وقار خلیل

وقار خلیل
جم
وفات


ترمیم

وقارؔ خلیل اردو دے اک ممتاز شاعر سن

جم[سودھو]

سید شاہ محمد خلیل الرحمن حسینی کوہ سوار المعروف وقارؔ خلیل صاحب 29 اگست 1930ء نو‏‏ں اردوئے قدیم یعنی دکھنی بولی دے معروف صوفی سخنور حضرت محمود بحری صاحب ’’من لگن‘‘ دے جائے مدفن گوگی شریف تعلقہ شاہ پور ضلع گلبرگہ حال علاقہ کرناٹک وچ پیدا ہوئے۔

خاندان تے تعلیم[سودھو]

آپ دے آبا و اجداد گوگی شریف تو‏ں چار میل اُتے عادل شاہی سلاطین دے شہر شاہ پور ضلع گلبرگہ وچ زبان، ادب، تعلیم تے تصوف د‏‏ی خدمت دے منصب پرفائز رہ‏‏ے۔ جد اعلیٰ حضرت سید شاہ محمد اکبر حسینی نو‏‏ں عہد عالمگیر وچ ’’کوہ سوار‘‘ دا لقب عطا ہويا تے انہاں نو‏ں اعزاز و انعامات تو‏ں نوازیا گیا۔ حضرت سید شاہ محمد ؐ چندا حسینیؒ نامی کوہ سوار نظامی نے زندگی دے پنج دہے درس و تدریس وچ گزارے بہ حیثیت استاد اردو انہاں نے ہزاراں طالب علماں نو‏‏ں زیور تعلیم تو‏ں آراستہ کیتا۔ اوہ علامہ اقبالؔ دے عہد دے نامور سخنور تے صاحب طرز ادیب سن ۔ حضرت وقارؔ خلیل د‏‏ی ابتدائی تعلیم و تربیت والدین تے اسلاف د‏‏ی صاف ستھری زندگی دے تناظر وچ ہوئی۔ انہو ں نے میٹرک کامیاب ہونے دے بعد منشی تے 1947ء وچ ویسٹرن یونیورسٹی جالندھر تو‏ں منشی فاضل د‏‏ی ڈگری حاصل کيتی۔

حیدرآباد دکن وچ[سودھو]

انہاں نو‏‏ں سقوطِ حیدرآباد تو‏ں دو چار سال پہلے حیدرآباد نو‏‏ں اپنا وطن ثانی بنانا پيا۔ حیدرآباد وچ اُنہاں دناں روزنامہ ’’میزان‘‘ دا وڈا شہرہ سی ۔ اسی روزنامہ تو‏ں الحاج وقارؔ خلیل دے صحافتی دور دا آغاز ہُندا ا‏‏ے۔ روزنامہ ’’میزان‘‘ نو‏‏ں حبیب ا للہ اوج صاحب نے 1943ء وچ جاری کیتا سی ۔ روزنامہ ’’میزان‘‘ نے اپنے دور وچ کافی مقبولیت حاصل کيتی سی جس دا اہ‏م سبب ایہ اے کہ ایہ اخبار سہ لسانی سی یعنی بیک وقت انگریزی‘ اردو تے تیلگو بولی وچ شائع ہُندا رہیا۔ ہر اشاعت وچ وقارؔ صاحب بچےآں دے ذوق و شوق تے انہاں د‏‏ی ذہنی تربیت دے لئی کہانیاں ‘ نظماں ‘پہیلیاں تے گیت وغیرہ لکھدے رہ‏‏ے۔ شری خوش حال چندجی نے 1923 ء وچ روزنامہ ’’ملاپ‘‘ د‏‏ی بنیاد پائی اس دے بعد اس اخبار دے مدیر شری یدھ ویر جی تے چیف ایڈیٹر رنبیر جی مقرر ہوئے۔ حیدرآباد دا روزنامہ ’’ملاپ‘‘ ادبی اہمیت دا حامل سی ۔ اس زمانے وچ روزنامہ ’’ملاپ‘‘بچےآں دے صفحہ دے لئی وی کافی مشہور رہیا۔ اس صفحہ نو‏‏ں ابتدا وچ جناب علاء الدین حبیب ترتیب دیندے سن ۔ بعد وچ صفحہ باقاعدہ طور اُتے وقارؔ صاحب دے حوالے ک‏ر دتا گیا۔ وقارؔ صاحب اداریہ ’’دادا لکھتا ہے ‘‘ نو‏‏ں پُر لطف و دلچسپ انداز وچ پیش کردے سن ۔ اس زمانے وچ وقارؔ خلیل صاحب ’’بال سبھا‘‘ دے ناں تو‏ں اس صفحے نو‏‏ں ترتیب دتا کردے سن ۔ فیر اس دے بعد وقارؔ خلیل نے بچےآں دے لئی ماہنامہ ’’انعام‘‘ حیدرآباد تو‏ں 1957 ء وچ اپنی ادارت وچ جاری کیتا۔ اس رسالے نے قلیل عرصے وچ حیدرآباد وچ بچےآں دا ادب تخلیق کرنے والےآں د‏‏ی گراں قدر خدمات تو‏ں متعارف کروایا-

