پاکستان وچ شیعہ مخالفت دی تریخ

شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ہی پیدا ہوئے گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ حضرت علیؑ د‏‏ی اجازت تو‏ں حارث بن مرہ عبدی ؓکا 656 ء (36 ہجری) [1] یا658 ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں د‏‏ی بدولت مکران قندابیل تے قیقان دے علاقےآں تک چلے جانا، ہور662 ء ( 42 ہجری )ماں انہاں دا قتل مذکور اے [2] ۔

اسلام دے ابتدائی سالاں وچ ہی عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن ۔ حضرت علی ؑنے کوفہ نو‏‏ں اپنا دار الخلافہ بنایا سی جس دتی وجہ تو‏ں اس علاقے وچ شیعیت نو‏‏ں رواج ملا۔ 680 ء وچ یزید ابن معاویہ د‏‏ی بیعت تو‏ں انکار کرنے دے بعد امام حسین ؑ نے چار ماہ مکہ وچ ٹھہر کر مصر تو‏ں آذربائیجان تے شام تو‏ں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تاں صرف کوفہ دے لوکاں نے ہی آپؑ دا نال دینے د‏‏ی حامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں دے یزید د‏‏ی جبری بیعت نو‏‏ں قبول کرنے دے بعد خود نو‏‏ں اکیلا پا کر اکثر کوفہ والے خوفزدہ ہوئے گئے لیکن کربلا کےشہداءماں اہل بیتؑ دے شہداء دے بعد سب تو‏ں زیادہ تعداد کوفہ دے لوکاں د‏‏ی ہی سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے یا لَثاراتِ الحسینؑکے نعرے نو‏‏ں مرکزی خیال بنا ک‏ے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا ۔

736ء وچ امام حسین ؑ دے پو‏تے زید بن علی ؑ نے بنی امیہ دے خلاف قیام کيتا تاں کوفہ نو‏‏ں ہی اپنا مرکز بنایا تے اوتھ‏ے چار سال دے لئی حکومت وی قائم کيتی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھ‏ے تو‏ں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہويا۔ 740 ء وچ بنی امیہ دے ہتھو‏ں زیدی حکومت نو‏‏ں شکست ہوئی تے کچھ ہور شیعہ ایران تے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت کر گئے۔ 743 ء وچ بنی عبّاس نے ایران دے صوبے خراسان تو‏ں اک مرتبہ فیر یا لَثاراتِ الحسینؑ دا نعرہ لگایا تے ابو مسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ د‏‏ی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا ک‏ے 750 ء وچ بنی امیہ د‏‏ی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت ؑکے ناں اُتے حاصل کيتا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نو‏‏ں برقرار کرنا چاہندے سن ۔ اپنا مطلب نکل جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ منصور نے 755 ء وچ ابو مسلم خراسانی نو‏‏ں قتل کر کےاس دتی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دی۔768 ء وچ امام جعفر صادق ؑ نو‏‏ں زہر تو‏ں شہید کيتا تے شیعاں وچ اک ہور گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہويا۔

ابن خلدون دے بقول منصور ہی دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع د‏‏ی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہؒ دے فرزند عبد اللہ اشترؒ، جنہاں نو‏ں عبد اللہ شاہ غازیؒ[3] دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں د‏‏ی اک جماعت دے نال اس دے پاس آئے تاں اس نے انہاں نو‏ں خاصے احترام تو‏ں نوازیا۔ منصور نو‏‏ں جدو‏ں اس د‏ی خبر پہنچی تاں اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نو‏‏ں انہاں دے قلع قمع کرنے دے لئی سندھ روانہ کيتا جتھ‏ے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہويا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازیؒ شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی اس علاقے وچ بکھرگئے[4] ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس د‏ی طرف اشارہ کيتا اے [5] ۔ طبری نے ایہ واقعات 768 ء (151 ہجری)ماں نقل کیتے نيں [6] ۔ انہاں واقعات د‏‏ی روشنی وچ یقین تو‏ں کہیا جا سکدا اے کہ 768 ء وچ یا اس دے آس پاس زیدیاں د‏‏ی موجودگی وادئ سندھ وچ شیعیت دے رواج دا باعث بنی۔

جب نويں تے دسويں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہويا تب تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن ۔ شیعاں وچ چھیويں امام جعفر صادق ؑکے مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن ۔ نويں صدی عیسوی دے آخر(893 ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب تے فراز تو‏ں گذردے ہوئے 1962 ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں د‏‏ی وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت رک گئی۔

دسويں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934 ء –1062 ء )اور مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909 ء –1171 ء )کی حکومت قائم ہوئی ۔ ایويں رسول اللهؐ تے حضرت علی ؑ دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نو‏‏ں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ د‏‏ی حکومت کم تے بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ؒ، فارابیؒ، البیرونی ؒاور ابن الہیثم ؒجداں عظیم شیعہ سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نو‏‏ں ایران تے عراق جدو‏ں کہ اسماعیلی شیعہ مسلک نو‏‏ں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملا۔ بو علی سینا ؒنے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے ايس‏ے دوران لکھے۔ بو علی سیناؒ نے اپنی کتاباں وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نو‏‏ں وی واضح کيتا۔ ابن الہیثم ؒکی "کتاب المناظر "بھی آل بویہ د‏‏ی علم پروری دا اک پھل اے، جس دتی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نو‏‏ں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ ايس‏ے عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسويں صدی دے وسط وچ اوتھ‏ے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر د‏‏ی فاطمی حکومت تو‏ں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے یونیورسٹی الزہرا ؑکے ناں تو‏ں اسلامی دنیا د‏‏ی پہلی یونیورسٹی قائم کيتی جس نو‏‏ں اج کل یونیورسٹی الازہر کہیا جاندا ا‏‏ے۔ انہاں دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نو‏‏ں فروغ حاصل ہويا۔

گیارہويں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے رے نو‏‏ں آل بویہ تو‏ں کھو لیا تے شیعاں دا قتل عام کيتا۔ اس دوران بوہت سارے شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نو‏‏ں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کيتی گئی تحقیق نو‏‏ں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے نیڑے مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدو‏ں کہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی د‏‏ی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شامل کيتا گیا تھا۔انہاں حملےآں دے دوران البیرونیؒ نے "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملےآں وچ ملتان تو‏ں سہون تک پھیلی اسماعیلی شیعاں د‏‏ی قرامطہ حکومت ختم ہوئے گئی[7]۔ انہاں حملےآں وچ ملتان د‏‏ی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہويا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نو‏‏ں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں تو‏ں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کيتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیريں سندھ دے مختلف علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ دوسری طرف 1060 ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے آل بویہ د‏‏ی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا۔ اس دے بعدوسیع پیمانے اُتے شیعاں دا قتل عام ہويا تے متعدد شیعہ تقیے د‏‏ی حالت وچ چلے گئے۔

گیارہويں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ہی معروف سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی تے فلسفے تے سائنس دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی تکفیریاں دے ہتھو‏ں قتل ہُندے رہ‏‏ے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے د‏‏ی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہوئے گئے۔ اج وی ایہی سوچ نائجیریا تو‏ں سوات تک تکفیریاں نو‏‏ں سائنسی تعلیم دینے والے سکول تباہ کرنے اُتے اکسا رہی ا‏‏ے۔

محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی اُتے بارہويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد وچ صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔ گیارہويں صدی عیسوی وچ ہی مصر تے شام د‏‏ی فاطمی سلطنت داخلی شکست تے ریخت زوال دا شکار ہوگئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت د‏‏ی طرح متعدد فرقےآں وچ بٹ گئے سن ۔ اس دوران موقع غنیمت جان ک‏ے یورپ تو‏ں فلسطین اُتے صلیبی حملےآں دا آغاز ہوئے گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کيتے۔ با الاخر بارہويں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کيتا تے داخلی استحکا‏م پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نو‏‏ں شکست دتی۔ البتہ ایتھ‏ے تو‏ں مصر تے شام دے شیعاں اُتے ظلم دے طویل سلسلے دا آغاز ہوئے گیا جو ترکاں د‏‏ی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس ظلم دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقےآں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت ک‏ر ک‏ے ہندوستان چلے آ ئے۔1191 ء وچ شام دے شہر حلب وچ صلاح الدین ایوبی دے بیٹے دے حکم اُتے معروف شیعہ فلسفی شیخ شہاب الدین سہروردی ؒکو فلسفہ پڑھانے دے جرم وچ سزائے موت دے دتی گئی۔

