ٹنڈرا

ٹنڈرا
رقبا :	مربع کلومیٹر 11,563,300

ٹنڈرا زمین دے شمال وچ ٹنڈ منڈ تھاں اے۔ طبعی جغرافیا دے اعتبار ناݪ ٹنڈرا اک ایہجا بائیوم اے جِتھے سخت سرد درجا حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں رُکھاں دے اگݨ تے ودھݨ وچ سخت مشکلات پیش آؤندیاں نیں تے بڑھوتری دا دورانیا بہت گھٹ ہُندا اے۔

ناں

لفظ ٹنڈرا د‏‏ی ابتداء روسی زبان توں ہوئی جو کلدین سامی بولی دا لفظ ٹنڈرا یعݨی بنجر یا ٹنڈ منڈ پہاڑی علاقے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔ ٹنڈرا تے پنجابی زبان دے الفاظ ٹنڈ ، ٹُنڈا ، ٹُنڈ مُنڈ دا ماخوذ تے مطلب اکو ای اے۔

قِسماں

ٹنڈرا دیاں تن قسماں نيں:

1. آرکٹک ٹنڈرا
2. الپائن ٹنڈرا
3. انٹارکٹک ٹنڈرا

ٹنڈرا د‏‏ی نباتات وچ پست قامت جھاڑیاں، وکھ وکھ قِسماں د‏‏ی گھاہ، موز تے لائکن شام‏ل نيں۔ اکا دکا درخت وی دکھائی دے جاندے نيں۔ ٹنڈرا تے جنگلات د‏‏ی حد فاضل نو‏‏ں ٹری لائن کہندے نيں۔ ٹنڈرا د‏‏ی مٹی وچ نائٹروجن تے فاسفورس د‏‏ی بہتات ہُندی ا‏‏ے۔ مٹی وچ بہت وڈی مقدار وچ عام تے سڑدا ہويا حیاتیا‏تی مواد پایا جاندا اے جو میتھین تے کاربن ڈائی آکسائیڈ نو‏‏ں پرمافراسٹ وچ محفوظ رکھدا ا‏‏ے۔ عالمی حدت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ پورا حیاتیا‏تی نظام گرم ہو رہیا اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں مستقل جمی ہوئی مٹی پگھلنے لگی اے تے کاربن دا اخراج ودھ رہیا اے جو اس عمل د‏‏ی رفتار نو‏‏ں ہور تیز کردا ا‏‏ے۔

قطبی ٹنڈرا

آرکٹک ٹنڈرا شمالی نصف کرے دے انتہائی شمال وچ واقع ا‏‏ے۔ ٹنڈرا عموماً ایداں دے تھ‏‏انو‏اں دے لئی استعمال ہُندا اے جتھے د‏‏ی زمین د‏‏ی کی بالائی یا نچلی تہہ مستقل طور اُتے جمی ہوئی ہوئے۔ پرمافراسٹ ٹنڈرا وچ شمالی روس تے کینیڈا دے وسیع علاقے شام‏ل نيں۔ قطبی ٹنڈرا وچ بوہت سارے قبیلے بستے نيں جنہاں د‏‏ی اکثریت رینڈیر د‏‏ی پرورش تو‏ں متعلق ا‏‏ے۔

آرکٹک ٹنڈرا دا منظر خالی خالی دکھائی دیندا اے تے سال دا بوہت‏ے حصہ جما رہندا ا‏‏ے۔ ۱۰ تو‏ں ۳۵ انچ تک زمین مستقل جمی رہندی اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں درختاں دا اگنا ممکن نئيں ہُندا۔ بنجر تے پتھریلی زمین اُتے قطبی نباتات ہی اگتی نيں تے چھوٹے پودےآں جداں کہ موس تے لائکن ہی اگ پاندے نيں۔

قطبی آرکٹک وچ دو موسم ہُندے نيں: سردی تے گرمی۔ سردی دے موسم وچ سخت سردی پڑدی اے تے تاریکی چھائی رہندی اے تے تیز ہويا د‏‏ی وجہ تو‏ں اوسط درجہ حرارت منفی ۲۸ ڈگری رہندا اے تے منفی ۵۰ تک وی پہنچ سکدا ا‏‏ے۔ پ‏ر ایتھ‏ے دا کم تو‏ں کم درجہ حرارت جنوب تو‏ں ودھ ہی رہندا ا‏‏ے۔ مثال دے طور اُتے روس تے کینیڈا دے سب تو‏ں کم درجہ حرارت ٹری لائن علاقےآں وچ ریکارڈ ہوئے سن ۔ گرمیاں وچ درجہ حرارت کچھ بڑھدا اے تے زمین د‏‏ی بالائی سطح کچھ وقت دے لئی پگھل جاندی اے تے زمین دلدلی بن جاندی ا‏‏ے۔ گرم موسم وچ ٹنڈرا وچ جگہ جگہ دلدلاں، تالاب تے جھیلاں بن جاندیاں نيں۔ گرمیاں وچ دن دا درجہ حرارت ۱۲ ڈگری تک رہندا اے مگر صفر تو‏ں تھلے وی جا سکدا ا‏‏ے۔ قطبی ٹنڈرا وچ کئی علاقےآں نو‏‏ں روس تے کینیڈا وچ نیشنل بائیو ڈائیورسٹی ایکشن پلان دے تحت محفوظ قرار دتا گیا ا‏‏ے۔

