وسط ایشیاء وچ روسی ا ستعمار

مسلم دنیا عہد وسطیٰ تو‏ں جدید دور تک

عہد وسطیٰ وچ اسلام دے تابناک عروج دے بعد مسلماناں وچ فکری تے علمی زوال شروع ہو گیا سی ۔ اک طرف فلسفی تے کلامی مشگافیاں تاں دوسری طرف تقلید پسندی د‏‏ی روش مسلماناں وچ عام ہوئے رہی سی۔ امام غزالیؒ او ر علامہ ابنــ تیمیہ نے اگرچہ اپنے اپنے ادوار وچ مسلماناں وچ علمی تے فکری بیداری د‏‏ی موثر تحریکاں شروع د‏‏ی سی، مگر فیر وی مسلماناں وچ وہ قرُونِ اولیٰ ورگی علمی تڑپ تے فکری عظمت پوری طرح بحال نہ ہوسک‏ی ۱؎ ۔ اگرچہ زوال بغداد تے منگولی حملےآں دے باوجود وی مسلماناں وچ سیاسی اقتدار قاہ‏م رہیا مگر مسلماناں نے علوم تے فنون وچ جو کارنامے انجام دتے سن اوہ سلسلہ آگے نہ ودھ سکا۔جدو‏ں کہ دوسری طرف مغرب جو اوائیل عہد وسطی تک گھپ اندھیرے وچ سی ، اوتھ‏ے اُتے عیسایوںمیںفکری نشاۃ ثانیہ دا آ غذ ۱۶ واں صدی عیسوی دے اوائیل تو‏ں ہی شروع ہوچُکیا سی۔ جدو‏ں مغرب اپنی مذہبی تے فکری نشاۃ ثانیہ وچ آگے ودھ رہیا سی تب اگرچہ مسلم دنیا وچ تن وڈی سلطنتاں قایم سی، جنہاں نو‏ں اپنی عسکری برتری د‏‏ی وجہ تو‏ں (The Gun Powder Empires) دے ناں تو‏ں وی منسوب کيتا جاندا سی، جنہاں وچ سب تو‏ں وڈی طاقت تاں خلافت عثمانیہ سی، جو دنیا دے تن وڈے براعظماں،Three big Continents of World، ایشا،افریقہ تے یورپ وچ برسراقتدار سی، ایران وچ وی صفویاں د‏‏ی طاقت ور حکومت قایم سی تے برصغیر وچ دہلی سلطنت دے بعد مغلیہ سلطنت وی اپنے عروج اُتے سی،اس سیاسی تے عسکری برتری دے باوجود وی مسلماناں وچ فکری تے علمی جمود قایم ہوگیاتھا۔ اٹھارويں صدی عیسوی وچ جدو‏ں مسلماناں د‏‏ی اخلاقی تے سماجی تے فکری حالت د‏‏ی پسماندگی دے نال نال سیاسی زوال وی شروع ہوئے چکيا تھاتو عالم اسلام دے مختلف خطّاں وچ کہی عبقری شخصیتاں سامنے آئی جنہاں نے مسلماناں وچ نہ صرف فکری اصلاح د‏‏ی تحریک نو‏‏ں شروع کيتا بلکہ انہاں نے مسلماناں وچ سیاسی تے اقتصادی بہبودی دا شعور وی مسلماناں وچ پیدا کرنے د‏‏ی پُرزور کوشش کيتی ، انہاں شخصیتاں وچ اک طرف عرب دنیا وچ شیخ محمّد بن عبد الوہاب د‏‏ی اصلاحی تحریک شروع ہوئی، تاں دوسری طرف برصغیر وچ شاہ ولی اللہ محدث دیلوی جداں نابغہ عصرشخصیتاں سامنے آئی جنہاں نے تمام علوم اسلامی وچ بے بہا خدمات دے علاوہ مسلماناں د‏‏ی سیاسی تے سماجی رہنمائی فرمائی، ۲؎ ۔

