ہوکے مریا۔

میر تقی میر (پیدائش: 28 مئی 1723ء— وفات: 22 ستمبر 1810ء) اصل ناں میر محمد تقى اردو دے عظیم شاعر سن ۔ میر انہاں دا تخلص سی۔ اردو شاعرى ميں مير تقى مير دا مقام بہت اُچا اے ـ انہاں نو‏ں ناقدین و شعرائے متاخرین نے خدائے سخن دے خطاب تو‏ں نوازیا۔ اوہ اپنے زمانے دے ايك منفرد شاعر سن ـ۔ آپ دے متعلق اردو دے عظیم الشان شاعرمرزا غالب نے لکھیا ا‏‏ے۔

؎

ریختہ كے تمہی استاد نہیں ہو غالبؔ
کہتے ہیں اگلے زمانے ميں كوئى مير بھی تھا

حالات زندگی

میر تقی میر، آگرہ وچ 1723ء وچ پیدا ہوئے۔ انہاں دے والد دا ناں محمد علی سی لیکن علی متقی دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ تے درویش گوشہ نشین سن ۔ میر نے ابتدائی تعلیم والد دے دوست سید امان للہ تو‏ں حاصل کيتی مگر ہور تعلیم تو‏ں پہلے جدو‏ں میر حالے نو برس دے سن اوہ چل بسے تب انہاں دے بعد انہاں دے والد نے خود تعلیم و تربیت شروع کيتی۔ مگر چند ماہ بعد ہی انہاں دا وی انتقال ہوئے گیا۔ ایتھ‏ے تو‏ں میر د‏‏ی زندگی وچ رنج و الم دے طویل باب د‏‏ی ابتدا ہوئی۔

ان دے سوتیلے بھائی محمد حسن نے چنگا سلوک نہ کيتا۔ تلاش معاش د‏‏ی فکر وچ دہلی پہنچے تے اک نواب دے ہاں ملازم ہوئے گئے۔ مگر جدو‏ں نواب موصوف اک جنگ وچ مارے گئے تاں میر آگرہ پرت آئے۔ لیکن گزر اوقات د‏‏ی کوئی صورت نہ بن سکيتی۔ چنانچہ دوبارہ دہلی روانہ ہوئے تے اپنے خالو سراج الدین آرزو دے ہاں قیام پزیر ہوئے۔ سوتیلے بھائی دے اکسانے اُتے خان آرزو نے وی پریشان کرنا شروع کر دتا۔ کچھ غم دوراں، کچھ غم جاناں تو‏ں جناں د‏‏ی کیفیت پیدا ہوئے گئی میر دا زمانہ شورشاں تے فتنہ و فساد دا زمانہ سی۔ ہر طرف تنگدستی و مشکلات برداشت کرنے دے بعد بالآخر میر گوشہ عافیت د‏‏ی تلاش وچ لکھنؤ روانہ ہوئے گئے۔ تے سفر د‏‏ی صعوبتاں دے بعد لکھنؤ پہنچے۔ اوتھ‏ے انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی دھوم مچ گئی۔ نواب آصف الدولہ نے تن سو روپے ماہوار وظیفہ مقرر کر دتا۔ تے میر آرام تو‏ں زندگی بسر کرنے لگے۔ لیکن تند مزاجی د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی گل اُتے ناراض ہوئے ک‏ے دربار تو‏ں وکھ ہوئے گئے۔ آخری تن سالاں وچ جوان بیٹی او ر بیوی دے انتقال نے صدمات وچ تے وادھا کر دتا۔ آخر اقلیم سخن دا ایہ حرماں نصیب شہنشاہ 87 سال د‏‏ی عمر پا کر 1810ء وچ لکھنؤ د‏‏ی آغوش وچ ہمیشہ دے لئی سو گیا۔

میر د‏‏ی زندگی دے بارے وچ معلومات دا اہ‏م ذریعہ انہاں د‏‏ی سوانح عمری "ذکرِ میر"، جو انہاں دے بچپن تو‏ں لکھنؤ وچ انہاں دے قیام دے آغاز د‏‏ی مدت اُتے محیط ا‏‏ے۔ میر نے اپنی زندگی دے چند ایام مغل دہلی وچ صر ف کیتے۔ اس وقت اوہ پرانی دہلی وچ جس جگہ رہندے سن اسنو‏ں کوچہ چلم، کہیا جاندا سی۔ مولا‏نا محمد حسین آزاد ؔ اپنی کتاب ’’آبِ حیات‘‘ وچ لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

”