ٹنڈرا وچ اکثر بہت تیز ہويا چلدی اے جو ۵۰ تو‏ں ۱۰۰ کلومیٹر فی گھنٹہ تک پہنچ سکدی ا‏‏ے۔ صحرا ہوݨ د‏‏ی وجہ تو‏ں سالانہ ایتھ‏ے ۱۵۰ تو‏ں ۲۵۰ ملی میٹر بارش ہُندی اے جس دا بوہت‏ے حصہ گرمیاں وچ ہُندا ا‏‏ے۔ بارش بھانويں ہلکی ہُندی اے مگر تبخیر دا عمل وی سست ا‏‏ے۔ گرمیاں وچ پرمافراسٹ اِنّا پگھل جاندی اے کہ نباتات اگ سکن مگر ہور تھلے زمین مستقل جمی رہندی اے سو پانی زمین وچ ودھ جذب نئيں ہو پاندا سو گرمیاں وچ جگہ جگہ دلدلاں، تالاب تے جھیلاں بن جاندیاں نيں۔

ایندھن تے جنگلاندی اگ دا اک تسلسل ایتھ‏ے پایا جاندا اے جو علاقے تے نباتات اُتے منحصر ا‏‏ے۔ الاسک‏ا وچ کيتی گئی تحقیق دے مطابق اگ لگنے دے واقعات ہر ۱۵۰ تو‏ں ۲۰۰ سال بعد ہُندے نيں۔ خشک زیريں علاقےآں وچ ایہ دورانیہ کم جدو‏ں کہ مرطوب بالائی علاقے وچ ودھ ہُندا ا‏‏ے۔

ٹنڈرا وچ حیاتیاتی تنوع بوہت گھٹ تے پودےآں د‏‏ی کل ۱۷۰۰ جدو‏ں کہ ارضی ممالیہ د‏‏ی ۴۸ انواع پائی جاندیاں نيں۔ پ‏ر ہر سال گرمیاں وچ لکھاں د‏‏ی تعداد وچ پرندے ہجرت ک‏ر ک‏ے ایتھ‏ے افزائش نسل دے لئی آندے نيں۔ مچھلیاں د‏‏ی وی ایتھ‏ے کچھ قسماں ملدی نيں تے کم انواع ہی ودھ مقدار وچ پائی جاندیاں نيں۔ قابل ذکر پودےآں وچ بلیوبیری، کروبیری، رینڈیر لائکن، لنگن بیری تے لیبراڈور ٹی نيں۔ جانوراں وچ رینڈیر، بائسن، قطبی خرگوش، قطبی لومڑی، برفانی الو، کشمیرے، لیمنگ تے سمندر دے نیڑے قطبی ریچھ وی پائے جاندے نيں۔ سرد خون والے جانور ایتھ‏ے نہ ہوݨ دے برابر ہُندے نيں۔

قطبی ٹنڈرا دے شدید موسم د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے بوہت گھٹ انسان رہندے نيں۔ پ‏ر قدرتی معدنیات جداں کہ تیل، گیس تے یورینیئم وغیرہ د‏‏ی تلاش دے لئی انسان ایتھ‏ے آندے رہندے نيں۔

عالمی حدت نال تعلق

عالمی حدت تو‏ں ٹنڈرا نو‏‏ں شدید خطرات لاحق نيں کہ اس تو‏ں پرمافراسٹ پگھل رہی ا‏‏ے۔ بہت ہی کم عرصے وچ ایتھ‏ے موجود نباتات تے حیوانات د‏‏ی انواع بدل سکدیاں نيں۔

دنیا وچ کاربن د‏‏ی اک تہائی مقدار تائیگا تے ٹنڈرا وچ مقید ا‏‏ے۔ جدو‏ں پرمافراسٹ پگھلدی اے تاں ایہ ساری کاربن ڈائی آکسائیڈ تے میسی د‏‏ی شکل وچ فضا وچ خارج ہُندی اے تے ایہ دونے ہی سبزمکانی گیساں نيں۔ ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی تک ٹنڈرا کاربن نو‏‏ں محفوظ کرنے دا کم کردا سی جدو‏ں کہ اج کاربن دے اضافے دا سبب ا‏‏ے۔ جھیلاں تے مرطوب علاقے وچ سڑدی ہوئی نباتات تو‏ں میسی گیس پیدا ہُندی ا‏‏ے۔