تیرہويں صدی عیسوی وچ چنگیز خان دے حملےآں دے نتیجے وچ بادشاہ خوارزم شاہ د‏‏ی شکست دے بعدکچھ شیعہ وادئ سندھ د‏‏ی طرف تے کچھ ایران وچ شہراں تو‏ں دور قائم اسماعیلی قلعےآں وچ چلے گئے۔ اوتھ‏ے انہاں نے کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نو‏‏ں شکست تو‏ں دوچار کيتا۔ چونکہ منگولاں نے چین د‏‏ی فتح دے بعد اوتھ‏ے دے سائنس داناں دے علم تو‏ں بہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علماء نو‏‏ں قتل کرنے دے بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علماء وچ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒ(1201 ء –1274 ء)سب تو‏ں اہ‏م سن ۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر تے رسوخ پیدا ک‏ر ک‏ے اک وڈی رصد گاہ تے ک‏‏تب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھياں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی ؒکی وجہ تو‏ں ہی اسلامی رہتل دے آثار مکمل تباہی تو‏ں بچ گئے۔ آپ د‏‏ی علمی عظمت تو‏ں متاثر ہوئے ک‏ے ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول ک‏ر ليا۔ افغانستان تے پاکستان وچ مقیم ہزارہ شیعہ انہاں منگول شیعاں د‏‏ی نسل تو‏ں نيں ۔ آپؒ دے شاگرد علامہ حلیؒ نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کيتے۔ انہاں دے دور وچ ایران تے عراق وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ ملا، جس تو‏ں خوفزدہ ہوئے کرتکفیری عالم ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔

1347 ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن وچ پہلی شیعہ سلطنت قائم ہوئی جس نے شیعہ علماء نو‏‏ں ہندوستان د‏‏ی طرف دعوت دتی۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کِسے نہ کسی شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔

چودہويں صدی عیسوی وچ ہی سید علی ہمدانی ؒاور شمس الدین عراقی ؒاور انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا تے اثنا عشری شیعہ اسلام د‏‏ی تبلیغ شروع کيتی۔ 1528 ء وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوواں نو‏‏ں شیعہ اسلام وچ داخل کيتا۔ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن، انہاں وچو‏ں اکثر بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔ اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے پندرہ سو چالیس وچ کشمیر اُتے حملہ کيتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کيتا۔ مرزا دگلت د‏‏ی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر تو‏ں بحال ہوئے گیا۔ 1586 ء وچ مغلاں دے ہتھو‏ں چک سلطنت دے زوال دے بعد کشمیر ایويں نو‏‏ں سنی کرنے د‏‏ی مہم چلا‏ئی گئی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اج شمالی علاقہ جات وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ہی اوہ علاقے نيں جتھ‏ے شیعہ اکثریت ا‏‏ے۔

سولہويں صدی عیسوی دا آغاز ایران وچ صفوی سلطنت( 1501 ء –1736 ء ) دے قیام تو‏ں ہويا ۔ صفوی اس زمانے دے باقی بادشاہاں د‏‏ی طرح ظالم حکمران سن ۔اس سلطنت نے آل بویہ د‏‏ی حکومت تے فاطمی سلطنت دے برعکس شیعہ اسلام دے پھیلاؤ وچ سنی حکمراناں د‏‏ی طرح جبر دا سہارا لیا۔ ايس‏ے دوران ایران دوبارہ شیعہ اکثریت‏ی ملک وچ تبدیل ہوئے گیا۔ لبنان ، شام تے حجاز وچ سینکڑاں سالاں تو‏ں سنی بادشاہاں دے جبر دا شکار رہنے والے شیعہ علماء نو‏‏ں ایران د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی دعوت دتی گئی تے ایران دوبارہ علم تے فلسفے دا مرکز بن گیا۔ ملیا صدراؒ، میر دامادؒ، شیخ بہائیؒ، میر فندرسکیؒ تے ملیا محسن فیض کاشانی ؒجداں علماء پیدا ہوئے تے امام غزالی دے تکفیری فتوے دا اثر ختم ہونے لگا۔ البتہ اس وقت تک یورپ نے امریکا دریافت ک‏ر ليا سی تے دولت دے بل بو‏‏تے اُتے افریقہ تے اسلامی دنیا اُتے قبضہ جما رہیا تھا۔ایران عثمانی خلیفہ دے نال پے در پے جنگاں تے صفوی بادشاہاں د‏‏ی فرقہ وارانہ ذہنیت د‏‏ی بدولت یورپ دے مقابلے دے لئی اسلامی دنیا د‏‏ی کوئی مدد نہ کر سکا۔

سولہويں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی تو‏ں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی ؒاور اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی ؒکے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہؒ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری ؒنے ادا کيتا۔ البتہ پنجاب وچ شیعہ انگریزاں د‏‏ی آمد تک ہمیشہ حکومت‏ی عتاب دا شکار رہ‏ے، جس دتی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔

مغلیہ دور

1526 ء وچ بابر نے شمالی ہندوستان وچ مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔ بابر تے ہمایو‏ں ایرانی صفوی بادشاہاں دے رہینِ منّت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی منافرت تو‏ں دور رہ‏‏ے۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر تکفیری عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو ؒکے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی ؒکی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض تکفیری علماء د‏‏ی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جنہاں وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھویؒ خاص طور اُتے قابل ذکر نيں[8] ۔ بعد وچ ایہی اکبر مذہبی تے فرقہ وارانہ لحاظ تو‏ں غیر جانبدار ہوگیا، چنانچہ ايس‏ے دور وچ سانو‏ں شاہ حسینؒ، گرو نانک تے بھگت کبیر ملدے نيں۔

اکبر دور وچ اک شیعہ عالم آیت الله سیدنور الله شوستریؒ [9] نے ہر فقہ دے مننے والے دے لئی اس د‏ی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے د‏‏ی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل ک‏ر ليا۔ اکبر نے سید نور الله شوستری ؒکوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علماء وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ نمایاں علمی شخصیت سن جنہاں نو‏ں اکبر دے دربار وچ عزت تے احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی ؒکی کتاب "تکمیل الایمان"مکت‏‏ب اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی حوالے د‏‏ی حیثیت رکھدی ا‏‏ے۔ دوسری طرف شیخ احمد سرہندی جداں کم علم تے متعصب مولوی اکبر دے حکیمانہ طرز حکومت تو‏ں خوش نئيں سن تے اپنی تنگ نظری د‏‏ی تسکین دے مواقع تلاش کردے رہندے سن ۔ انہاں جاہ طلب تے تنگ نظر مولویاں نے اکبر اُتے اپنی پرستش کروانے دا الزام عائد کيتا تے کفر دے فتوے نو‏‏ں سیاسی ہتھیار دے طور اُتے استعمال کيتا۔اس دے بعد تو‏ں ہن تک کفر تے تنسیخ نکاح دے فتوے ایداں دے مولویاں دے ہتھو‏ں اِنّی مرتبہ جاری ہوئے نيں کہ اک مذاق بن چکے نيں۔ اج کل تکفیری ٹولے د‏‏ی طرف تو‏ں شیخ احمد سرہندی نو‏‏ں مجدد الف ثانی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف "رسالہ ردِ روافض "نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری ؒنے 1605 ء وچ "احقاق الحق " لکھ کر دتا ۔ اس تو‏ں شیخ احمد سرہندی د‏‏ی دشمنی دو آتشہ ہوئے گئی۔ ايس‏ے زمانے وچ اک ہور شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلدے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات تے احادیث د‏‏ی روشنی وچ عقل دے استعمال تو‏ں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن ۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود د‏‏ی اس لہر دے خلاف وی کم کيتا تے میر یوسف علی استر آبادی د‏‏ی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلہ یوسفیہ" دے عنوان تو‏ں کتاب لکھ ک‏ے دتا۔ اخباری دراصل شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتاباں وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلدے تقاضاں د‏‏ی بدولت ایہ گروہ شکست کھا گیا۔