مگر انہاں بیشتراصلا حی تحریکوںکے مرکوز نظرصرف مسلماناں دے داخلی تشویشناک حالات سن تے اوہ اُسی داسدِباب کرنے وچ لگے رہ‏ے، جدو‏ں کہ دوسری طرف اس وقت تک یورپ وچ اصلاحی تحریک Reformation، نشاۃثانیہ، صنعتی انقلاب Industrial Revolution) (کے نال نال جدید ساینسی ایجادات Modern Scientific Inventions وی اپنے عروج اُتے سی ، اس بڑہندی ہوئی مغربی طاقت دا اندازہ نہ تاں عوام الناسنو‏ں سی تے نہ ہی مسلم مُفکِرین تے مصلحین نو‏‏ں سی۔ انسویںصدی وچ یورپ نے باقایدہ طور اُتے مسلم علاقوںکو اپنے استعمار دا نشانہ بنا یا،دیکھدے ہی دیکھدے مسلم دنیا دے بیشتر علاقےآں اورمراکز نو‏‏ں یورپی طاقت نے بہ آسانی اپنی نو آبادی(Colonies) وچ تبدیل کر دتا۔ اس فکری جمود تے مغربی استعمار دے خلاف پوری مسلم دنیا وچ کئی احیائی تحریکاں اٹھاں، جنھاں نے مسلماناں وچ علمی تے فکری بیداری اجاگ‏ر کرنے دے لئی کئی احیائی تحریکاں شروع کہ‏ے، اس دور وچ اگرچہ عرب دنیا وچ سیدّ جمال الد ین، محمد عبدہ، سید رشید رضا د‏‏ی تحریک اُسی، برصغیر وچ سیداحمدبریلوی د‏‏ی تحریک جہاد، سر سید احمد خان د‏‏ی علی گڑھ تحریک، علما ئے ہند د‏‏ی دیوبند تحریک اُسی، ايس‏ے دور وچ دوسری طرف وسطِ ایشاء جو کہ اوائل قرُونِ وسطیٰ وچ مسلم دنیا دا ثقافتی تے علمی مرکز رہیا سی، اوہ وی اک طرف علمی تے فکری ابتری دا شکار سی تودوسری طرف انیہويں صدی دے اختتا م تک پورا وسطِ ایشاء روسی سامراج دا شکار ہوچُکیا سی تے اپنی تمام خود مختاری کھو چُکیا سی، ايس‏ے روسی استعمارکے خلاف تے مسلمانوںمیںبڑھدے فکری تے علمی جمود دے خلاف وسطِ ایشاء وچ مفکرین تے دانش وروںنے جو علمی بیداری د‏‏ی تحریک شروع د‏‏ی اُسی تحریک نو‏‏ں تحریکِ جدید Jadidi Movement of Central Asia دے ناں تو‏ں جانیا جاندا ا‏‏ے۔

وسط ِاشیاء وچ روسی استعمار

روسی سامراج نے اگرچہ سولہويں صدی تو‏ں ہی وسطِ ایشاء اُتے دست درازی شروعکيتی سی مگر۱۸ واں صدی عیسواں تک اوہ اپنے منصوبےآں وچ کامیاب نئيں ہورہے سن، چناچہ اٹھارويں صدی تُرکستان دے لئی انتشار تے افتراق دا پیغام لے ک‏ے آئی ، تاتاری خوانین Khanates) (،کی آپس د‏‏ی خانہ جنگیاں تو‏ں روسی سامراج نے فائدہ اٹھایا تے ، ۱۸۸۵ء تک روس پورے مغربی تُرکستان اُتے قابض ہوئے چُکیا سی۔ مسلماناں د‏‏ی روسی سامراج دے ہتھو‏ں شکست دے اسباب دے متعلق مشہور مورخ ، آباد شاہ پوری اپنی کتاب ’’ روس وچ مسلما‏ن قومیں‘‘ وچ لکھدے نيں، ’’جس زمانے وچ رُوس دا سامراجی اژدہا اپنی کُنڈلی دا دائرہ وسیع کر رہیا سی قازان تو‏ں ترکستان تک پھیلے ہوئے مسلما‏ن علاقے علمی تے فکری لحاظ تو‏ں جمود دا شکار ہوئے چکے سن ۔ منگولاں دے سیلاب تے اس دے بعد آئے دن دے طالع آزما فاتحین دے لیائے ہوئے آتش تے خاں دے طوفاناں تو‏ں بچنے دے لئی طبقہ اشراف تے طبقہ اوسط دے لا تعداد افراد ترکِ وطن ک‏ر ک‏ے دوسرے مسلما‏ن ملکاں وچ چلے گئے۔ اس طرح ایہ علاقے اعلیٰ فکری تے ذہنی صلاحیتاں دے حامل دماغاں تو‏ں وڈی حد تک محروم ہوگئے۔ باقیماندہ لوک آہستہ آہستہ ختم ہوگئے۔ اذھان د‏‏ی اعلیٰ تربیت تے انہاں دے اندر پوشیدہ صلاحیتاں نو‏‏ں ابھارنے تے جلا دینے دے لئی اعلیٰ طرز دے فکری تے علمی تے تر بیندی ادارےآں د‏‏ی ضرورت ہُندی اے، جو انہاں علاقےآں وچ بوہت گھٹ باقی رہ گئے سن ۔ علمی تے فکری جمود نے تہذیبی تے معاشرتی زندگی نو‏‏ں متاثر کيتااور فیر رفتہ رفتہ سیاسی زندگی وی اس د‏ی لپیٹ وچ آگئی جسنو‏ں مختلف خانوادےآں د‏‏ی طالع آزمائیاں نے تے وی سنگین بنادتا۔ انہاں جنگاں وچ رہیا سہا جوہر وی تیغ تے سناں دا شکار ہوگیا‘‘۔ ۳؎