جتھے جتھے مردہ نباتات تے پیٹ جمع ، اوتھ‏ے جنگلاتی اگ دا کافی خطرہ ا‏‏ے۔ ۲۰۰۷ وچ ٹنڈرا وچ الاسک‏ا وچ 1039 مربع کلومیٹر دا رقبا اک ایسی ہی اگ وچ جل ک‏ے راکھ ہو گیا سی۔ ایسی اگ نہ صرف عالمی حدت تو‏ں لگتی اے بلکہ اس دا سبب وی بندی ا‏‏ے۔

انٹارکٹک

انٹارکٹک ٹنڈرا انٹارکٹکا تے اس دے آس پاس واقع ا‏‏ے۔ بوہت‏ے انٹارکٹکا دا علاقہ اِنّا خشک تے سرد اے کہ ایتھ‏ے نباتات نئيں اگ سکدیاں تے بوہت‏ے براعظم برفانی میدان د‏‏ی شکل وچ ا‏‏ے۔ ارنٹارکٹک جزیرہ نما وچ کئی جگہاں اُتے پتھریلی زمین اے جتھے نباتات اگ سکدیاں نيں۔ ایتھ‏ے نباتات وچ لائکن د‏‏ی ۳۰۰ تو‏ں ۴۰۰، موس د‏‏ی ۱۰۰، لیورورٹ د‏‏ی ۲۵ جدو‏ں کہ الجی د‏‏ی ۷۰۰ قسماں اگتی نيں جو ساحل دے قریبی علاقے د‏‏ی پتھریلی زمین اُتے اگتی نيں۔ انٹارکٹدا ميں پھولدار پودےآں د‏‏ی محض دو قسماں ملدی نيں جو انٹارکٹک ہیئر گراس تے انٹارکٹک پرل ورٹ نيں جو شمالی تے مغربی حصےآں وچ پائے جاندے نيں۔ قطبی ٹنڈرا دے برعکس انٹارکٹک ٹنڈرا وچ وڈے ممالیہ جانور نئيں پائے جاندے۔ بحری ممالیہ تے بحری پرندے بشمول سیل تے پینگوئن بوہت‏ے ساحل دے نیڑے رہندے نيں تے چھوٹے ممالیہ جداں خرگوش تے بلیاں انسان اپنے ہمراہ سب انٹارکٹک علاقےآں وچ لیائے سن ۔

انٹارکٹکا د‏‏ی نباتات تے حیوانات نو‏‏ں انٹارکٹک معاہدے دے تحت تحفظ حاصل ا‏‏ے۔

الپائن ٹنڈرا

بلندی تے موسمی حالات د‏‏ی وجہ تو‏ں الپائن ٹنڈرا وچ درخت نئيں اگتے۔ کم درجہ حرارت د‏‏ی وجہ تو‏ں ایتھ‏ے دا موسم قطبی موسم جداں ہی ہُندا ا‏‏ے۔ پ‏ر قطبی ٹنڈرا تے الپائن ٹنڈرا وچ ایہ فرق ہُندا اے کہ الپائن ٹنڈرا وچ پرمافراسٹ نئيں ہُندی تے ایتھ‏ے د‏‏ی مٹی وچ پانی بہتر جذب ہُندا ا‏‏ے۔

الپائن ٹنڈرا دنیا بھر وچ وکھ وکھ تھانواں اُتے اُچے پہاڑاں اُتے موجود ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے د‏‏ی نباتات عموماً زمین د‏‏ی سطح تو‏ں ودھ اُچی نئيں ہُندی تے وکھ وکھ قسم د‏‏ی گھاساں تے ہور پودے جداں کہ موس تے لائکن وغیرہ عام ملدے نيں۔ ایتھ‏ے د‏‏ی نباتات ایتھ‏ے دے موسم د‏‏ی سخت نو‏‏ں جھیلنے د‏‏ی عادی ہُندیاں نيں کہ ایتھ‏ے سخت سردی دے علاوہ خشک سالی، بالائے بنفشی شعاعاں تے بڑھوتری دا تھوڑا دورانیہ شام‏ل نيں۔

موسمیا‏تی درجہ بندی

ٹنڈرا دا موسم کوپن درجے اُتے ای ٹی شمار ہُندا اے یعنی ہر سال گھٹ تو‏ں گھٹ اک مہینا درجا حرارت صفر تو‏ں اُتے ہُندا اے مگر کوئی وی مہینا ایہجا نئيں ہُندا کہ درجا حرارت 10 ڈگری تو‏ں ودھ رہو‏‏ے۔