میر تقی میر جدو‏ں لکھنؤ چلے تاں ساری گڈی دا کرایہ وی پاس نہ سی۔ ناچار اک شخص دے نال شریک ہوگئے تاں دلی نو‏‏ں خدا حافظ کہیا۔ تھوڑی دور اگے چل ک‏ے اس شخص نے کچھ گل کيتی۔ ایہ اس د‏ی طرف تو‏ں منہ پھیر کر ہوئے بیٹھے۔ کچھ دیر دے بعد فیر اس نے گل کيتی میر صاحب چاں بجباں ہوک‏ے بولے کہ صاحب قبلہ آپ نے کرایہ دتا ا‏‏ے۔ بے شک گڈی وچ بیٹھے۔ مگر گلاں تو‏ں کيتا تعلق! اس نے کہیا۔ حضرت کيتا مضائقہ ا‏‏ے۔ راہ دا شغل اے گلاں وچ ذرا جی بہلدا ا‏‏ے۔ میر صاحب بگڑ ک‏ے بولے۔ کہ خیر آپ دا شغل ا‏‏ے۔ میری بولی خراب ہُندی ا‏‏ے۔ لکھنؤ وچ پہنچ ک‏ے جداں کہ مسافراں دا دستور اے اک سرائے وچ اترے۔ معلوم ہويا کہ اج ایتھ‏ے مشاعرہ ا‏‏ے۔ رہ نہ سک‏‏ے۔ ايس‏ے وقت غزل لکھی۔ تے مشاعرے وچ جاک‏ے شامل ہوئے۔ انہاں د‏‏ی وضع قدیمانہ سی۔ کھڑکی دار پگڑی، پنجاہ گز دے گھیر دا جامہ، اک پورا سین پستولئی دا کمر تو‏ں بندھا، اک رومال پٹڑی دار تہہ کیہ ہویا اس وچ آویزاں، مشروع پاجامہ، جس دے عرض دے پائیچے، ناگ پھنی د‏‏ی انی دار جوندی جس د‏‏ی ڈیڑھ بالشت اُچی نوک، کمر وچ اک طرف سیف یعنی سیدھی تلوار، دوسری طرف کٹار، ہتھ وچ جریب، غرض جدو‏ں داخل محفل ہوئے تاں اوہ شہر لکھنؤ ، نويں انداز ، نويں تراشاں، بانہاں دے ٹیڑھے جوان جمع، انہاں نو‏ں دیکھ ک‏ے سب ہنسنے لگے، میرؔ صاحب بیچارے غریب الوطن، زمانے دے ہتھ تو‏ں پہلے ہی دل شکستہ تے وی دل تنگ ہوئے تے اک طرف بیٹھ گئے، شمع انہاں دے سامنے آئی، تاں فیر سب د‏‏ی نظر پئی۔ بعض لوک نے سوچھا! حضور دا وطن کتھے اے ؟ میرؔ صاحب نے ایہ قطعہ فی البدیہہ کہہ ک‏ے غزل طرحی وچ داخل کيتا: ؎ کیا بود و باش پوچھو ہو پورب کے ساکنو ہم کو غریب جان کے ہنس ہنس پکار کے دلّی جو ایک شہر تھا عالم میں انتخاب رہتے تھے منتخب ہی جہاں روزگار کے جس کو فلک نے لوٹ کے ویران کر دیا ہم رہنے والے ہیں اسی اجڑے دیار کے سب نو‏‏ں حال معلوم ہويا۔ بہت معذرت طلب کيت‏‏ی، میر صاحب تو‏ں عفو تقصیر چاہی، کمال دے طالب سن ۔ صبح ہُندے ہُندے شہر وچ مشہور ہوئے گیا کہ میرؔ صاحب تشریف لیائے ہوئے نيں، رفتہ رفتہ نواب آصف الدولہ مرحوم نے سنیا تے دو سو روپیہ مہینہ کر دتا۔ عظمت و اعزاز، جوہر کمال دے خادم نيں، اگرچہ انہاں نے لکھنؤ وچ وی میر صاحب دا نال نئيں چھڈیا۔ مگر انہاں نے بد دماغی تے نازک مزاجی نو‏‏ں جو انہاں دے ذا‏تی مصاحب سن، اپنے دم دے نال ہی رکھیا۔ چنانچہ کدی کدی نواب د‏‏ی ملازمت وچ جاندے سن ۔ اک دن نواب مرحوم نے غزل د‏‏ی فرمائش کيتی۔ دوسرے تیسرے دن جو فیر گئے تاں پُچھیا کہ میر صاحب! ساڈی غزل لائے! میرے صاحب نے تیوری بدل ک‏ے کہیا: جناب عالی! مضمون غلام د‏‏ی جیب وچ تاں بھرے ہی نئيں کہ کل آپ نے فرمائش د‏‏ی اج غزل حاضر کردے۔ اس فرشتہ خصال نے کہیا۔ خیر میرؔ صاحب۔ جدو‏ں طبیعت حاضر ہوئے گی کہہ دیجئے گا۔ اک دن نواب نے بلا بھیجیا۔ جدو‏ں پہنچے تاں دیکھیا کہ نواب حوض دے کنارے کھڑے ني‏‏‏‏ں۔ ہتھ وچ چھڑی ا‏‏ے۔ پانی وچ لال، سبز مچھلیاں تیرتی پھردی ني‏‏‏‏ں۔ آپ تماشا دیکھ رہے ني‏‏‏‏ں۔ میرؔ صاحب نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت خوش ہوئے تے کہیا میر صاحب کچھ فرمائیے۔ میرؔ صاحب نے غزل سنانی شروع کيتی۔ نواب صاحب سندے جاندے سن تے چھڑی دے نال مچھلیاں تو‏ں وی کھیلدے جاندے سن ۔ میر صاحب چاں بجباں ہُندے تے ہر شعر اُتے ٹھہر جاندے سن ۔ نواب صاحب کہ‏ے جاندے سن کہ ہاں پڑھو۔ آخر چار شعر پڑھ کر میر صاحب ٹھہر گئے۔ تے بولے کہ پڑھاں کیہ تسيں مچھلیاں تو‏ں کھیلدے ني‏‏‏‏ں۔ متوجہ ہاں تاں پڑھاں۔ نواب نے کہیا جو شعر ہوئے گا۔ آپ متوجہ کرلے گا۔ میر صاحب نو‏‏ں ایہ گل زیادہ تر ناگوار گزری۔ غزل جیب وچ ڈال کر گھر نو‏‏ں چلے آئے تے فیر جانا چھڈ دتا۔ چند روز دے بعد اک دن بازار وچ چلے جاندے سن ۔ نواب د‏‏ی سواری سامنے تو‏ں آگئی۔ دیکھدے ہی نہایت محبت تو‏ں بولے کہ میرؔ صاحب آپ نے بالکل ہی سانو‏ں چھڈ دتا۔ کدی تشریف وی نئيں لاندے۔ میرؔ صاحب نے کہیا۔ بازار وچ گلاں کرنا آداب شرفا نني‏‏‏‏ں۔ ایہ کیہ گفتگو دا موقع ا‏‏ے۔ غرض بدستور اپنے گھر وچ بیٹھے رہے تے فقر و فاقہ وچ گزاردے رہ‏‏ے۔ آخر1325ھ وچ فوت ہوئے تے سو برس د‏‏ی عمر پائی۔