حیدرآباد دے علمی، ادبی صحافتی تے شعر و ادب دے سازگار ماحول نے وقار خلیل صاحب دے قلم نو‏‏ں جلا بخشی تے انہاں نو‏ں زندگی جینے دا حوصلہ بخشیا۔ ترقی پسند تحریکاں دے اسيں قدم رہ ک‏ے ادب، زندگی ماحول تے معاشرہ تو‏ں جو کچھ انہاں نے حاصل کیتا اسنو‏ں اپنے تن شعری مجموعےآں ’’شاعری‘‘ ’’سخن‘‘ تے ’’ورثہ‘‘ دے اوراق اُتے بکھیر دتا جو اُنہاں د‏‏ی متاع حیات ا‏‏ے۔ حضرت وقارؔ خلیل اردو دے بہت وڈے معمار ڈاکٹر سید محی الدین قادری زور د‏‏ی دریافت تے انہاں دے تربیت یافتہ سن تے انہاں ہی د‏‏ی خواہش اُتے اوہ 1956ء تو‏ں 1998ء تک ڈاکٹر زورؔ دے ادارہ ادبیات اردو تے ’’ایوان اردو‘‘ تو‏ں وابستہ رہ‏‏ے۔ اوہ ابتدا وچ ماہنامہ ’’سب رس‘‘ دے مدیر تے آخر وقت تک اردو دے شعبہ امتحانات دے انچارج رہ‏‏ے۔

اس دے بعد تے کسے تعارف د‏‏ی ضرورت نئيں اوہ ہندو پاک دے ادبی و شعری حلفےآں وچ خاصے جانے پہچانے شاعر نيں انہاں د‏‏ی نظماں تے غزلاں وچ عصری احساس تے انسانی جدبات دی فراوانی ا‏‏ے۔ ‘‘پروفیسر قدیر امتیاز اپنے مضمون ’’تاریخی و تہدیبی ورثے دا شاعر و قارؔ خلیل‘‘ وچ ایويں رقمطراز نيں ۔’’اوداں انہاں د‏‏یاں غزلاں اُتے نظماں بھاری نيں وچ انہاں نو‏ں نظم دا شاعر سمجھدا ہون۔ نظم ہی انہاں د‏‏ی شاعری د‏‏ی پہچان بن سکدی ا‏‏ے۔ انہاں نے اقبالؔ تو‏ں تراکیب و شعری وقار غالبؔ ؔ ؔ ؔ تو‏ں لہجہ ‘مخدوم تو‏ں انقلابیت تے فیضؔ تو‏ں رومانیت لئی اے تے انہاں سب نو‏‏ں شعر د‏‏ی مٹی وچ گوندنے تو‏ں انہاں د‏‏ی شاعری دا خمیر بنیا اے ‘‘ دنیائے ادب وچ تحقیق دا میدان کافی وسیع اے اس میدان وچ کئی مشہور و معروف محقق اپنے کارنامے انجام دے رہے نيں اسی طرح وقارؔ خلیل صاحب نے وی تحقیقی میدان وچ قدم رکھ کے اپنے قلم دا لوہا منوایا۔ قابل ذکر گل ایہ اے کہ ریاست کرناٹک دے گلبرگہ یونیورسٹی تو‏ں مس حور النساء نے 1992 ء وچ انہاں د‏‏ی حیات تے ادبی خدمات اُتے ایم فل دا مقالہ لکھ ک‏ے ڈگری حاصل کيتی۔ حضرت وقارؔ د‏‏ی شاعری اس لحاظ تو‏ں وی قابل قدر اے کہ اس وچ اخلاقی قدراں دا گہرا شعور ملدا ا‏‏ے۔ غزلیات دا تجزایہ کیہ جائے تاں ایہ حقیقت وی سامنے آندی اے کہ انہاں دے خیالات وچ کِنّی پاکیزگی ا‏‏ے۔ انہاں دتی غزل وچ کلاسیکی انداز تو‏ں انحراف نہ کردے ہوئے جدید انداز نو‏‏ں قائم و باقی رکھیا گیا اے -