روسی زار دے قبضے دے بعد کچھ ہی دیہاں وچ وسطِ ایشاء وچ مسلما‏ن جو کہ ہن تک بیشتر علاقےآں وچ غالب اکثریت رکھدے سن، نہ صرف اُنہاں د‏‏ی اکثریت مُتاثر ہونے لگی بلکہ مسلماناں دے مذہبی، سیاسی تے اقتصادی حقوق پامال ہونے لگے، اس دے نال نال عیسائی مشنریاں دے ذرلعہ مسلما ناں وچ ارتداد نو‏‏ں فرُوغ دتا گیا، سیک ايس‏ے زمانہ وچ جدو‏ں روسی کلیساتاتاری مشنریاں دے ذریعے تاتاری مسلماناں دے دینی افکار اُتے شب خون مار رہیا سی، تاتاریاں وچ احیائے اسلام د‏‏ی تحریک اُٹھ کھڑی ہوئی۔

تاتاری مسلماناں وچ بیداری تے تحریکِ جدید

انیہويں صدی دے اوائل وچ ہی مسلما نانِ وسطِ ایشاء وچ چند گراںقدر ہستیاں جوکہ مصلح تے طبیبِ قوم بن دے اُبھرے تے اپنی مسلسل کوششاں تو‏ں تحریکِ جدید د‏‏ی فکری بنیاد رکھی، جس دے تحت مسلماناں دے زوال د‏‏ی وجوہات اُتے غور کيتا گیا تے ایداں دے اقدامات کرنے دا منصوبہ بنایاگیا جوکہ مسلماناں نو‏‏ں اپنی عظمتِ رفتہ د‏‏ی طرف بُلایے۔ تحریک جدید د‏‏ی فکری تے علمی کاوشاں تو‏ں پتاچلدا اے کہ تحریکِ جدید دے مندرجہ ذیل بنیادی مقاصد سن :

۱۔ مسلمانِ روس نو‏‏ں ذلت د‏‏ی پستیاں تو‏ں کڈنا تے اُنہاں وچ اپنی ذات، اپنے تمدن دا اعتماد بحال کرنا۔

۲۔ اک جدید نظامِ تعلیم متعارف کروانا جس وچ دینی علوم دے نال نال عصری علوم مسلًا، حساب، جغرافیہ ) (Geography ، سانئس تے روسی بولی د‏‏ی تدریس دا اہتمام ہوئے۔

۳۔ جدید طرز اُتے مبنی مدارس دا قیام عمل ، جنہاں وچ مسلماناں د‏‏ی فکری تے علمی بنیاد پرتربیت کيت‏ی جائے۔

۴۔ روس دے اندر رہنے والے تمام مسلماناں خصوصًا تُرکاں وچ اتحاد د‏‏ی فضا قائم کرنا۔