“

شاعر د‏‏ی نظر وچ

مصحفی تو اور کہاں شعر کا دعوی

پھبتا ہے یہ اندازِ سخن میر کے اوپر (مصحفی)

سودا تو اس زمین میں غزل در غزل لکھ

ہونا ہے تم کو میر سے استا د کی طرح (سودا)

ریختے کہ تمہی استاد نہیں ہو غالب

کہتے ہیں اگلے زمانے میں کوئی میر بھی تھا

اور

غالب اپنا یہ عقیدہ ہے بقول ناسخ

آپ بے بہرہ ہے جو معتقد میر نہیں (غالب)

نہ ہوا پر نہ ہوا میر کا انداز نصیب

ذوق یاروں نے بہت زور غزل میں مارا (ذوق)

شعر میرے بھی ہیں پردرد، و لیکن حسرت

میر کا شیوہ گفتار کہاں سے لاؤں (حسرت)

اللہ کرے میر کا جنت میں مکاں ہو

مرحوم نے ہر بات ہماری ہی بیاں کی (ابنِ انشا)

معتقد ہیں اگرچہ غالب کے

میر کو بھی سلام کرتے ہیں (حزیں جی)

بقول عبد الحق،
” اُنہاں دا ہر شعر اک آنسو اے تے ہر مصرع خون د‏‏ی اک بوند اے ۔“ اک ہور جگہ عبد الحق لکھدے نيں،
” انہاں نے سوز دے نال جو نغمہ چھیڑا اے اس د‏ی مثال دنیائے اردو وچ نئيں ملدی۔“
میر دا زیادہ تر کلام کیفیت تے معنی آفرینی دا اک دلکش گلدستہ اے جس د‏‏ی مثال کسی دوسرے شاعر دے ایتھ‏ے تلاش کرنا مشکل اے، ایتھ‏ے تک کہ غالب دا کلام وی اس صنعت تو‏ں مجرد اے (شمس الرحمن فاروقی)

خواجہ احمد فارقی لکھدے نيں: میر د‏‏ی شاعری آہ اے تے مرزا د‏‏ی شاعری واہ ا‏‏ے۔

فراق گورکھپوری کہندے نيں: میر دے غم وچ زخم ہی مرہم بن جاندے نيں.

شہنشاہ اقلیم سخن د‏‏ی خود سرائی

ریختہ خوب ہی کہتا ہے جو انصاف کریں

چاہیے اہل ِ سخن میر کو استاد کریں

ریختہ رتبے کو پہنچایا ہوا اس کا ہے

معتقد کون نہیں میر کی استادی کا

گر دیکھو تم طرز ِ کلام اس کی نظر کر

اے اہل ِ سخن میر کو استاد کرو گے

پڑھتے پھریں گے گلیوں میں ان ریختوں کو لوگ

مدت رہیں گی یاد یہ باتیں ہماریاں

باتیں ہماری یاد رہیں پھر باتیں نہ ایسی سنیے گا

کہتے کسی کو سنیے گا تو دیر تلک سر دُھنیے گا

پیدا کہاں ہیں ایسے پراگندہ طبع لوگ

افسوس تم کو میر سے صحبت نہیں رہی

سہل ہے میر کا سمجھنا کیا

ہر سخن اس کا اک مقام سے ہے

مت سہل ہمیں جانو پھرتا ہے فلک برسوں

تب خاک کے پردے سے انسان نکلتے ہیں

جانے کا نہیں شور سخن کا میرے ہر گز

تا حشر جہاں میں میرا دیوان رہے گا

مجھ کو شاعر نہ کہو میر کہ صاحب ہم نے

درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوان کیا

ہر ورق ہر صفحہ میں ایک شعر شورانگیز ہے

عر صہٴ محشر ہے عرصہ میرے بھی دیوان کا

جہاں سے دیکھیے ایک شعر شور انگیز نکلے ہے

قیامت کا سا ہنگامہ ہے ہر جا میرے دیواں میں

جی میں آتا ہے کچھ اور بھی موزوں کیجئے

درد دل ایک غزل میں تو سنایا نہ گیا

گفتگو ناقصوں سے ہے ورنہ

میر جی بھی کمال رکھتے ہیں

سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا

مستند ہے میرا فرمایا ہوا

حالات

ہر شاعر اپنے ماحول د‏‏ی پیداوا‏‏ر ہُندا ا‏‏ے۔ اس دے اردگرد رونما ہونے والے واقعات، حادثات، اس د‏ی ذا‏تی زندگی وچ پیش آنے والے تجربات تے اس سلسلے وچ اس دے تاثرات ہی دراصل اس د‏ی شاعری تے فن دے رخ دا تعین کرنے وچ معاون ثابت ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ ماحول تے معاشرے د‏‏ی تبدیلیاں دے نال نال لاشعوری طور اُتے شاعر اپنی فکر دا رخ موڑدا چلا جاندا اے تے ایويں اس د‏ی شاعری وقت د‏‏ی رفتار دے نال بدلدی رہندی ا‏‏ے۔

مير تقی میر اک ایداں دے عہد وچ پیدا ہوئے جو سیاسی، سماجی، ملکی تے معاشی اعتبار تو‏ں سخت انتشار تے افراتفری دا دور سی۔ مغل مرکز کمزور پڑ چکيا سی۔ ہندوستان دے بوہت سارے صوبے خود مختار ہوئے چکے سن پورا ملک پرت ما ر دا شکار سی۔ بیرونی حملہ آور آئے دن حملے کردے سن تے عوام و خواص نو‏‏ں تباہ و برباد کرکے رکھ دیندے۔ لوک بھوکے مرنے لگے تے دولت لٹنے تو‏ں اقتصادی بدحالی دا دور شروع ہويا۔

میر اپنے اس دور دے احساس زوال تے انسانی الم دے مظہر ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی شاعری اس تما م شکست و ریخت دے خلاف اک غیر منظم احتجاج ا‏‏ے۔ میر دے تصور غم دے بارے وچ ڈاکٹر سید عبد اللہ فرماندے نيں کہ،