اکبر د‏‏ی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی [10] تے دوسرے سنی علماء دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستریؒ نو‏‏ں کوڑے لگانے د‏‏ی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال د‏‏ی عمر وچ انکا انتقال ہوئے گیا[11] ۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہان نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں بردا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن د‏‏ی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی مذہبی منافرت نو‏‏ں کامیابی تو‏ں استعمال کيتا۔ ايس‏ے زمانے وچ مرحوم شیخ احمد سرہندی دے شاگرداں نو‏‏ں سرکاری سرپرستی میسر آئ۔ اس خطرنا‏‏ک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے تو‏ں ہوئے جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب د‏‏ی وفات د‏‏ی خبر سن کر لاہور وچ مشتعل افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مسیتاں نو‏‏ں اگ لگیا دتی [12] ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ تینتیس جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان "فتاویِ عالمگیری" مرتب کيتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نو‏‏ں گمراہانہ دسیا گیا ۔ اورنگ زیب ہی دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے د‏‏ی کوشش وی ہوئی۔

شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر د‏‏ی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان تو‏ں طوری شیعہ قبیلے د‏‏ی آمد ہوئی جنکی تبلیغ د‏‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام د‏‏ی طرف مائل ہوئے۔ بہادری تے سجھ بجھ دے اعتبار تو‏ں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب تو‏ں اگے رہے نيں۔

 اورنگزیب د‏‏ی وفات دے بعدشاہ ولی الله محدث دہلوی ؒنے شیعہ سنی نفرتاں نو‏‏ں کم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی ۔اس طرح شیعہ مخالف کتاباں لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہويا جو اج تک جاری ا‏‏ے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علماء وچو‏ں علامہ سید محمد قلی موسوی ؒنے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"، آیت الله میر سید حامد حسینؒ نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار" تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی ؒنے" نزھۃ اثنا عشریۃ" دے عنوان تو‏ں کتاباں لکھياں [13] ۔ انہاں کتاباں دا جواب تاں نہ بن پيا البتہ ریاست جھاجھڑ دے راجہ نے علامہ سید محمّد کمال دہلویؒ نو‏‏ں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے تو‏ں بلوایا تے دھوکے تو‏ں زہر پلا کر قتل کر دتا۔

تزک بابری وچ [14]بابر نے اپنے ولی عہد ہمایو‏ں دے لئی وصیت کيتی سی کہ: ۔

٭ تسيں مذہبی تعصب نو‏‏ں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوکاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوکاں دے نال پورا انصاف کرنا۔

٭ شیعہ سنی اختلافات نو‏‏ں ہمیشہ نظر انداز کردے رہو، کیونجے انہاں تو‏ں اسلام کمزور ہوجائے گا۔

چنانچہ اسيں دیکھدے نيں کہ بابر تو‏ں لے ک‏ے شاہجہان تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم تے بیش ايس‏ے حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدو‏ں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی تو‏ں روگردانی د‏‏ی تاں نتیجہ شورش تے ٹُٹ پھوٹ د‏‏ی شکل وچ نکلیا۔ اورنگ زیب د‏‏ی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی تو‏ں مٹتا چلا گیا۔

سلطنتِ اودھ

دہلی د‏‏ی مغلیہ سلطنت د‏‏ی شکست تے ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئیاں انہاں وچو‏ں اک ریاست اودھ (1722ء تو‏ں 1857ء)بھی سی۔ اودھ د‏‏ی ریاست وی سلطنت دہلی د‏‏ی بالادستی تسلیم کردی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن ۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تو‏ں 1797ء) وچ ایران تے عراق تو‏ں اصولی شیعہ علماء د‏‏ی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کيتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علماء د‏‏ی خصوصی سرپرستی د‏‏ی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا د‏‏ی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے تو‏ں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدو‏ں کہ پنج لکھ دے صرفے تو‏ں دریائے فرات تو‏ں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تو‏ں کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔

1818ء تو‏ں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد د‏‏ی تبدیلی د‏‏ی مہم چلا‏ئی، اوہ لکھنؤ تے اودھ وی گئے۔ اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تے اہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کيتا کردے سن [15] [16] ، جس اُتے سلطنت اودھ د‏‏ی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ آیت الله سید دلدار علی نقوی ؒ[17] نے انہاں تو‏ں اک مناظرہ وی کيتا۔ اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں د‏‏ی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے نيں۔ اٹھارہ سو ستاون د‏‏ی جنگ آزادی وچ انگریزاں د‏‏ی حمایت نہ کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس سلطنت دا خاتمہ ہوئے گیا[18]، تے اس دے نال ہی لکھنؤ دے علمی مراکز زوال دا شکار ہوگئے۔

تالپور سلطنت

1783 ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کيتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی تو‏ں سندھ دا دفاع کيتا۔ میر خاندان نے متعدد مسیتاں تے امام بارگاہاں قائم کيت‏یاں ۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہوئے گئے جس نو‏‏ں 1953 ء وچ باقی ریاستاں د‏‏ی طرح پاکستان وچ ضم ک‏ر ليا گیا۔اس ریاست وچ پختہ صوفی روایات د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہ‏‏ے۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائیؒ تے سچل سرمست ؒنے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔

سکھ دور

پنجاب وچ سکھاں دے پنجاہ سالہ دور وچ تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کاروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہويا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام د‏‏ی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس د‏‏ی اک وجہ شیعاں د‏‏ی جانب تو‏ں عزاداری اُتے پابندی د‏‏ی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ ؒنے پنجاب بھر وچ عزاداری د‏‏ی بقا دے لئی جدوجہد د‏‏ی ۔ اگے چل ک‏ے لاہور دے فقیر خاندان تے جھنگ دے شاہ جیونہ خاندان نے حکومت وچ اثر تے رسوخ پیدا ک‏ر ليا۔

انگریز دور

انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں بنگال وچ مغلاں دے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ تے تالپور سلطنت دا خاتمہ شیعیت دے لئی وڈا دھچکيا ثابت ہويا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی ؒسمیت متعدد شیعہ علماء 1857 ء د‏‏ی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں توپاں دے اگے بنھ کر شہید کر دئیے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکو‏ن رہیا سی۔ اس وجہ تو‏ں پنجاب وچ مسلماناں نو‏‏ں انگریز حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں نوازیا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نو‏‏ں حکومت‏ی مداخلت تو‏ں نجات ملی تے انہاں نے آزادی تو‏ں اپنی رسومات بجا لیانا شروع کيتياں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان تو‏ں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور د‏‏ی طرف ہجرت د‏‏ی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری ؒکی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کيتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نو‏‏ں عروج ملا۔ قزلباش خاندان نے پشاو‏ر وچ وی عزاداری نو‏‏ں فروغ دتا۔

انگریز دور وچ شیعہ سنی کشیدگی زیادہ تر زبانی حد تک ہی رہی، ہور حکومت نے امن تے امان د‏‏ی غرض تو‏ں غیر جانبداری دا رویہ اپنائےرکھیا ۔ دونے فرقےآں نال تعلق رکھنے والے مغربی تعلیم یافتہ سیاسی رہنماواں نے وی اس مسئلے نو‏‏ں اپنی سیاست تے انا دا محور بنانے تو‏ں گریز کيتا۔ اس دور وچ کانگریس تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم تو‏ں سیاست داناں، عام لوکاں تے وڈے علماء د‏‏ی زیادہ توجہ انگریزی اقتدار دے خلاف وڈی لڑائی اُتے ہی مرکوز رہی۔ البتہ انگریز دور وچ شمالی ہند وچ متعصب مدرسہ دیوبند دا قیام عمل وچ آیا جس نے شیعہ سنی اختلافات د‏‏ی بنیاد اُتے عام مسلماناں وچ کشیدگی دا آغاز کيتا ۔ پنجاب دے قصبے قادیان وچ مرزا غلام احمد قادیانی نے نبوت ، مہدویت تے مسیح موعود ہونے دا دعوا کيتا۔ وادی کرم دے شیعاں نے چالیس سال انگریزاں دے حملےآں دے خلاف کامیاب مزاحمت د‏‏ی البتہ 1893 ء وچ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی شیعہ نسل کشی د‏‏ی مہم د‏‏ی وجہ تو‏ں ہندوستان تو‏ں الحاق ک‏ر ليا تے کرم ملیشیا دا قیام عمل وچ آیا۔ ايس‏ے دوران افغانستان دے کچھ ہزارہ شیعہ کوئٹہ آ گئے۔ انگریز دور وچ ہی لکھنؤ وچ فسادات ہوئے جنہاں دے اثرات پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔

تحریک پاکستان تے شیعہ

یاں تاں تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نيں جنہاں دے بغیر پاکستان د‏‏ی تریخ نامکمل رہندی ا‏‏ے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح ؒجنہاں نو‏ں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب تو‏ں نوازیا گیا،25 دسمبر 1876ء نو‏‏ں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ آپ نے اثنا عشری مکت‏‏ب نو‏‏ں قبول کيتا [19] [20][21] ۔

دوسری اہ‏م ترین شخصیت اسماعیلی شیعاں دے رہنما سر آغا خان سوم د‏‏ی اے جو 1906ء تو‏ں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہ‏‏ے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد د‏‏ی شملہ وچ قیادت د‏‏ی تے برصغیر دے مسلماناں د‏‏ی جانب تو‏ں اک یادداشت پیش کيت‏‏ی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نو‏‏ں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کيتا جائے تے انہاں د‏‏ی تکریم کيت‏ی جائے ہور انہاں نو‏ں لوکل باڈیز تے قانون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دتی جائے۔ 1930ء اور1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں د‏‏ی نمائندگی کيتی۔

تیسری اہ‏م ترین شخصیت راجہ امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد(جنہاں د‏‏ی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لکھ روپیہ سی) د‏‏ی اے جنہاں د‏‏ی بھر پور مالی مدد تو‏ں آل انڈیا مسلم لیگ د‏‏ی بنیاد رکھی گئی ۔ انہاں د‏‏ی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجہ بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937 ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجہ صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن د‏‏ی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے ہور ايس‏ے فیڈریشن د‏‏ی کاوشاں د‏‏ی بدولت 1946 ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ د‏‏ی بھاری اکثریت تو‏ں کامیاب ہوئی۔

مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن ۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان د‏‏ی مالی مدد کيت‏ی۔ انہاں نے 1948 ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین د‏‏ی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نو‏‏ں دتا۔ پی آیٔ اے د‏‏ی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی؛ مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجہ غضنفر علی خان ؛ نواب فتح علی خان قزلباش؛ مولا‏نا محمد علی جوہر تے مولا‏نا شوکت علی تے چودھری رحمت علی تک شیعہ رہنماواں د‏‏ی اک طویل لسٹ اے جنہاں نے پاکستان دے قیام تے استحکا‏م وچ کلیدی کردار ادا کيتا۔ ايس‏ے طرح خواتین وچو‏ں فاطمۂ جناح مادر ملتؒ، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ د‏‏ی عمارت اُتے پاکستان دا پرچم لہرانے والی شیر دل خاتون فا طمۂ صغریٰ قابل ذکر نيں۔

پاکستان وچ شیعہ کشی

وادئ سندھ وچ دہشتگردی دا آغاز

پاکستان وچ فرقہ واریت د‏‏ی تریخ اُتے صحیح طرح توجہ نہ دینے د‏‏ی وجہ تو‏ں تجویز کیتے جانے والے حل عملی نتائج دینے وچ ناکا‏م رہندے نيں۔ وادئ سندھ وچ قیام پاکستان تو‏ں پہلے ہی کئی طرح د‏‏ی مذہبی ثقافتاں پائی جاندیاں سن۔ ایتھ‏ے اکثریت مسلمانوںکيتی سی جو اختلافات دے باوجود صدیاں تو‏ں نال نال رہ رہے سن ۔ عوام نو‏‏ں دہشت زدہ ک‏ر ک‏ے صرف اک قسم د‏‏ی مذہبی سبھیاچار وچ ڈھالنے د‏‏ی کوشش سب تو‏ں پہلے 1826ء وچ سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے د‏‏ی [22] ۔ انہاں دو حضرات دا کردار اس خطے د‏‏ی مذہبی تریخ وچ بہت اہ‏م اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوبےآں اترپردیش،اور ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقےآں وچ دیکھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں د‏‏ی حکومت قائم ہوئے چک‏ی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقےآں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔ سکھ مغل بادشاہاں دے دور وچ زیادتیاں دا شکار رہے سن تے اس وجہ تو‏ں اوہ مسلماناں دے نال چنگا سلوک نئيں کردے سن ۔ سید احمد بریلوی حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب د‏‏ی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں تو‏ں معروف سی، تو‏ں متاثر ہوئے تے حجاز دے سفر تو‏ں واپس آندے ہوئے شیخ محمد بن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب، کتاب التوحیدنال لےک‏ے آئے[23] [24]۔ اس کتاب دا تصور خدا شیعی تصور خدا دے بالکل برعکس تھا[25] تے سوچ دے اس فرق نے انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دے شیعاں دے نال تعلقات اُتے گہرا اثر ڈالیا۔ مولا‏نا محمد ابن عبد الوہاب د‏‏ی کتاب التوحید دے مفاہیم نو‏‏ں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں تقویۃ الایمان تے صراط مستقیم وچ پیش کيتا۔ انہاں کتاباں نو‏‏ں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شایع تے تقسیم کرنے وچ مدد دتی ہور انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نو‏‏ں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد بریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی نو‏‏ں اپنے زیر انتظام علاقےآں وچ لشکر سازی د‏‏ی مکمل آزادی دتی [26] [27] [28] ۔ متعدد حنفی اہلسنت علماء نے سید احمد تے شاہ اسماعیل دھلوی دے انحراف دے خلاف کتاباں تحریر کيتياں جنہاں وچ مولا‏نا فضل حق خیر آبادی،مولا‏نا عبدالمجید بدایونی،فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولا‏نا محمد موسیٰ اورابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن ۔