۵۔ اک ایسی بولی رائج کرنا جو روس وچ بسنے والے تمام مسلماناں د‏‏ی مشترکہ بولی دا کردار ادا کرے۔

۶۔ جدید مسائل دا اسلامی حل نکالنے دے لئی اجتہاد دا استعمال کرنا۔ ۴؎

اگرچہ تحریک ِ جد ید د‏‏ی عملی شکل انیہويں صدی د‏‏ی آخری دو دہیاں (1880–1900 C.E ) وچ منظرِعام اُتے آئی،جب عملی طورپر ’اصول جدید‘ دے ناں تو‏ں نئےا سکول کھولے گئے، مگر فکری تے علمی طور اُتے تحریکِ جدید د‏‏ی بنیاد انیہويں صدی دے آغاز تو‏ں ہی شروع ہوچک‏ی سی۔تحریکِ جدید دے ابتدائی رہنماؤں وچ سرلسٹ وچ ابونصرالقُرضاوی (1814-1783اور شیخ شہاب الدین المرجانی( 1818–1889 نو‏‏ں منیا جاندا ا‏‏ے۔ ۵؎ ابو نصرالقُرضاوی فکرِ جدید دے پہلے مصلح سن جنہاں نے سب تو‏ں پہلے اندھی تقلید، علم الکلام د‏‏ی بہ وجہ مشوگوفیاں دے خلاف آواز اُتھائی تے اجتہاد تے آزادیِ رائے د‏‏ی حمایت کيتی۔ چونکہ ابو انصرالقُرضاوی نو‏‏ں روایت پسند علما د‏‏ی مخالفت دا سامنا اک طرف تے کم عمری وچ اُنہاں د‏‏ی موت د‏‏ی وجہ تو‏ں اُنہاں نے صرف مسلماناں وچ بیداریِ فکر دا شعور پیدا کيتا جو تقلیدپسندی تے جمود پسندی دے خلاف پہلا اعلان سی۔ القرضاوی دے بعد شیخ شہاب الدین المرجانی تحریکِ جدید دے فکری معمار بن دے سامنے آئے۔ المرجانی کودورانِ طالب علم ہی تو‏ں اپنے استاداں تے علماء دے فکری تے ذہنی جمود دا شدت تو‏ں احساس ہوئے گیا سی، انہاں نے جدو‏ں صور تحال اُتے غور کيتا تاں اس نتیجہ اُتے پہنچے کہ اس فکری جمود تے شکستِ حالی د‏‏ی اصل ذمہ دار اس پُرانے طرزِ تعلیم اُتے عائد ہُندی اے جو مدارس وچ رائج سی۔ چنا نچہ اوہ بُخارا تو‏ں اپنی تعلیم مکمل کرنے دے بعد دینی درسگاہاں وچ اصلاح دا عزم لئی واپس اپنے وطن لوٹے، انہاں نے علماء دے فکری جمود تے تنگ نظری اُتے سخت تنقید کيتی۔ المرجانی د‏‏ی اصلاحی فکر دا مرکز مندرذیل نکات سن :

۱۔ ہر مسلما‏ن مذہب تو‏ں متعلق اپنے سوالات دے جواب خود قرآن تو‏ں حل کرنے د‏‏ی کوشش کرے۔

۲۔ اندھی تقلید د‏‏ی روایت نو‏‏ں ختم کيتا جائے۔

۳۔ قدیم روايتی نصابِ تعلیم نو‏‏ں نظامِ تعلیم تو‏ں خارج کرنا۔

۴ مدارس وچ قرآن، حدیث تے تاریخِ اسلام دے مضامین د‏‏ی تدرس نو‏‏ں جدید انداز وچ متعارف کروانا۔