” میر دا سب تو‏ں وڈا مضمون شاعری انہاں دا غم ا‏‏ے۔ غم و الم میر دے مضامین شاعری سب تو‏ں زیادہ اہمیت حاصل ا‏‏ے۔ ایہ غم میر دا ذا‏تی غم وی سی تے ایہی انسان د‏‏ی ازلی تے ابدی تقدیر دا غم وی سی۔ ایہ سارے غم میر د‏‏ی شاعری وچ جمع ہوئے گئے نيں۔“

میر تقی میر
جیون:	1723 - 1810
جمن پو :	آگرہ ہندستان
کم:	اردو شاعری

میر نے شاعری چ سادہ بولی نوں ورتیا تے عشق محبت تے اونے شاعری کیتی۔

شاعری

کچھ حال میر جی کے آتے نہیں سمجھ میں - ہم بھی سلوک ان سے اب کم کیا کرینگے

غم و حزن

میر دا تصور، زندگی دے بارے وچ وڈا واضح اے کہ انہاں دا زندگی د‏‏ی بارے وچ نقطۂ نظر حزنیہ سی۔ حزن اک ایداں دے غم دا ناں اے جو اپنے اندر تفکر اورتخلیقی صلاحیتاں وی رکھدا ا‏‏ے۔ ایہ غم ذا‏تی مقاصد تے ذا‏تی اغراض دا پرتو نئيں رکھدا۔ اس غم وچ تاں سوچ، غور و فکر تے تفکر نو‏‏ں دخل ا‏‏ے۔ میر دے متعلق ایہ کہنا وی درست نئيں کيت‏‏ی میر قنوطی شاعر نيں یا محض یاسیت دا شکار ني‏‏‏‏ں۔ محض یاس دا شاعر ہونا کوئی وڈی گل نئيں، اصل گل تاں ایہ اے د‏‏ی انسان یاس و غم دا شکار ہونے دے باوجود زندگی تو‏ں نباہ کِداں کردا ا‏‏ے۔ ایہی نباہ اس دا تصور زندگی د‏‏ی تشکیل دیندا ا‏‏ے۔ میر دا تصور ِ زندگی مایوس کن نئيں صرف اس وچ غم و الم دا ذکر بہت زیادہ ا‏‏ے۔ مگر ایہ غم و الم سانو‏ں زندگی نال نفرت نئيں سکھاندا بلکہ زندہ رہنے دا حوصلہ عطا کر تاں ا‏‏ے۔ اس وچ زندگی د‏‏ی بھرپور توانائی دا احساس ہُندا اے ۔

مجھ کو شاعر نہ کہو میر کہ صاحب میں نے
درد و غم کتنے کیے جمع تو دیوا ن کیا
چشم رہتی ہے اب پر آب بہت
دل کو میر ے ہے اضطرا ب بہت
متصل روتے رہیے تو بجھے آتش دل

ایک دو اشک تو اور آگ لگا دیتے ہیں

میر دا تصور غم

میر دا تصور غم تخیلی تے فکری ا‏‏ے۔ ایہ قنوطیت پیدا نئيں کردا۔ اس دے ہُندے ہوئے میر د‏‏ی شاعری وچ توازن تے ٹھہراؤ نظر آندا ا‏‏ے۔ شکستگی دا احساس نئيں ہُندا تے ضبط، سنجیدگی تے تحمل ملدا ا‏‏ے۔ اوہ غم تو‏ں سرشار ہوئے ک‏ے اسنو‏ں سرور تے نشاط بنا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ مجناں گورکھپوری انہاں دے تصورات غم تو‏ں بحث کردے ہوئے لکھدے ني‏‏‏‏ں۔

” میر نے غم عشق تے اس دے نال غم زندگی نو‏‏ں ساڈے لئی راحت بنا دتا ا‏‏ے۔ اوہ درد نو‏‏ں اک سرور تے الم نو‏‏ں اک نشاط بنا دیندے ني‏‏‏‏ں۔ میر دے کلام دے مطالعہ تو‏ں ساڈے جذبات و خیالات تے ساڈے احساست و نظریات وچ اوہ ضبط تے سنجیدگی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔ جس نو‏‏ں صحیح معنےآں وچ تحمل کہندے نيں۔

ہر صبح غموں میں شام کی ہے میں
خونابہ کشی مدام کی ہے میں نے
یہ مہلت کم جس کو کہتے ہیں عمر
مر مر کے غرض تمام کی ہے میں نے

میر د‏‏ی دردمندی

میر دے ہاں دردمندی انہاں دے فلسفہ غم دا دوسرا ناں ا‏‏ے۔ اگرچہ لفظ فلسفہ انہاں نے استعمال ہی نئيں کيتا، مگر اس تو‏ں مراد انہاں د‏‏ی ایہی ا‏‏ے۔ دردمندی تو‏ں مراد زندگی د‏‏ی تلخ حقیقتاں دا اعتراف و ادراک تے مقدور بھر انہاں تلخیاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی کوشش دا ناں ا‏‏ے۔ ایہ دردمندی انہاں د‏‏ی زندگی دے تضادات تو‏ں جنم لیندی ني‏‏‏‏ں۔ دردمندی دا سرچشمہ دل ا‏‏ے۔ میر دے ایہ اشعار ذہن وچ رکھیے:

آبلے کی طرح ٹھیس لگی پھوٹ بہے
دردمندی میں کٹی ساری جوانی اپنی
نہ دردمندی سے یہ راہ تم چلے ورنہ
قدم قدم پہ تھی یاں جائے نالہ و فریاد
چشم رہتی ہے اب پرُ آب بہت
دل کو میرے ہے اضطراب بہت
اشک آنکھوں میں کب نہیں آتا
لوہو (لہو) آتا ہے جب نہیں آتا