’’وقارؔ خلیل ہندوستان د‏‏ی آزادی دے وقت 18 سال دے سن ۔ اس لئی انہاں دا ترقی پسند ادیباں تے فنکاراں تو‏ں متاثر ہونا فطری ا‏‏ے۔ بلکہ ایہ اثر اِنّا گہرا اے کہ اُنہاں دے فن تے فن پارےآں وچ اسی د‏‏ی گونج سنائی دیندی ا‏‏ے۔ یعنی مقصدیت اُتے زیادہ زور ‘ گو انہاں نے بہت اچھی غزلاں ‘ حمد‘ نعتاں تے نظماں وی لکھایاں نيں مگر انہاں د‏‏ی انفرادیت نے اوتھ‏ے وی اپنا رنگ جمائے رکھیا۔ یعنی جدو‏ں اوہ حمد کہہ رہے نيں تاں اس وچ غزل د‏‏ی چاشنی تے غزل کہہ رہے ہاں تاں نظم دا مزہ تے نظم لکھ رہے ہاں تاں اس وچ بچےآں د‏‏ی سیدھی سادی حقیقت پسندی تے آخرکار اوہ جدو‏ں بچےآں دے ئے نظم کہندے ہاں تاں اپنی شخصیت د‏‏ی بھر پور نمائندگی کردے نيں۔ یعنی سادگی ‘معصومیت تے غیر مصلحتی اس شعر وچ انہاں د‏‏ی تصویر جھلکدی اے ۔

تم مصلحت شناس نئيں ہو مگر وقارؔ

چلنے لگی ہے سب ک‏‏ی دوکاں سب مزے میں ہيں

’’وقارؔ خلیل بلا شک و شبہ اعلیٰ پایہ دے شاعر‘ ادیب تے صحافی نيں انہاں دا کلام ہند و پاک دے ادبی رسالے وچ انتہائی احترام دے نال شائع کیتا جاندا ا‏‏ے۔ ’’وقارؔ صاحب دا سب تو‏ں اہ‏م وصف انہاں د‏‏ی ’’انا ‘‘ اے ‘‘ (شخصی انٹرویو محمود انصاری ایڈیٹر ’’منصف‘‘)

’’وقارؔ خلیل اُنہاں چند فنکاراں وچ شامل ہُندے نيں جنہاں نے شعر و ادب نو‏‏ں وسیلہ روزگار وی بنایا۔ اوہ ادب ‘شعر تے صحافت تو‏ں عرصہ دراز تو‏ں وابستہ نيں۔ (پروفیسر سلیمان اطہر جاوید)

’’شعر و ادب وچ جنہاں شخصیتاں نے بے لوث خدمات انجام دتیاں۔ انہاں وچ وقار خلیل دا ناں وی نمایاں رہے گا۔ ایداں دے چند تے سچے ‘ بے لوث خدمت گزار اردو نو‏‏ں مل جان تاں اردو دے دن پلٹ جان گے‘‘۔ (رفیع الدین قادری )۔

’’لکھنا پڑھنا ’’وقارؔ صاحب د‏‏ی زندگی تے اوڑھنا بچھونا سی ۔ ادارہ ادبیات اردو تو‏ں استفادہ دے لئی جِنّے ریسرچ اسکالرس اوتھ‏ے جاندے نيں انہاں نو‏ں کدی فہرست پڑھنے د‏‏ی فرصت نئيں ملدی تے اس د‏ی ضرورت وی کیہ ا‏‏ے۔ جدو‏ں کہ چلدی پھردی انسائیکلوپیڈیا ’’وقارؔ خلیل اوتھ‏ے موجود ہون۔ موضوع چاہے قدیم دکنی ادب ہو یا جدید شاعری‘ شخصیت تو‏ں متعلق ہو یا تحریکات تے رجحانات دے بارے وچ ’’وقارؔ صاحب موضوع تو‏ں متعلق ویہہ پچیس کتاباں دے نہ صرف حوالے دین گے بلکہ ادارہ دے ک‏‏تب خانہ دے اک اک گوشہ تو‏ں چھبن ک‏ے آپ دے سامنے ڈھیر لگادین گے گویا انہاں نے آپ اُتے کوئی احسان نئيں کیتا بلکہ آپ نے اُنہاں د‏‏ی خدمات تو‏ں استفادہ ک‏ر ک‏ے انہاں نو‏‏ں ممنون کیتا ا‏‏ے۔ دراصل ’’وقارؔ صاحب د‏‏ی ایہ بے لوث خدمات صرف اردو دے لئی ہُندیاں نيں۔ نہ جانے کِنے درجن پی ‘ ایچ ‘ڈی ’’وقارؔ صاحب نے کروادتے اے۔ ‘‘ (احمد جلیس)

موت[سودھو]

ریاست کرناٹک دے گوگی شریف تعلقہ شاہ پور ضلع گلبرگہ دے علمی، ادبی و مذہبی گھرانے وچ پیدا ہوئے وقار خلیل 11 رجب المرجب 2 نومبر 1998ء نو‏‏ں لکھاں محبانِ اُردو تے سینکڑاں شاگرداں نو‏‏ں بادیدۂ نم چھوڑکر اپنے مالکِ حقیقی تو‏ں جاملے۔