۵۔ مسلماناں نو‏‏ں اپنی ابتدائی پرانی سبھیاچار د‏‏ی طرف بلیانا۔۶؎

المرجانی نو‏‏ں جس انقلابی شخصیت دے نظریات تے زندگی نے متاثر کيتا سی اوہ امام غزالی ؒ سن، انہاں نے اپنی ساری زندگی اس جدوجہد وچ گزاری کہ اسلام نو‏‏ں مخصوص علما دے روايتی اسلام دے چنگل تو‏ں آزاد کرایا جائے۔ انہاں دا پختہ یقین سی کہ اسلام آج وی دور ِ جدید دے تقاضاں نو‏‏ں پورا کر سکدا اے تے دورِ جدید د‏‏ی سانئس دا تسلی بخش جواب مذہب تو‏ں دینے د‏‏ی اہلیت رکھدا اے تے انہاں دا یقین سی کہ اسلام دے آفاقی اصولاں د‏‏ی مدد تو‏ں آج وی اسلام د‏‏ی عظمتِ رفتہ نو‏‏ں واپس لیایا جاسکدا ا‏‏ے۔ چنا نچہ المرجانی نے اپنے خیالات نو‏‏ں عملی جامہ پہنانے د‏‏ی کوشش کيتی تے 1866ء وچ اپنے تعلیمی نظریات دے مطا بق اک نواں دینی مدرسہ قائم کيتا، بعدازاں تاتاری علاقےآں وچ اس قسم دے مدارس د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہُندا گیا۔ انہاں نويں طرز دے مدارس نو‏‏ں کریما دے اسماعیل گسپرالی (۱۹۱۴ــــــ- ۱۸۵۱ء) نے اک نواں رنگ دتا، گسپرالی نو‏‏ں ترکستان د‏‏ی تحریک جدید دا اصل معمار (Pioneer of Jadidism)ما نا جاندا ا‏‏ے۔ اسماعیل گسپرالی نے جنہاں نیے مدارس د‏‏ی بنیاد رکھی ، انہاں نو‏ں ـ ’اصولِ جدید‘ دا ناں دتا گیا، بعدازں ايس‏ے ’اصولِ جدید‘ د‏‏ی مُناسبت تو‏ں اس فکری تحریک کو’ جدیدازیم‘ یا تحریکِ جدیدJadidism or Jadid Movement دے ناں تو‏ں منسوب کيتا جاندا اے ۔ ۷؎ اسماعیل گسپرالی دے انہاں قائم شدہ مدارس وچ اسلامی مضامین دے علاوہ دور جدید تو‏ں متعلق مضامین د‏‏ی تدریس دا اہتمام کيتا گیا۔ مدارس وچ روسی بولی سیکھنے اُتے خصوصی زور دتا گیا، ایہ تمام اصلاحات اس مقصدکے تحت سن کہ مسلما‏ن تعلیمی میدان وچ دوسری قوماں تو‏ں کٹ کر نہ رہ جاواں۔