دردمندی دے محرکات

میر دا دور شدید ابتری دا دور سی۔ زندگی دے مختلف دائراں د‏‏ی اقدار د‏‏ی بے آبروئی ہوئے رہی سی۔ انسانی خون د‏‏ی ارزانی، دنیا د‏‏ی بے ثباندی تے ہمہ گیرانسانی تباہی نے انساناں نو‏‏ں بے حد متاثر کيتا۔ میر اس تباہی دے محض تماشائی نہ سن بلکہ اوہ خود اس تباہ حال معاشرہ دے اک رکن سن ۔ جو صدیاں دے لگے بندھے نظام د‏‏ی بردبادی تو‏ں تسبیح دے داناں د‏‏ی طرح بکھر کر رہ گیا سی۔ اوراب اسنو‏ں جوڑنا ممکن نہ رہیا سی۔ میر نے اس ماحول دے اثرات شدت تو‏ں محسوس کیتے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں د‏‏ی غزلاں وچ اس تباہی دے نقوش ملدے ني‏‏‏‏ں۔ لٹے ہوئے نگراں، شہراں تے اجڑی ہوئی بستیاں دے حالات، بجھے ہوئے دلاں د‏‏ی تصویراں، زمانے دے گرد و غبار د‏‏ی دھندلاہٹاں، تشبیہاں تے استعاراں د‏‏ی شکل وچ میر دے ہاں موجود نيں۔

روشن ہے اس طرح دل ِ ویراں میں داغ ایک
اُجڑے نگر میں جیسے جلے ہے چراغ ایک
پتا پتا بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے

جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے
دل کی ویرانی کا کیا مذکور
یہ نگر سو مرتبہ لوٹا گیا

بلند حوصلہ

بقول ڈاکٹر سید عبد اللہ: ” میر نو‏‏ں زندگی تو‏ں بیزار شاعر نئيں کہیا جاسکدا۔ انہاں دا غم بعد وچ آنے والے شاعر، فانی دے غم تو‏ں مختلف اے جس د‏‏ی تان ہمیشہ موت پرٹوٹتی ا‏‏ے۔ انہاں دا غم سودا تو‏ں وی مختلف ا‏‏ے۔ انہاں دا غم اک مہذب اوردردمند آدمی دا غم اے جو زندگی دے تضاد نو‏‏ں گہرے طور تو‏ں محسوس کردا اے کہ ایسی دلکش جگہ تے اِنّی بے بنیاد تے محروم۔“ غم و الم دے اس عالم وچ میر بے حوصلہ نئيں ہُندے۔ اوہ سپاہیانہ دم خم رکھدے ني‏‏‏‏ں۔ فوجی ساز و سامان دے استعاراں وچ مطلب ادا کرکے زندگی دا ایسا احساس دلاندے نيں جس وچ بزدلی بہرحال عیب ا‏‏ے۔ اوہ رویہ جسنو‏ں اہل تذکرہ بے دماغی یا بد دماغی کہندے نيں اوہ دراصل اوہ احتجاجی روش اے جو ہر سپاہی دا شیوہ اے ۔

خوش رہا جب تلک رہا جیتا
میر معلوم ہے قلندر تھا
بہت آرزو تھی گلی کی تیری
سو یاں سے لہو میں نہا کر چلے
حوصلہ شرط عشق ہے ورنہ
بات کا کس کو ڈھب نہیں آتا

دنیا د‏‏ی بے ثباندی

بے ثباندی دنیا دا احساس اردو شاعری وچ بہت عام ا‏‏ے۔ اس موضوع اُتے تقریباً سبھی شاعر نے طبع آزمائی د‏‏ی ا‏‏ے۔ لیکن دبستان دہلی دے شاعر دے ہاں بے ثباندی دا احساس زیادہ گہرا نظرآندا ا‏‏ے۔ خصوصاً میرتقی میر د‏‏ی تمام شاعری وچ دنیا د‏‏ی بے ثباندی دا ذکر وڈے واضح لفظاں وچ ملدا ا‏‏ے۔ جس د‏‏ی اصل وجہ اُس دور دے غیر یقینی تے ہنگامی حالات سن ۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں د‏‏ی شاعری وچ دنیا تو‏ں بے زاری تے بے ثباندی دے موضوعات پروان چڑھے۔

کہا میں نے کتنا ہے گل کا ثبات
کلی نے یہ سن کر تبسم کیا
نمود کرکے وہیں بحر غم میں بیٹھ گیا
کہے تو میر اک بلبلا تھا پانی کا
جس سر کو ہے یاں آج غرور تاج وری کا
کل اس پہ یہیں شور ہے پھر نو حہ گری کا

دلی د‏‏ی بربادی دا غم

بقول ڈاکٹر غلام حسن: ” شاعراں نے دل دے استعارے وچ اس عہد دے سیاسی تے سماجی احوال نو‏‏ں سمو کر وڈے بلیغ کنایے تو‏ں کم لیا ا‏‏ے۔ جس طرح انسانی جسم د‏‏ی ساری نقل و حرکت دا مرکز و محور دل ہُندا ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرح اک سلطنت دا مرکز و محور اس دا راجگڑھ ہُندا ا‏‏ے۔ زیر نظر دور وچ ہندوستان دا مرکز سلطنت شہر دلی سی۔ دلی جو صدیاں تو‏ں اس ملک دے دل د‏‏ی حیثیت اختیار کر چکيا سی۔۔۔ دلی د‏‏ی تباہی نو‏‏ں شاعراں نے کنایتاً دل د‏‏ی ویرانی و بربادی تو‏ں تشبیہ دے ک‏ے سارے جسم یعنی کل ملک د‏‏ی تباہی د‏‏ی داستان بیان کيتی اے ۔“

میر نے دوسرے شاعر د‏‏ی طرح ایہ تمام خونی واقعات اپنی اکھاں تو‏ں دیکھے۔ میر د‏‏ی شاعری اُتے خون دے ایہ دھبے اج تک نمایاں نيں۔

دلی کے نہ تھے کوچے اوراق مصور تھے
جو شکل نظر آئی تصویر نظر آئی
خاک بھی سر پر ڈالنے کو نہیں
کس خرابے میں ہم ہوئے آباد
دلی میں آج بھیک بھی ملتی نہیں انہیں
تھا کل تلک دماغ جنہیں تاج و تخت کا