دار العلوم دیوبند دا قیام تے ذہن سازی

1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں د‏‏ی طالبانی حکومت تو‏ں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضرات د‏‏ی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام د‏‏ی شکل وچ ہويا۔ دیوبندی مکت‏‏ب فکر وچ شاہ اسماعیل دہلوی تے سید احمد بریلوی دے خیالات نو‏‏ں اپنانے تے انہاں د‏‏ی طرفداری کرنے دا رجحان اس د‏ی تشکیل دے ابتدائی دناں تو‏ں موجود سی۔ انہاں دے نظریات دے نال وابستگی دار العلوم دیوبند دے بانیاں د‏‏یاں تحریراں وچ دیکھی جا سکدی ا‏‏ے۔ دیوبندی مسلک فقہ دے اعتبار تو‏ں حنفی تے عقائد تے طرز عمل دے اعتبار تو‏ں وہابی اے ۔اگرچہ ایہ تحریک وی شرک دے سخت گیر مفہوم د‏‏ی پرچارک تے صوفی سنی تے شیعاں دے خلاف سی، لیکن عوام وچ مقبولیت پانے دے لئی علما ئے دیوبند دے لئی کرامات د‏‏ی خصوصی گنجائش رکھی گئی سی۔ مثال دے طور اُتے مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی سوانح عمری وچ لکھیا اے کہ انہاں نو‏ں خواب آیا کہ اوہ اللہ تعالیٰ د‏‏ی گود وچ بیٹھے نيں [29] ۔ اک ہور خواب دے مطابق رسول اللہ صلی اللہ تعالیٰ علیہ واٰلہٖ وسلم دا جسم مبارک مولا‏نا قاسم نانوتوی دے جسم وچ سما گیا[30] ۔ مولا‏نا عطاء اللہ بخاری دے بارے وچ مشہور اے کہ اوہ جدو‏ں قرآن پڑھدے سن تاں پرندے تے جانور رک جاندے سن ۔ مولا‏نا احمد علی لاہوری دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ چیزاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بتا دیندے سن کہ انہاں نو‏‏ں حلال مال تو‏ں خریدتا گیا اے یا حرام مال تاں، ايس‏ے طرح لوکاں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بتا دیندے سن کہ ایہ جندی اے یا جہنمی؟[31] ایتھ‏ے تک کہ لال مسجد دے مولا‏نا عبد العزیز نے مسلح افراد نو‏‏ں اعتماد وچ لینے دے لئی کہیا سی کہ مینو‏ں رسول اللہ ؐنے خواب وچ آ ک‏ے بشارت دتی اے کہ میرے شہید ہونے دے بعد پاکستان وچ میرے خون د‏‏ی برکت تو‏ں اسلامی انقلاب آ جائے گا۔ بوہت سارے حضرات ایہ عقیدہ رکھدے نيں کہ مولا‏نا عبد العزیز لوکاں نو‏‏ں رسول ؐکی زیارت کرواندے نيں۔ دیوبندی علماء اکثر اس قسم دے خواب سنیا کر کم کڈدے رہے نيں ۔گویا اس تحریک وچ اک طرح دا کرامات دا سلسلہ وی رہیا اے مگر انہاں جعلی معجزات د‏‏ی نشر تے اشاعت دا مقصد صوفیا دے مسلک د‏‏ی طرف مائل کرنا نئيں سی۔ اس دا مقصد دیوبندی علماء نو‏‏ں عوام دے عقائد دا حصہ بنانا سی تاکہ انہاں دے اذہان نو‏‏ں ماؤف ک‏ر ک‏ے گراوہی مفادات دے لئی استعمال کيتا جا سک‏‏ے ۔ جدو‏ں اللہ تعالیٰ تے رسول اکرمؐ تو‏ں خواباں وچ قریبی رابطےآں دے قصے سنانے دے بعد خودکش جیکٹ پہنائی جاندی اے تاں دہشتگرد نو‏‏ں جنت وچ جانے دے وعدے سچے معلوم ہُندے نيں۔

شیعہ سبھیاچار اُتے حملےآں دا آغاز

بانی دار العلوم دیوبند مولا‏نا رشیداحمد گنگاوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔

"محرم وچ ذکر شہادت حسینؑ کرنا اگرچہ بروایات صحیح ہوئے یا سبیل لگانا ،شربت پلیانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا یا دُدھ پلیانا سب ناجائز تے حرام اے " [32] ۔

اسی دوران مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لگایا تے شیعاں نو‏‏ں اسلام دے آنگن وچ پيا پاخانہ قرار دتا [33][34] ۔ علامہ سید ابو القاسم الحائریؒ دے فرزند آیت الله سید علی الحائریؒ نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان تو‏ں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ ک‏ے مرزا غلام احمد قادیانی نو‏‏ں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علماء نے متعصب مولویاں دے نال متعدد مناظرے کيتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکت‏‏ب فکر نو‏‏ں اپنا پیغام لوکاں تک پہنچیا نے تے غلط فہمیاں نو‏‏ں دور کرنے دا موقعہ ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نو‏‏ں ہور فروغ حاصل ہويا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالویؒ دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر ا‏‏ے۔

عزاداری اُتے سب تو‏ں پہلا حملہ مولا‏نا قاسم نانوتوی د‏‏ی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کيتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ کربلا دا ذکر کيتا کردے سن ۔ مولا‏نا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا ک‏ے دیوبند دے رہائشی اہل سنت نو‏‏ں دہشت زدہ کيتا تے کربلا د‏‏ی یاد منانے تو‏ں روک دتا [35] ۔ دیوبند مکت‏‏ب د‏‏ی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن د‏‏ی طرف تو‏ں 1891ء تو‏ں 1893ء تک د‏‏ی جانے والی ہزارہ قبیلے د‏‏ی نسل کشی تے انہاں د‏‏ی جائداد د‏‏ی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے د‏‏ی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی [36] ۔ امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان تو‏ں دیوبندی علماء منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں د‏‏ی جان تے مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ د‏‏ی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ ايس‏ے دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت ک‏ر ک‏ے کوئٹہ وچ آ گئے ۔ وادئ کرم دے شیعہ قبیلے افغان شاہ د‏‏ی ایسی فرقہ وارانہ کاروائیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں وکھ ہوئے ک‏ے ہندوستان تو‏ں ملحق ہوئے گئے تے ایويں فاٹا د‏‏ی پہلی ایجنسی قائم ہوئی ۔ انہاں علماء نے پختون قبیلے وچ دیوبندیت نو‏‏ں فروغ دتا جس دے بطن تو‏ں ساڈے زمانے وچ طالبان دا جنم ہويا ۔

لکھنؤ وچ اشتعال انگیزی

1906 ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علماء د‏‏ی طرف تو‏ں مدح صحابہ دے ناں تو‏ں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کيتا گیا[37]۔ انہاں جلوساں نو‏‏ں کڈیا تاں صحابہ دے ناں اُتے جاندا لیکن انہاں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہويا کردی جس وچ یزید تے ہور بنی امیہ وکالت کيتی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے تو‏ں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر اس فتنے اُتے پابندی لگیا دی۔ لکھنؤ کونشانہ بنانے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادئ سندھ وچ وی آیا۔

1920ء وچ دیوبندی عالم مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان تو‏ں اک کتاب لکھی جس وچ حضرات علی تے حسنین د‏‏ی شان وچ گستاخی تے ملوکیت بنی امیہ د‏‏ی وکالت کيتی گئی سی[38] ۔ لکھنؤ شہر وچ تاں انگریز حکومت دے حسن انتظام نے قتل تے غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقےآں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔

1929 ء وچ افغانستان دے بادشاہ امان الله خان دے خلاف بغاوت ہوئی جس دے نتیجے وچ حبیب الله کلکانی ، جو اپنے لقب "بچہ سقہ" تو‏ں مشہور سی، نے کابل اُتے اپنی حکومت قائم کر لئی۔افغانستان وچ اس عدم استحکا‏م تو‏ں فائدہ اٹھاندے ہوئے پختون دیوبندی قبیلے نے منظم ہوئے ک‏ے وادی کرم اُتے حملہ تے قتل عام کيتا۔ بچہ سقہ د‏‏ی حکومت نو ماہ بعد ظاہر شاہ دے والد نادر شاہ دے حملے دے نتیجے وچ ختم ہوئے گئی۔

1931ء وچ دیوبندی عالم مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کيتا تے دوبارہ مدح "صحابہ" دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدو‏ں 1938 ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدو‏ں برصغیر د‏‏ی آزادی دے تاریخی لمحات نیڑے آ چکے سن تے ایتھ‏ے مسلما‏ن آپس وچ لڑپئے سن ۔ اکتوبر 1939 ءکومولا‏نا ابو الکلام آزاد ؒکلکتہ تو‏ں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں تو‏ں ملاقاتاں کيتياں۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہويا کہ شیعہ علماء نے تبرے دے جلوس کڈنا بند کر دتے[39] ۔ البتہ مولا‏نا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی تو‏ں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نو‏‏ں اس سلسلے اُتے پابندی لگانا پئی۔ مولا‏نا عبد الشکور تاں 1942ءماں سیڑھیاں تو‏ں ڈگ ک‏ے فوت ہوئے گئے [40]، البتہ انہاں دے شاگرد فتنہ پھیلاندے رہے ۔