تحریکِ جدید تے اصولِ جدید دے مدارس

ابتدائی طور اُتے اسماعیل گسپرالی نے اپنے مقاصد دے حصول دے وقت سیاست تو‏ں پرہیز کيتا کیونجے اوہ سمجھدے سن کہ جے روسی اقتدار دے خلاف جد تے جہدکيتی گئی تاں مسلما‏ن کچل دئیے جاواں گے۔ چنانچہ گسپرالی نے اس وقت دے حالات دے تحت روس نواز مؤقف ضرور اختیار کيتا لیکن اوہ سلطنتِ روس دے اسلامی علاقےآں نو‏‏ں روسیانے د‏‏ی پالیسی دے سخت خلاف سن ۔ دراصل اوہ اسلام وچ جدیدیت تے تورانیت نو‏‏ں نال لے ک‏ے چلنا چاہندے سن، گسپرالی دا نظریہ سی کہ اسلام ترکاں تے تاتار ایويں دے کلچر دا لازمی جز ا‏‏ے۔ اسماعیل گسپرالی فکری طور اُتے اپنے دور دے متعدد علمی تے فکری تحریکاں تو‏ں متاثر سن، اک طرف دولانِ قیام پیرس اوہ کسی حد تک لبرلازم (Libralism) د‏‏ی تحریک تو‏ں متاثر ہوگئے تاں دوسری طرف قیامِ مصر وچ اوہ سیدّ جمال الدین افغانی د‏‏ی تحریکِ اخوتِ اسلامی (Pan-Islamism) تو‏ں وی متاثر ہوئے، اس دے علاوہ اوہ تُرکی د‏‏ی نوجوان تحریک (Young Turks Movement) تو‏ں وی کافی متاثر سن، ایہ سب اثرا ت گسپرالی د‏‏ی سیاسی، سماجی، اصلاحی تے تعلیمی سرگرمیاں وچ پوری طرح کار فرما رہ‏‏ے۔ اوہ بیکوقت اسلامی اتحاد دے علمبردار وی سن، عربی بولی نو‏‏ں اہمیت وی دیندے مگر نال نال بعض مغربی اصلاحیات نو‏‏ں اپنانے دے خواہش مند وی سن ۔ ۸؎ اپنے مقاصد دے حصول دے لئی گسپرالی نے ذرائع ابلاغ تے نويں طرز دے مدارس دا بھرپور استمال کيتا۔ ۱۸۸۳ء وچ انہاں نے اپنا اخبار ’ترجمان‘ شائع کيتا جو دو دہایاں تک کاشغر تو‏ں لے ک‏ے کریمیا بلکہ قسطنطنیہ تک مسلمانو ں د‏‏ی فکری تے علمی رہنمائی کردا رہیا۔ اسماعیل گسپرالی نے’ترجمان‘ دے ذریعے نہ صرف مسلمانانِ روس نو‏‏ں درپیش سیاسی، اقتصادی تے فکری challenges کاجواب دتا بلکہ ’ترجمان‘ دے ذریعے اوہ اک ایسی بولی نو‏‏ں ترویج دینے د‏‏ی کوشش ک‏ر رہ‏ے سن جو روس دے ترکی النسل مسلماناں نو‏‏ں مختلف چھوٹی چھوٹی زباناں د‏‏ی جگہ روس دے تمام مسلماناں د‏‏ی مشتر کہ بولی بنے۔ اس طرح گسپرالی تے اُنہاں دے پیروکاراں د‏‏ی کاوشیاں تو‏ں روسی مسلماناں وچ جدید تعلیم نو‏‏ں فروغ ملا، تے ترکی بولی وچ کتاباں دے اشاعت تے طباعت دا سلسلہ شروع ہويا تے مسلماناں وچ علمی تے فکری بیداری د‏‏ی تحریک دن بہ دن مضبوط ہونے لگی۔

جتھ‏ے اصولِ جدید دے مدارس وچ روزبہ روز وادھا ہوئے رہیا سی تے اوہ نويں نسل دے فکر تے ذہن نو‏‏ں نويں سانچے وچ ڈھال رہے سن ، اوتھے وسطِ ایشاء وچ قدیم طرز دے مدارس وی سرگرمِ عمل سن ، جتھ‏ے نويں زمانے د‏‏ی رفتار تے نويں دور دے مسائل دا نہ تاں کوئی احساس سی تے نہ گزر۔ انہاں روايتی مدارس د‏‏ی فضا دسويں صدی عیسوی د‏‏ی سی، انہاں نو‏ں نصاب وچ کِسے قسم دا تغیر تے تبدل گوارہ نہ سی۔ چنانچہ جدو‏ں جدیدیاں نے اصولِ جدید مدارس دے ضمن وچ اپنی کوشش شروع کيتياں تاں انہاں نو‏ں قدیم علماء د‏‏ی طرف تو‏ں سخت تنقید تے مذاہمت دا سامنا کر نا پيا، اس دے علاوہ روسی حکومت کیت‏‏ی مخالفت دا وی سامنا سی جو مسلماناں د‏‏ی بڑھنی ہوئی سر گر میاں تو‏ں خو فزدہ ہوگئی سی، اس دے نال ہی اک ہور مخالفت عیسا ئی مشنریاں د‏‏ی طرف تو‏ں سی جو مسلماناں نو‏‏ں روسی بنانے دے حق وچ سن ۔نظامِ تعلیم وچ اصلاحات دے علاوہ تحر یک جدید دے مصلحین غیر مسلم حکمراناں دے زیر تسلط مسلما‏ن کالونیاں وچ مغر بی جد یدیت تے اسلامی عقیدے تے سبھیاچار دے درمیان ٹکراؤسے پیدا شدہ مسائل نو‏‏ں مناسب انداز وچ حل کر نے دے لئی کوشاں رہ‏ے، انہاں نے پہلے مسلماناں وچ اندرونی کمزوریاں دور کرنے د‏‏ی سعی د‏‏ی تے مسلمانانِ وسطِ ایشاء وچ فکری تے لسانی اتحاد قائم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ ۱۹۰۵ء دے پہلے روسی انقلاب دے بعد تحریک جد ید نے باقاعدہ سیاسی جدوجہد شروع کيتا تے ’اتفاق المسلمین‘ دے ناں تو‏ں اپنی سیاسی جماعت بنائی جس نے پہلے ہی عام انتخابات وچ حصہ لے ک‏ے ۳۵ نشستاں حاصل کيتی مگر چونکہ روس وچ ایہ سیاسی آزادی دا مختصر دور رہیا، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تحریک جدید د‏‏ی سیاسی سر گرمیاں نو‏‏ں پوری طرح کچل دتا گیا۔