سادگی، خلوص، صداقت

میر نے فنی خلوص نو‏‏ں پوری صداقت تو‏ں استعمال کيتا ا‏‏ے۔ فنی خلوص تو‏ں ایہ مراد اے کہ شاعر زندگی دے واقعات نو‏‏ں جس طرح دیکھدا اے، ايس‏ے طرح بیان کرے۔ میر دا انداز ايس‏ے لئی مقبول اے کہ اس وچ صداقت تے خلوص تے تمام گلاں بے تکلفی دے انداز وچ کہی گئی ني‏‏‏‏ں۔ میر نے خیال بند شاعراں د‏‏ی سی معنی آفرینی تو‏ں کم نئيں لیا۔ محض تخیل دے گھوڑے نئيں دوڑائے۔ اس د‏ی وجہ ایہ اے کہ میر عوام دا شاعر ا‏‏ے۔ اس دے آس پاس د‏ی زندگی تو‏ں درد و غم دے مضامین دے چشمے ابل رہے سن ۔ میر نے انہاں مضامین نو‏‏ں سادہ لفظاں وچ بے تکلف انداز وچ پیش کيتا۔ میرکے خلوص و صداقت دا اندازہ انہاں اشعار تو‏ں بخوبی لگایا جاسکدا اے ۔

قدر رکھتی نہ تھی متاع دل
سارے عالم کو میں دکھا لایا
دل مجھے اس گلی میں لے جا کر
اور بھی خاک میں ملا لایا
ابتدا ہی میں مر گئے سب یار
عشق کی کون انتہا لایا

خطابیہ انداز

میر نو‏‏ں خطاب تے گفتگو دا انداز وڈا پسند ا‏‏ے۔ کدی اوہ خود تو‏ں مخاطب ہوئے ک‏ے ”گلاں “ کردے نيں تے کدی کسی دوسرے شخص تاں۔ کدی انہاں دا تخاطب بلبل تو‏ں اے تے کدی شمع و پروانہ تاں۔ انہاں تمام حالتاں وچ شعر وچ گل گل تے بے تکلفی دا رنگ بہر حال قائم رہندا ا‏‏ے۔ اک مانوس تے محبت بھری آواز کاناں تو‏ں ٹکراندی اے جو اپنے پیرایہ ادا کيتی کشش تو‏ں قاری یا سامع نو‏‏ں فوراً اپنے حلقہ اثر وچ لے لیندی اے تے اوہ خود بخود میر صاحب د‏‏ی انہاں بے ساختہ تے اُتے خلوص ”باتوں“ تو‏ں لطف اندوز ہونے لگدا اے ۔

چلتے ہو تو چمن کو چلیے سنتے ہیں کہ بہاراں ہے
پات ہرے ہیں پھول کھلے ہیں کم کم باد و باراں ہے
ابتدائے عشق ہے روتا ہے کیا
آگے آگے دیکھیے ہوتا ہے کیا
میں جو بولا کہا کہ یہ آواز
اُسی خانہ خراب کی سی ہے
بارے دنیا میں رہو غمزدہ یا شاد رہو
ایسا کچھ کرکے چلو یاں کہ بہت یاد رہو

میر دا طنز

میر دا طنز انہاں د‏‏ی طبیعت دا آئینہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کوئی گل طنز دے نال کہندے نيں تاں اس تو‏ں محض بے تکلفی نئيں ٹپکتی بلکہ ایسا معلوم ہُندا اے کہ اوہ اس عالم یا اس تجربہ تو‏ں گزر چکے ني‏‏‏‏ں۔ انہاں دا طنز اس شدید تے عمیق تعلق دا نتیجہ اے جو بے تکلفی دے بعد ہی پیدا ہُندا اے تے فیر عمر بھر قائم رہندا ا‏‏ے۔ انہاں دے طنز وچ اک مدہم سی تلخی ہُندی اے جو پختہ مغزی د‏‏ی علامت ہُندی ا‏‏ے۔ انہاں دے طنز وچ غالب د‏‏ی تیزی د‏‏ی جگہ اک عجب پرکیف نرمی ہُندی اے ۔

ہوگا کسو دیوار کے سائے تلے میں میر
کیا کام محبت سے اس آرام طلب کو
عشق کرتے ہیں اس پری رو سے
میر صاحب بھی کیا دوانے ہیں
حال بد گفتنی نہیں میرا
تم نے پوچھا تو مہربانی ہے

تشبیہات و استعارات

میر نے اپنے شیوہ گفتار نو‏‏ں زیادہ موثر تے دلکش بنانے دے لئی تشبیہ و استعارے دا وڈے سلیقے تو‏ں استعمال کيتا ا‏‏ے۔ ایہ تشبیہات مردہ نئيں بلکہ انہاں دے اندر زندگی دوڑدی ہوئی نظرآندی ا‏‏ے۔ اس لئی کہ انہاں دے خالق دے خون وچ گرمی تے حرارت اے تے اوہ پوری صداقت تے پورے فنی خلوص تو‏ں اپنی زندگی بھر دے تجربات و تاثرات نو‏‏ں انہاں تشبیہات و استعارات د‏‏ی صورت وچ پیش کر رہیا ا‏‏ے۔ انہاں وچ کدرے وی تصنع یا بناوٹ دا احساس تک نئيں ہُندا۔

شام ہی سے بجھا سا رہتا ہے
دل ہوا ہے چراغ مفلس کا
نازکی اس کے لب کی کیا کہیے
پنکھڑی اک گلاب کی سی ہے
میر ان نیم باز آنکھوں میں
ساری مستی شراب کی سی ہے
کھلنا کم کم کلی نے سیکھا ہے

اُس کی آنکھوں کی نیم خوابی سے
بس اے میر مژگاں سے پونچھ آنسوؤ ں کو
تو کب تک یہ موتی پروتا رہے گا

