نہال چند لاہوری
| نہال چند لاہوری | |
|---|---|
| جم |
|
| وفات |
|
 باب ادب
| |
ترمیم  | |
نہال چند لاہوری، فورٹ ولیئم کالج کلکتا وچ اک کپتان دی وساطت توں ملازم ہوئے۔ اوہناں دے اجداد دا تعلق دہلی توں سی۔ دہلی دی تباہی توں بعد نہال چند لاہور مقیم ہوگئے اس لئی لاہوری کہلائے۔
نہال چند لاہوری نے ”گل بکاؤلی“ دے قِصے نوں فارسی توں اردو وچ ترجمہ کيتا تے اس دا ناں ”مذہب عشق“ رکھیا۔ مترجم نے اپنے ترجمے نوں اصل دے نیڑے رکھدے ہوئے تکلفات توں بچݨ دی کوشش کيتی اے۔ اوہناں نے لفاظی دی جگہ سادگی اختیار کرکے قِصے نوں دلچسپ تے عام فہم بنا دتا اے۔ نہال چند دی تریخ پیدائش تے وفات دے متعلق وثوق نال کچھ نئيں کہیا جا سکدا۔
کہیا جاندا اے کہ دہلی دی طوائف الملوکی دے سیلاب وچ اس عہد دے سَبھ بیش قیمت حقائق بہہ گئے۔ شرفائے شہر تے اہلِ علماء نوں جدوں نويں جائے پناہ دی بھال ہوئی تاں نہال چند لاہوری عروس البلاد لاہور دی پناہ وچ آگئے تے ايسے نسبت توں ’لاہوری‘ کہلائے۔
تلاشِ معاش نے اوہناں نوں 1802ء وچ کلکتا پہنچایا تے فیر ایتھے ’مذہب عشق‘ دے ترجمے تے تالیف دے سبب اوہناں نوں شہرتِ دوام حاصل ہوئی۔ اک واقف کار انگریز ڈیوڈ روبرٹسن دے توسط نال نہال چند لاہوری دی رسائی جان گلکرسٹ تک ہوئی تے فورٹ ولیئم کالج دے شعبہ تالیف و تراجم وچ ملازم رکھ لئے گئے۔ ڈاکٹر عبیدہ بیگم نے نہال چند لاہوری نوں سِرے توں فورٹ ولیئم کالج دا ملازم تسلیم نئيں کيتا تے لِکھیا کہ ”نہال چند لاہوری شعبہ ہندوستانی دے باضابطہ ملازم نئيں سی۔ ڈاکٹر عبیدہ بیگم دے موقف دی توثیق 9 ستمبر1803 وچ کالج کونسل نوں بھیجی گئی گلکرسٹ دی اُس رپورٹ توں وی ہُندی اے جیہدے وچ کالج دے غیر تنخواہ دار لکھاریاں دیاں کتاباں اُتے انعام دی سفارش کيتی گئی سی۔ اِس طرحاں نہال چند دے شخصی کوائف دے متعلق ابہام نیں۔ اوہناں دی بنیادی حیثیت اک مترجم تے سلیس نثر نگار دی اے۔ ”گل بکاؤلی مسمّا بہ ’مذہبِ عشق‘ نثر بہ زبانِ اردو قصّہ“ اوہناں دا نثری کارنامہ اے جس اُتے نہال چند دی ناموری دی عمارت ایستادہ اے۔
ہندوستان دیاں لوک کہانیاں وچ گل بکاؤلی دی کتھا نے بہت شہرت پائی۔ شیخ عزت اللہ بنگالی نے ایہنوں فارسی وچ لکھیا سی۔ نہال چند نے ایہنوں فارسی توں اردو وچ منتقل کيتا تے ’مذہبِ عشق‘ دے نام نال موسوم کيتا۔ ایہی نثری قصّہ دیا شنکر نسیم دے ہتھوں مثنوی گلزارِ نسیم دی شکل وچ پیش ہويا۔ اپنی نوعیت دے اعتبار توں نہال چند لاہوری دا ’مذہبِ عشق‘ عزت اللہ بنگالی تے دیا شنکر نسیم توں جداگانہ حیثیت دا حامل اے۔ ایہ نہ تاں فارسی اے تے نہ منظوم اردو بلکہ ایہدا خمیر وقت دی عوامی تے رابطے دے طور اُتے ابھرتی ہوئی بولی اردو توں لیا گیا اے۔ اوہ عوامی بولی جس اُتے بدیسی حکومت دیاں نظراں مرکوز سی تے جیہنوں حکومت وقت اپنی استعماری سطوت تے تفکری میلانات دی توسیع تے نفاذ دی خاطر اک حربے دے طور تے ترقی دینا چاؤہندی سی۔ ایتھے ایہ دیکھنا وی دلچسپی دا باعث اے کہ گل بکاؤلی دی کہانی توں سروکار رکھن والے متن کس طرحاں لمحہ بہ لمحہ تیزی نال اک دوسرے متن دی مقبولیت اُتے دھوڑ پا کے اگے ودھ جاندے نيں۔ گل بکاؤلی دی لوک کتھا اولن فارسی بولی وچ ضبط تحریر وچ لیائی گئی مگر نہال چند لاہوری دے اردو پیراہن نے اصل فارسی متن یا ماخذ نوں حاشیے اُتے رکھ دتا، اس طرحاں عزت اللہ بنگالی اپنے کارنامے دے نال ذہناں توں تقریبن اوجھل ہو گئے۔ دیا شنکر نسیم دی مثنوی دی بدولت کچھ ایداں دا ہی حشر نہال چند لاہوری دی ’مذہبِ عشق‘ دا وی ہويا۔ سالک لکھنوی دے بقول: ”نسیم لکھنوی دی مثنوی اِنّی مقبول ہوئی کہ نہال چند لاہوری دا ترجمہ ماند پَے گیا، لوک نہال چند دا ناں بُھل گئے، یاد رہیا تاں صرف گل بکاؤلی دا قصّہ“۔
’مذہبِ عشق‘ دا قلمی نسخہ ایشیاٹک سوسائٹی آف بنگال (کلکتا) دی لائبریری وچ موجود اے۔ انٹرنیٹ اُتے اک نسخہ مولانا آزاد لائبری، علی گڑھ مسلم یونیورسٹی دے حوالے توں موجود اے جیہدے صفحات دی تعداد: 102 اے تے ایہ نسخہ باتصویر اے۔ اس وچ کل 12 تصاویر نيں۔ اک صفحے اُتے عمومن 19 سطراں نيں۔ ایہدا سال اشاعت 1873 درج اے۔ ایہ خطِ نستعلیق وچ اے۔ انٹرنیٹ اُتے دستیاب ’ریختہ کتب‘ دے ذخائر وچ ’مذہبِ عشق‘ دا جیہڑا نسخہ موجود اے اس اُتے سال اشاعت 1803 درج اے۔ ایہ خلیل الرحمان داؤدی دا مرتب کردہ نسخہ اے۔ ایہدی طباعت قدیم کانٹے دار ٹائپ وچ ہوئی اے۔ ایہ مجلس ترقی ادب لاہور توں شائع ہویا اے۔ اصل قصہ کل 154 صفحات اُتے مبنی اے، داؤدی دا مقدمہ 16 صفحے تے اخیر دے 8 صفحات اغلاط نامے دے لئی مختص نيں۔ اس طرحاں اس نُسخے وچ کل 203 صفحات نيں۔
کولونیئل مقاصد دے تحت فورٹ ولیئم کالج وچ اُبھرݨ والی اردو نثر نے فارسی دی بالادستی تے رائج ثقافتی محور اُتے اصرار کرن والے رویے توں ذہنی تے فکری انحراف دی راہ پیدا کیتا تاں نہال چند لاہوری دے ’مذہبِ عشق‘ نوں اس قافلے وچ شامل اک توانا آواز دی حیثیت توں یاد کيتا جائے گا۔