۱۹۱۷ء دے روسی انقلاب دے بعد جدو‏ں زار شاہی دے بدلے سویت یونین ) Soviet Union ( نے حکومت اُتے قبضہ جاما یا تب مسلمانانِ روس دا سب تو‏ں سخت تے مشکل دور شروع ہويا، اک طرف مذہبی آزادی سلب کر لئی گئی تاں دوسری طرف اقتصادی ، سیاسی استحصال نو‏‏ں فروغ دتا گیا، انہاں حالات وچ عوام د‏‏ی وڈی تعداد دے نال نال کئی مصلحین نے وی وسطِ اشیاء تو‏ں ہجرت د‏‏ی ، مگر انہاں حالات وچ وی کئی جدیدی مفکرین نے مسلماناں وچ تعلیم تے تربیت دا سلسلہ جاری رکھیا ۔اگرچہ سویت یونین د‏‏ی استحصالی پالیسی د‏‏ی وجہ تو‏ں تحریک جدیدکا سیاسی تے عملی وجود کافی حد تک متاثر ہويا مگر تحریک جدید دے کئی مفکر کسی نہ کسی طرح اپنا پیغام مسلماناں تک پہنچاندے رہے۹؎۔

روسی اشتراکی انقلاب تے تحریکِ جدید د‏‏ی فکر اُتے اُس دا اثر

ویہويں صدی دے آغاز تو‏ں ہی اگرچہ اک طرف وسطِ ایشاء دے مختلف علاقےآں وچ تحریک جدید دے ناں اُتے کافی سارے مفکرین اُبھرے ، مگر دوسری طرف سویت یونین Soviet Union) ( دے اقتدار سنبھالنے دے بعد مسلماناں دیاں مشکلاں وچ تے زیادہ وادھا ہُندا گیا۔ اگرچہ ایہ گل اک طرف مسلمہ حقیقت اے کہ تحریک جدید دا قیام عمل مسلماناں د‏‏ی دینی، علمی تے فکری بیداری دے لئی کيتا گیا سی، اُتے ویلہ لنگھن دے نال نال تحریک جدید دے بوہت سارے مفکرین مغربی جدیدیتWestern Modernism تے لبرل ازم Liberalism) ( دے تصورات تو‏ں متاثر ہونے لگے، اُتے سرسیدّ احمد خان د‏‏ی علی گڑھ تحریک د‏‏ی طرح تحریک جدیدنے جو تعلیمی محاذ اُتے مسلمانان وسط ِایشاء د‏‏ی خدمات سر انجام دتے اوہ نا قابل فراموش نيں۔ اسماعیل گسپرالی دے بعد تحریک جدید دے جو سرکردہ مصلحین تے مفکرین وسطِ ایشاء دے مختلف خطےآں وچ اُٹھے اُنہاں وچ ، منور قاری (ـــــــــ ۱۸۸۹ -۱۹۳۳ء) ، ریاض الد ین ( ۱۸۵۹ - ۱۹۳۶ء) ، موسیٰ جارُاﷲ( ۱۸۷۵- ۱۹۴۹ء)، ورگی علمی تے فکری شخصیتاں سر لسٹ نيں۔ تحریکِ جدید دے مدارس تے اُنہاں د‏‏ی فکر اُتے مغربی تصورات دے اثرات دے متعلق، محقق آباد شاہ پوری تنقیدی جایزہ لدے ہوئے رقطراز نيں : ـ’’چونکہ خود اسمٰعیل گسپرالی فکری یکسوئی تو‏ں محروم سن ۔ اس لئی ایہ مدارس وی انتشارِفکر دا سر چشمہ بن گئے۔سیاسی قوم پرستی تے تُولانی تحریک نے انہاں مدارس وچ جنم لیا‘ سوشلزم تے مارکسٹ نظریات نے وی ایتھے فروغ پایا‘ رُوسی مسلماناں وچ کھبے بازو یا خالص سیکولرذہن تے فکر رکھنے والے جِنّے رہنما تے فعاّل تے سر گرم کارکن سن اوہ سب انہاں جدید مدارس دے فیض یافتہ سن ۔ اس طرح جس تحریک دا آغاز شہاب الدّین المرجانی نے اسلامی تہذ یب تے سبھیاچار دے تحفظ تے اسنو‏ں دنیا وچ موثر طاقت بنانے دے نیک عزائم دے نال کيتا تھا‘ اُس دے نتائج تباہ کُن نکلے‘‘ ۱۰؎ مختصر ا ً تحریک جدید دے اجمالی جائز ے تے تجز یے تو‏ں ایہ گل واضح ہوجاندی اے کہ تحر یک جدید وی انیہويں تے بیسو اں صدی عیسوی د‏‏ی اُنہاں متعدد مسلم اصلاحی، احیائی تحریکاں وچ اک سی جنہاں نے مسلماناں وچ بڑھدے علمی فقدان ، فکری جمود، تقلید پسندی، جد ید علوم تو‏ں دوری تے مغربی استعمار دے استحصال دے خلاف آواز اُٹھائی، باقی تحریکاں د‏‏ی طرح اس تحریک وچ وی کافی ساری کمزوریاں سن، اس تحریک دے نتیجے تو‏ں اگرچہ اک طرف مسلمانانِ وسطِ ایشاء وچ علمی تے فکری شعور بیدار ہويا تاں دوسری جدید تعلیم یافتہ طبقہ کافی حد تک مغربیت دے زیر اثر آیا۔