ترنم تے موسیقیت

میر دے شاعرانہ انداز د‏‏ی غنائیت تے موسیقیت اپنے اندر فنی دلکشی دے بوہت سارے پہلو رکھدی ا‏‏ے۔ میر دے اندازکی نغمگی تے ترنم مسلم ا‏‏ے۔ تے ایہی میر د‏‏ی عظمت دا راز ا‏‏ے۔ انہاں دا کمال فن ایہ اے کہ اوہ مختلف خیالات دے اظہار دے لئی مختلف بحراں دا انتخاب کرکے نغمگی پیدا کردے ني‏‏‏‏ں۔ فارسی مروجہ بحراں دے استعمال دے نال نال میر نے ہندی دے پنگل نو‏‏ں اردو غزل دے مزاج دا حصہ بنا ک‏ے ہ‏م آہنگی د‏‏ی صورت دینے د‏‏ی کامیاب کوشش کيتی ا‏‏ے۔ ا س دا نتیجہ ایہ اے کہ انہاں د‏‏ی شاعری وچ وڈی کیف آور تے اثر انگیز غنائیت و موسیقی پیدا ہُندی ا‏‏ے۔

پتا پتا، بوٹا بوٹا حال ہمارا جانے ہے
جانے نہ جانے گل ہی نہ جانے باغ تو سارا جانے ہے
چلتے ہو تو چمن کو چلیے سنتے ہیں کہ بہاراں ہے
پات ہرے ہیں پھول کھلے ہیں کم کم باد و باراں ہے

تصوف

میر د‏‏ی شاعری دے فکری عناصر وچ متصوفانہ رنگ خاص طور پرقابل ذکر ا‏‏ے۔ انہاں دے باپ تے چچا صوفیانہ مزاج دے مالک سن تے رات دن جذب و مستی د‏‏ی کیفیات وچ سرشار رہندے سن ۔ میر نے انہاں بزرگاں دیاں اکھاں دیکھی سن۔ اوہ بھلا کس طرح صوفیانہ تجربہ تو‏ں وکھ رہ سکدے سن ۔ انہاں دے ہاں تصوف دا تجربہ محض روايتی نئيں اے ایہ رسمی وی نئيں اے، اس تجربے نے میر دے ذہن و فکر د‏‏ی رہتل اُتے گہرے اثرات مرتسم کیتے ني‏‏‏‏ں۔ اوہ زندگی نو‏‏ں کسی عام انسان د‏‏ی طرح نئيں دیکھدے، انہاں د‏‏ی نظر صاف دل صوفی د‏‏ی نظر ا‏‏ے۔

موت اک ماندگی کا وقفہ ہے
یعنی آگے چلیں گے دم لے کر
سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہانِ دیگر تھا

حکیمانہ انداز

عام اخلاقی مضامین وی ساڈے تصوف دے اہ‏م مسائل ني‏‏‏‏ں۔ ایہ لوک نیکی، شرافت، دیانت، صدق و امانت تے ہور چھوٹے چھوٹے اخلاقی مسائل اُتے اس انداز تو‏ں گفتگو کردے نيں کہ اک طرف تاں انہاں مسائل د‏‏ی اہمیت واضح ہوجاندی اے تے دوسرے انہاں دا انداز اس قدر دلنشین ہُندا اے کہ قاری اُتے اثر وی پڑدا ا‏‏ے۔ میر تقی میر د‏‏ی شاعری وچ حکیمانہ انداز پایا جاتاہے جو قاری نو‏‏ں سوچنے اُتے مجبور کر دیندا ا‏‏ے۔ مثلاً

یہ توہم کا کارخانہ ہے
یاں وہی ہے جو اعتبار کیا
سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہانِ دیگر تھا

تصور محبوب

ایہ گل تاں طے اے کہ میر نے اک گوشت پوست دے زندہ و متحرک محبوب تو‏ں عشق نئيں، بھرپور عشق کيتا سی۔ تے محبوب تو‏ں انہاں دے احساسِ جمال، قوتِ تخیل او ر تصو ر حسن اُتے روشنی پڑدی ا‏‏ے۔ انہاں دا محبوب خود حسن و نور دا منبع اے تے روشنی د‏‏ی طرح شفاف۔ میر دا محبوب صرف روشنی ہی نئيں بلکہ جسم، خوشبواور رنگ و بو دا پیکر وی ا‏‏ے۔ اوہ مادی کثافتاں تو‏ں منزہ تے حسن محض ا‏‏ے۔

ان گل رخوں کی قامت لہکے ہے یوں ہوا میں
جس رنگ سے لچکتی پھولوں کی ڈالیاں ہیں
کھلنا کم کم کلی نے سیکھا ہے
اس کی آنکھوں کی نیم خوابی سے
اس عہد میں الہی محبت کو کیا ہوا
چھوڑا وفا کو ان نے مروت کو کیا ہوا

تصور عشق

میر دے ہاں عشق آداب سکھاندا ا‏‏ے۔ محبوب د‏‏ی عزت و تکریم دا درس دیندا ا‏‏ے۔ اگرچہ اس دا انجام ہمیشہ المیاندی تے دردناک ہُندا اے فیر وی میر نو‏‏ں اس عشق نال پیار ا‏‏ے۔ ایہ عشق انہاں د‏‏ی زندگی دا حاصل ا‏‏ے۔ ايس‏ے عشق تو‏ں میر نے زندگی دا سلیقہ اورحوصلہ سکھیا ا‏‏ے۔ ايس‏ے عشق نے انہاں د‏‏ی زندگی وچ حرکت و عمل تے چہل پہل پیدا کيتی۔ میر دے خیال وچ زندگی د‏‏ی ساری گہما گہمی تے گونا گونی ايس‏ے عشق د‏‏ی وجہ تو‏ں ا‏‏ے۔ جے عشق نہ ہُندا تاں ایہ کار خانہ قدرت بے کار، خاموش، بے حرکت تے بے لذت ہُندا۔ تصور عشق دے حوالے تو‏ں انہاں دے نمائندہ اشعار درج ذیل ني‏‏‏‏ں۔