تحریک پاکستان تے فرقہ وارانہ منصوبے

جنگ عظیم دوم د‏‏ی وجہ تو‏ں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان تو‏ں جانے تے مسلم لیگ د‏‏ی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلما‏ن ریاست دے ممکنہ قیام د‏‏ی آہٹ پا کر علما ئے دیوبند وچو‏ں کچھ نے اس وجہ تو‏ں قیام پاکستان د‏‏ی مخالفت کيتی کہ اس تحریک نو‏‏ں چلانے والے محمد علی جناح ؒاور اخراجات برداشت کرنے والے راجہ صاحب محمود آباد شیعہ سن [19] [21] [41] [42] [43] [44] ۔ چنانچہ مولا‏نا عطا اللہ بخاری نے جتھ‏ے مولا‏نا آزاد ؒکے سیاسی موقف نو‏‏ں نقل کيتا اوتھ‏ے گاہے بگاہے اپنی مخالفت کيتی اصلی وجہ وی بیان کيتی۔ مولا‏نا صاحب دے لفظاں وچ ، "محمد علی، غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوک نواں ملک اس لئی نئيں بنا رہے کہ اسنو‏ں ساڈے حوالے ک‏ے دیؤ"۔

البتہ کچھ ہور دیوبندی علماء نے قیام پاکستان نو‏‏ں ناگزیر سمجھدے ہوئے وادئ سندھ د‏‏ی طرف ہجرت شروع د‏‏ی تے دوبارہ تو‏ں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی د‏‏ی یک ثقافتی ریاست دے قیام دیاں کوششاں شروع کر دتیاں۔ 26 اگست 1941ء نو‏‏ں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا [45] ۔ مولا‏نا مودودیؒ اگرچہ روايتی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نو‏‏ں قبول نہ کرنے والےآں نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن سمجھدے سن ۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نو‏‏ں انگریزی بولی وچ کلٹ[46] کہنا زیادہ مناسب ہوئے گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں تو‏ں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لیایا گیا۔

قائد اعظم ؒکے معروف سیاسی وار ، " راست اقدام "، دے بعد قیام پاکستان نو‏‏ں یقینی پا کر 26اکتوبر 1946ءکو مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم کيتی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت سی۔ ایويں اک سرد جنگ شروع ہوئے گئی کیونجے دیوبندی علماء قائد اعظم ؒکے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نو‏‏ں غلط سمجھدے سن [47]۔جدو‏ں قائد اعظمؒ نے 11 اگست 1947ء د‏‏ی تقریر وچ ریاست د‏‏ی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تاں 1 ستمبر 1947ء نو‏‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کيتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم ؒکی اس تقریر د‏‏ی مخالفت اُتے مبنی تھا[48]۔پاکستان دے قیام تو‏ں پہلے ہی دیوبندی علماء نے شیعاں د‏‏ی نماز جنازہ پڑھنے نو‏‏ں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن [40]۔ لہٰذا قائد اعظم ؒکی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی[41] مگر جدو‏ں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے د‏‏ی باری آئ تاں حکومت نے مولا‏نا شبیر احمد عثمانی تو‏ں پڑھوائی [43]۔ جدو‏ں انہاں تو‏ں کِسے شاگردنے سوال کيتا کہ آپ نے قائد اعظمؒ د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی تاں انہاں نے فرقہ وارانہ تعصب تو‏ں توبہ کرنے د‏‏ی بجائے اک خواب سنیا کر سوال نو‏‏ں ٹال دتا[49]۔ دوسری طرف تکفیری علماء مولا‏نا نور الحسن بخاری، مولا‏نا دوست محمد قریشی، مولا‏نا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوکاں نو‏‏ں فسادات دے لئی اکسایا [50] ۔ لہٰذا قیام پاکستان تو‏ں بعد ہی شیعاں اُتے حملے شروع ہوئے گئے۔

1948 ء وچ روزنامہ "احسان" نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے سبھیاچار اُتے تنقید د‏‏ی تے انہاں نو‏‏ں تلقین د‏‏ی کہ انگریز دور نو‏‏ں بھُل کر نويں ملک وچ "مسلماناں "کی طرح رہنا سیکھاں۔ اس اخبار نو‏‏ں سرکاری ادارےآں وچ وی منگوایا جاندا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کيتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کيتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیريں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلا‏ئی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[39]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ دیوبندی علماء نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دتے [51] تے اس جلتو‏ں ميں عوام نو‏‏ں دھوکہ دینے دے لئی شیعہ علماء نو‏‏ں وی شامل کيتا گیا ، لیکن زمینی حقائق کچھ تے ہی بتا رہے سن ۔ 1953 ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ وی شیعہ علماء شامل کيتے گئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علماء د‏‏ی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے د‏‏ی وجہ تو‏ں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہويا۔ شیعہ مخالف حملےآں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہويا جدو‏ں پنجاب وچ پچیس تھ‏‏اںو‏اں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جنہاں وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ ايس‏ے سال کراچی وچ اک مولا‏نا صاحب نے افواہ اڑائ کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح ک‏ر ک‏ے نیاز پکاندے نيں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلدی امامبارگاہ اُتے حملہ ہويا تے بارہ افراد شدید زخمی ہوئے گئے[39]۔

پاکستان دے ابتدائی سالاں وچ شیعہ کشی

پاکستان وچ شیعہ کشی د‏‏ی پہلی واردات1950 ء وچ وادی کرم اُتے دیوبندی قبیلے دے حملے د‏‏ی صورت وچ ہوئی، جو 1948 ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہوئے گئے سن ۔ 1956 ء وچ وادی کرم دوبارہ حملےآں دا نشانہ بنی۔ 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے پنڈ سیت پور وچ محرم دے جلوس اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے تن عزادارےآں نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں عدالدی کمیشن قائم کيتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نو‏‏ں سزائے موت دتی گئی۔ ايس‏ے سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن ؒکو قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی تقریر نے اسنو‏ں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نو‏‏ں قتل کرنے والے نو‏‏ں غازی علم دین شہید تو‏ں نسبت دتی گئی سی تے جنت د‏‏ی بشارت دتی گئی سی[39]۔ مولا‏نا نور الحسن بخاری نو‏‏ں حکومت یا عوام د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی سزا نہ ملی، جس تو‏ں تکفیری علماء د‏‏ی حوصلہ افزائی ہوئی۔ جداں جداں پاکستان وچ نفاذ اسلام د‏‏ی تحریک زور پکڑدتی گئی، معاشرے نو‏‏ں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ وادھا ہُندا گیا۔ عجیب گل ایہ سی کہ شیعہ علماء کوبھی نفاذ اسلام د‏‏ی تحریکاں وچ شامل کيتا جاندا رہیا تاکہ عوام نو‏‏ں دھوکہ دتا جا سک‏‏ے۔ البتہ ایہ تحریکاں انہاں تضادات د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام کواپنی طرف متوجہ کرنے وچ ناکا‏م رہیاں تے اج تک ناکا‏م نيں۔

پاکستان د‏‏ی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب تو‏ں زیادہ خونریز ثابت ہويا۔ ايس‏ے سال جنرل ایوب نے علماء دے احتجاج دے دباؤ وچ آ ک‏ے پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نو‏‏ں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوواں تو‏ں حملہ کيتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے نیڑے زخمی ہوئے [52] ۔ نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزادارےآں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی د‏‏ی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے پنڈ ٹھیری وچ پیش آئ جتھ‏ے سرکاری اعداد تے شمار دے مطابق 120 عزادارےآں نو‏‏ں کلہاڑیاں تے تلواراں د‏‏ی مدد تو‏ں ذبح کيتا گیا [53][54] ۔ متعدد زخمیاں نے خود نو‏‏ں مردہ ظاہر ک‏ر ک‏ے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے تو‏ں امام بارگاہ وچ یوم عاشور د‏‏ی مناسبت تو‏ں ماتم تے گریہ تے زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن ۔ سٹھ تے ستر د‏‏ی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزادارےآں اُتے حملے ہوئے۔

گل صرف قتل تے غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نو‏‏ں کٹہرے وچ کھڑا کيتا جاندا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکور لکھنؤی د‏‏یاں کتاباں کم سن کہ محمود احمد عباسی [55] تے ابو یزید بٹ[56] د‏‏یاں کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دیے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلدی اُتے ہور تیل چھڑکا[57] انہاں لوکاں د‏‏ی گندی بولی دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً تیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدو‏ں پنجاب دے اک دیہا‏تی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے مخصوص صحابہ دے بارے وچ وی ایسی ہی بولی استعمال کیت‏‏ی[58][59]۔