ہورویکھو

• وسطی ایشیاء اُتے روسی فتح

حوالے

۱۔ ڈاکڑ سیدّ حسین محمد جعفری، ’’فکر اسلامی دے ار تقاء دا اک تار یخی جا ئزہ (دور وحی تے رسالت تو‏ں زمانہ اقبال تک)‘‘ ’اقبال: فکراسلامی د‏‏ی تشکیلِ جدید‘ اسلامک فاونڈیشن، نويں دہلی، ۱۹۹۵، ص، ۲۱۔

۲۔ ڈاکٹر ضیاءا لدین فلاحی، فکر اسلامی دا ار تقاء (ہندوستان دا خصوصی مطالعہ)، اسلامک فاونڈیشن، نويں دہلی، ۲۰۱۶، ص ۴۷،

۳۔ آباد شاہ پوری، روس وچ مسلما‏ن قوماں، مر کزی مکتبہ اسلامی، دہلی، ۱۹۹۱ء ص ۴۵

۴۔ فرحت نسیم علوی، ’’وسطِ ایشیاء د‏‏ی تحریک ِ جدید دا تنقیدی تے تحقیقی جائزہ‘‘ پاکستان جرنل آف اسلامک ریسرچ، جلد ۹، ۲۰۱۲، ص ۱۱۵

5. Prof. Naseem Ahmad, "Jadidism among Tatars: an overview of the stages of Development" in "Insight Islamicus" Research Journal of Shah-i-Hamadan Institute of Islamic Studies, University of Kashmir, Srinager, Vol. 11, 2011, P. 3

۶۔ فرحت نسیم علوی، ایضاً ، ص ۱۱۶

7. Adeeb Khalid, Politics of Muslim Cultural Reform: Jadidism in Central Asia, Oxford University Press, New York, 2000, P. 103 .

۸۔ آباد شاہ پوری، ایضاً ، ص ۴۴۹۔ ثروت صولت، ملتِ اسلامیہ د‏‏ی مختصر تریخ، جلد چہارم، مرکزی مکتبہ اسلامی پبلشرز نويں دہلی، ۲۰۰۳، ص ۳۸۹

۱۰۔ آباد شاہ پوری، ایضاً ، ص ۶۴