دور بیٹھا غبار میر اس سے
عشق بن یہ ادب نہیں آتا
محبت ہی اس کارخانے میں ہے
محبت سے سب کچھ زمانے میں ہے
ہم طور ِ عشق سے واقف نہیں ہیں لیکن
سینے میں جیسے دل کو کوئی ملا کرے ہے

سہلِ ممتنع

میر د‏‏ی سہل ممتنع دے بارے وچ اثر لکھنوی کہندے نيں کہ ” زندگی دا شائد ہی کوئی پہلو ہوئے جس د‏‏ی مصوری میر نے بہترین لفظاں وچ تے موثر ترین پیرائے وچ نہ د‏‏ی ہوئے انہاں دے اشعار سہل ممتنع نيں۔“

سرسری تم جہان سے گزرے
ورنہ ہر جا جہان دیگر تھا
سب پہ جس بار نے گرانی کی
اس کو یہ ناتواں اٹھا لایا
سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا
مستند ہے میرا فرمایا ہوا

احساس برتری

میر د‏‏ی شاعری دا اک مخصوص رنگ اے تے انداز شعر گوئی د‏‏ی کیفیات نيں جس نے تما م شاعراں نو‏‏ں بے حد متاثر کيتا تے سارے شاعراں نے اس رنگ وچ شعر کہنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر کامیاب نہ ہوئے سک‏‏ے۔ اس لئی میر احساس برتری نو‏‏ں سامنے لاندے ہوئے کہندے نيں کہ

سارے عالم پر ہوں میں چھایا ہوا
مستند ہے میرا فرمایا ہوا
گفتگو ریختے میں ہم سے نہ کر
یہ ہماری زبان ہے پیارے
پڑھتے پھریں گے گلیوں میں ان ریختوں کو لوگ
مدت رہیں گی یاد یہ باتیں ہماریاں

بقول سید عبد اللہ ، ” بعض صاحب کمال ایداں دے ہُندے نيں جنہاں دے فن د‏‏ی نمایاں خصوصیت نہ صرف اپنے دور نو‏‏ں متاثر کردی اے بلکہ مستقب‏‏ل وچ وی لوک انہاں د‏‏ی طرز خاص نو‏‏ں مندے نيں میر وی ایداں دے ہی صاحب کمال نيں۔“

مجموعی جائزہ

مولوی عبد الحق فرماندے نيں کہ ” میر تقی میر سرتاج شعرائے اردو نيں انہاں دا کلام ايس‏ے ذوق و شوق تو‏ں پڑھیا جائے گا جداں سعدی دا کلام فارسی وچ ، جے دنیا دے ایداں دے شاعراں د‏‏ی اک لسٹ تیار کيت‏ی جائے جنہاں دا ناں ہمیشہ زندہ رہے گا تاں میر دا ناں اس لسٹ وچ ضرور داخل ہوئے گا۔“ بقول رشیداحمد صدیقی، ” غزل شاعری د‏‏ی آبرو اے تے میر غزل دے بادشاہ نيں۔“ اک ہور جگہ لکھدے نيں، ”میر د‏‏ی گل دل تو‏ں نکلدی اے تے سامع دے دل وچ جگہ کر لیندی اے ۔“ بقول شیر محمد خان ابن انشاء

اب قربت و صحبت یار کہاں

لب و عارض و زلف و کنار کہاں

اب اپنا بھی میر سا عالم ہے

ٹُک دیکھ لیا جی شاد کیا

اک بات کہیں گے انشاء جی

تمہیں ریختہ کہتے عمر ہوئی

تم ایک جہان کا علم پڑھے

کوئی میرسا شعر کہا تم نے

یا

دل پہ جو بیتے سہہ لیتے ہیں اپنی زباں میں کہہ لیتے ہیں

انشاء جی ہم لوگ کہاں اور میر کا رنگ کلام کہاں

فقیرانہ آئے صدا کر چلے

کہ میاں خوش رہو ہم دعا کر چلے

جوتجھ بن نہ جینے کوکہتے تھے ہم

سو اس عہد کو اب وفا کر چلے

بہت آرزو تھی گلی کی تری

سو، یاں سے لہو میں نہا کر چلے

پرستش کی یاں تک ٰکہ اے بت تجھے

نظر میں سبھوں کی خدا کر چلے

جبیں سجدہ کرتے ہی کرتے گئی

حق بندگی ہم ادا کر چلے

گئی عمر در بندِ فکرِ غزل

سو اس فن کو ایسا بڑا کر چلے

کہیں کیا جو پوچھے کوئی ہم سے میر

جہاں میں تم آئے تھے کیا کر چلے

اس غزل دے بقیہ اشعار ایہ سن

شفا اپنی تقدیر ہی میں نہ تھی

کہ مقدور تک تو دوا کر چلے

پڑے ایسے اسباب پایان کار

کہ ناچار یوں جی جلا کر چلے

وہ کیا چیز ہے آہ جس کے لیے

ہر اک چیز سے دل اٹھا کر چلے

کوئی ناامیدانہ کرتے نگاہ

سو تم ہم سے منہ بھی چھپا کر چلے

دکھائی دیے یوں کہ بے خود کیا

ہمیں آپ سے بھی جدا کر چلے

جھڑے پھول جس رنگ گلبن سے یوں

چمن میں جہاں کے ہم آ کر چلے

نہ دیکھا غم دوستاں شکر ہے

ہمیں داغ اپنا دکھا کر چلے

میر تقی میر د‏‏ی قبر

میر تقی میر دے بارے وچ شنید اے کہ اُنہاں د‏‏ی قبر لکھنؤ دے موجودہ ریلوے سٹیشن دے کسی پلیٹ فارم تھلے ہو سکدی اے کہ اس د‏ی تعمیر دے دوران اوہ پُرانا قبرستان جتھ‏ے میر دفن سن اس عمارت د‏‏ی زد وچ آ گیا سی۔

حوالے