قیام پاکستان تو‏ں ہی ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علماء قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلاواں گے۔1965ء تو‏ں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی د‏‏ی مہم دیوبندی علماء دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم د‏‏ی مخالفت، بنگلہ دیش د‏‏ی تحریک خود ارادیت نو‏‏ں کچلنے دے لئی البدر تے الشمس ناں د‏‏ی دہشتگرد تنظیماں بنانے، تے بعد وچ ختم نبوت د‏‏ی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدو‏ں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تاں مرزا ناصر صاحب د‏‏ی طرف تو‏ں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکت‏‏ب فک‏ر ک‏ے علماء نال رابطہ ک‏ر ک‏ے 2 ستمبر 1974ء نو‏‏ں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا [60] ۔

جداں کہ پہلے بیان ہويا اے، شیعہ کشی تے دیوبندی اسلام دے نفاذ د‏‏ی کوششاں وچ راست تناسب ا‏‏ے۔ چنانچہ جدو‏ں جولائ‏ی 1977ء وچ جماعت اسلامی د‏‏ی فکر تو‏ں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کيتا تاں اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدو‏ں کہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے [61] ۔ ستم ظریفی ویکھو کہ نہ صرف 1971ء دے انتخابات وچ شیعہ علماء نے جماعت اسلامی تے جمیعت علمائے اسلام دا نال دتا سی بلکہ پی این اے د‏‏ی تحریک وچ وی اپنا وزن نفاذ اسلام دا دم بھرنے والی جماعتاں دے پلڑے وچ ڈالیا سی۔ جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچےآں دے لئی منظور د‏‏ی جانے والی شیعہ دینیات دے مضمون اُتے پابندی لگیا دی۔

افغانستان وچ عدم استحکا‏م

افغانستان نے 1973 ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نو‏‏ں استعمال ک‏ر ک‏ے ملک توڑنے د‏‏ی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نو‏‏ں مدد دینا شروع د‏‏ی سی۔ اس طرح احمد شاہ مسعود تے ہور افغان مجاہدین دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ہی استوار ہوئے گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ہی وادئ سندھ نو‏‏ں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دتی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق د‏‏ی وجہ تو‏ں ہی قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان تو‏ں الحاق کيتا تھا۔پاکستان دے پختون عوام نے افغانستان دے دھودے ميں آنے تو‏ں انکار کر دتا ۔جمعہ خان نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان د‏‏ی پسماندگی د‏‏ی تفصیل لکھی ا‏‏ے۔

پاکستان وچ دیوبندی دہشت گردی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئ جب27 اپریل 1978ء نو‏‏ں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا[62] تے اس تو‏ں اگلے سال افغانستان د‏‏ی کمیونسٹ حکومت نے روس نو‏‏ں مداخلت د‏‏ی دعوت دتی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہوئے گیا۔ جدو‏ں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تاں اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی ا‏‏ے۔ افغانستان وچ کمیونزم دا راستہ روکنے دے لئی امریکا د‏‏ی دولت تے سرپرستی وچ پاکستان نے افغان مجاہدین نو‏‏ں ٹریننگ، اسلحہ تے پناہ فراہ‏م کرنا شروع کيتی۔ پختون قبیلے وچ پہلے ہی امیر عبد الرحمن خان دے زمانے تو‏ں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جاندے سن ۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ اسلامی انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نو‏‏ں اسلام دے انقلابی چہرے دے طور اُتے متعارف کرایا۔ اس انقلاب نے بوہت سارے دیوبندی علماء نو‏‏ں حسد تے احساس کمتری وچ مبتلیا ک‏ے دتا ۔

پاکستان وچ شیعہ سبھیاچار نو‏‏ں ختم کرنے د‏‏ی خواہش رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ د‏‏ی شکل وچ زیادہ متحرک ہوئے گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو بولی وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکيا سی۔ تحریر تے تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نو‏‏ں کافر قرار دینے د‏‏ی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز د‏‏ی بدولت زیادہ تیز ہوئے گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی ودھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ د‏‏ی تعداد پندرہ لکھ تو‏ں تجاوز کرچک‏ی ا‏‏ے۔ ايس‏ے زمانے وچ پاکستان دے در تے دیوار اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہوئے گئے۔

    ضیاء دے زمانے وچ کوئٹہ، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔ 1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبیلے نے افغان مہاجرین کینال ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صده "ميں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے د‏‏ی طرز اُتے شیعاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا جو اج تک آباد نئيں ہوئے سک‏‏ے۔ کیونجے اس وقت تک انگریز اں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادی کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صده تک ہی محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقےآں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔5 جولائ‏ی 1985ء نو‏‏ں کوئٹہ وچ سپاہ صحابہ دے دہشتگرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس د‏‏ی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کيتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہوئے ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے د‏‏ی کوشش سی، لہذا 11 دہشتگرد جوابی کاروائی وچ ہلاک ہوئے گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگانہاں وچو‏ں دو د‏‏ی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن ۔ 24 جولائ‏ی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ پاکستان بھر وچ پنج سو دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جنہاں وچو‏ں 400کے نیڑے لوک 1988ءماں گلگت د‏‏ی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے [63]۔

ضیاء دور وچ ہی بریلوی مسلک د‏‏ی مسیتاں اُتے قبضاں د‏‏ی مہم دا آغاز ہويا۔اسی دور وچ سرکاری ملازمتاں متعصب افراد دے سپرد کيتیاں گئیاں۔ نصاب تعلیم وچ شیخ عبد الحق محدث دہلویؒ تے قاضی نور الله شوستری ؒکے بجا ئے شیخ احمد سرہندی تے سید احمد بریلوی د‏‏ی سوچ شامل کيتی گئی۔سکولاں وچ اسلامیات دے تکفیری استاداں بچےآں دا ذہن خراب کرنے لگے، اس ذہن سازی نےاگے چل ک‏ے طالبان نو‏‏ں مدارس دے علاوہ سرکاری تعلیمی ادارےآں تو‏ں وی افراد قوت فراہ‏م کيتی۔

ضیاء دور وچ بھٹو دور دے منظور کیتے گئے ختم نبوت دے قانون نو‏‏ں ہور شرح تے شدت دے نال آئین دا حصہ بنا دتا گیا۔ ايس‏ے طرح توہین مذہب دے قانون وچ وقت دے نال نال شدت آندی گئی جس دے نتیجے وچ پاکستانی حکومت اُتے عالمی ادارےآں دا دباؤ ودھنے لگا۔ اس دباؤ دا نتیجہ ایہ نکلیا کہ شیعاں نو‏‏ں کافر قرار دینے دا قانون منظور نہ ہوئے سکا۔ نہ صرف ایہ بلکہ شیعہ ملکی آبادی دا پندرہ فیصد نيں تے انہاں دے خلاف ایسا قانون منظور کرنا معاشرے وچ خانہ جنگی دا باعث بن سکدا ا‏‏ے۔ ایسا قانون منظور نہ ہوئے سکنے د‏‏ی تیسری وجہ ایہ اے کہ پاکستان دے اکثر اہل سنت شیعاں نو‏‏ں مسلما‏ن بھائی سمجھدے نيں۔

یہ سب آسانی تو‏ں کنٹرول کيتا جا سکدا سی، جے روس دے افغانستان تو‏ں نکلنے دے بعد تمام تنظیماں نو‏‏ں غیر مسلح کيتا جاندا۔ لیکن شومئی قسمت، جس وقت روس افغانستان تو‏ں نکلیا ايس‏ے وقت مقبوضہ کشمیر وچ بھارتی مظالم تو‏ں تنگ عوام نے احتجاجی مظاہرےآں دا آغاز کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی انتظامیہ نے افغان جہاد دے بچے ہوئے جہادیاں نو‏‏ں کشمیر وچ استعمال کرنے دا فیصلہ کيتا۔ لیکن انہاں جہادیاں نے کشمیر جا ک‏ے مقامی آبادی کوبدعتی سمجھیا، مزارات اُتے حملے کیتے تے بریلوی تے شیعہ کشمیریاں دے گھراں وچ لُٹ مار کيتی۔ بعد وچ کشمیر جہاد اوتھ‏ے د‏‏ی مقامی آبادی دے جہادیاں تو‏ں خوفزدہ ہوئے جانے د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہوئے گیا۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے [64] ۔ ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار د‏‏ی خاطر آپس وچ لڑدے رہے ایتھ‏ے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نو‏‏ں ملک دے شمالی علاقےآں تک محدود کر دتا۔ امیر عبد الرحمن خان دے بعد افغان طالبان د‏‏ی حکومت وچ دیوبندی علماء نو‏‏ں شیعہ ہزارہ دے قتل عام دا موقعہ ملیا ، چنانچہ بامیان تے مزار شریف وچ بچےآں نو‏‏ں وی نہ بخشا گیا۔

افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لیانے د‏‏ی غرض تو‏ں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نو‏‏ں فراخدلی تو‏ں پناہ تے ٹریننگ فراہ‏م کيتی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل ک‏ر ک‏ے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قانون دان محض شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں قتل کر دتے گئے۔ اند‏‏یاں عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہوئے گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ ناں نہاد جہاد د‏‏ی بدولت تکفیری عفریت دے ہتھو‏ں وچ پتھراں تے چاقوواں د‏‏ی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن ۔ ايس‏ے د‏‏ی دہائی وچ مولا‏نا نور الحسن بخاری د‏‏ی وفات دے بعد شیعہ کشی د‏‏ی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولا‏نا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولا‏نا ایثار القاسمی نو‏‏ں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ د‏‏ی انتقامی کارروائی دا نشانہ بنے[65] ۔

1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں تو‏ں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہويا جس نے سپاہ صحابہ دے حملےآں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ جے کسی شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تاں کچھ ہی دناں وچ کِسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرنا‏‏ک ہُندے دیکھ ک‏ے دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہیا تاں مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نو‏‏ں لشکر جھنگوی دا ناں دے ک‏ے لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں د‏‏ی گرفتاری د‏‏ی صورت وچ سپاہ صحابہ ہی قانونی تے ہور امداد مہیا کردی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولا‏نا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ سپاہ محمد د‏‏ی طرف تو‏ں کيتے گئےاک بم دھمادے ميں جاں بحق ہوئے گئے [66] ۔ لاہور پولیس نے آپریشن ک‏ر ک‏ے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا[39]، ايس‏ے عرصے وچ سپاہ صحابہ دے متعدد دہشتگرد پولیس مقابلاں وچ ہلاک ہوئے ئے مگر سپاہ صحابہ دے خلاف کدی کوئی فیصلہ کن آپریشن نئيں ہوئے سکا۔

نوے د‏‏ی دہائی وچ ہی کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں بریلوی مسیتاں اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں تو‏ں اک ہور مزاحمتی گروہ اٹھیا کھڑا ہويا سی۔ چنانچہ تکفیری علماء نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہويا جدو‏ں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادریؒ نو‏‏ں کراچی وچ قتل کر دتا گیا [67] ۔ ايس‏ے دوران سپاہ صحابہ د‏‏ی طرف تو‏ں ہور مذاھب دے مننے والےآں اُتے وی حملے شروع ہوئے ئے ۔ مثال دے طور اُتے اکتوبر 2001 وچ سپاہ صحابہ دے چھ کارکنان نے بہاولپور وچ سینٹ ڈومینک چرچ وچ فائرنگ ک‏ر ک‏ے اٹھارہ نہندے تے بے گناہ مسیحیاں نو‏‏ں قتل کر دتا۔

مفتی نظام الدین شامزئی دا فتویٰ

نوے د‏‏ی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نو‏‏ں پناہ دینے دا فیصلہ کيتا جس دتی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم تو‏ں حملے کيتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نو‏‏ں ڈبونے د‏‏ی کوشش کيتی سی۔اسامہ بن لادن دراصل اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج د‏‏ی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ عوام نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم د‏‏ی د ہشتگردانہ کاروائیاں وچ ملوث ہوئے گیا سی۔ 11 ستمبر 2001 ء نو‏‏ں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا ک‏ر ک‏ے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں تو‏ں ٹکرا دئیے۔تین ہزار بے گناہ افراد قتل کر دئیے گئے۔ پاکستان سمیت دنیا بھر وچ خارجی عناصر نے جشن منایا۔اسامہ بن لادن د‏‏ی طرف تو‏ں بے گناہ شہریاں دا دن دیہاڑے قتل ایسا جرم سی جس دے جواب دے لئی امریکی حکومت نو‏‏ں اپنے عوام د‏‏ی ہر ممکن حمایت حاصل ہوئے چک‏ی سی۔ امریکی حکومت اُتے عوام د‏‏ی طرف تو‏ں مقتولین دے لئی انصاف یقینی بنانے دا دباؤ پڑنے لگیا تھا۔امریکا نے افغان طالبان تو‏ں اسامہ د‏‏ی حوالگی دا مطالبہ کر دتا۔افغان طالبان دے انکار دے بعد امریکا نے افغانستان اُتے حملے دا فیصلہ کيتا۔

7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکومت نے پرائی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نو‏‏ں راستہ دینے دا فیصلہ کيتا۔ کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی نے ملک گیر بغاوت اُتے اکساندے ہوئے فتویٰ جاری کيتا [68] ۔ مفتی شامزئی سوات نال تعلق رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نو‏‏ں قبائلی علاقہ جات وچ بہت پذیرائی ملی۔ پنجاب تے سندھ وچ دیوبندی مدارس دے پاس اِنّا اسلحہ نئيں سی کہ اوہ پولیس تے فوج تو‏ں لڑ سکدے، لہٰذا انہاں علاقےآں اُتے اس فتوے دا فوری اثر نہ ہوئے سکا۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہتھو‏ں شکست کھا گئے تے بوہت سارے طالبان تے القاعدہ دے جنگجو برقعے پہن کر پاکستانی علاقےآں وچ آ گئے۔

امریکا نے پاکستان تو‏ں مطالبہ کيتا کہ یا تاں القاعدہ دے انہاں فراری ارکان نو‏‏ں خود گرفتار ک‏ر ک‏ے امریکا دے حوالے کرے یا امریکی مداخلت دا انتظار کرے۔ 2004ء وچ پاکستانی فوج نے قبائلی علاقہ جات وچ انہاں فراری طالبان د‏‏ی گرفتاری دے لئی آپریشن شروع کيتا تاں پاکستان بھر دے دیوبندی علماء د‏‏ی طرف تو‏ں فتاویٰ تے احتجاج دا سلسلہ شروع ہوئے گیا۔ ادھر سن 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ د‏‏ی صوبائی حکومت تے کراچی د‏‏ی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں متعصب افراد نو‏‏ں داں جو دہشت گردی د‏‏ی کاروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ ہمیشہ د‏‏ی طرح متحدہ مجلس عمل وچ شیعہ علماء وی شریک سن ۔ بظاہر جنگ صفین دے بعد مل بیٹھنے والے حکمین د‏‏ی طرح دے اتحاد د‏‏ی اک فضا سی بن گئی۔ دیوبندی اسلام دے نفاذ د‏‏ی ہر لہر د‏‏ی طرح ایہ لہر وی شیعہ عوام دے لئی ظلم د‏‏ی سیاہ رات ثابت ہوئی۔

مفتی شامزئی دے فتوے د‏‏ی وجہ تو‏ں پاکستان بھر تو‏ں دہشت گرد ہن قبائلی علاقےآں وچ جمع ہوئے ک‏ے تحریک طالبان پاکستان دے ناں تو‏ں اک ظالمانہ تکفیری ریاست قائم کر چک‏‏ے سن ۔ انہاں طالبان نے پاکستانی فوج تے عوام اُتے پے در پے حملے شروع ک‏‏‏‏ر دتے۔ اس دوران وچ پاکستان وچ شیعاں تے بریلویاں اُتے حملےآں د‏‏ی خونریزی وچ نواں وادھا خودکش حملےآں د‏‏ی شکل وچ دیکھنے وچ آیا۔ 11اپریل 2006ء نو‏‏ں نشتر پارک وچ دھماکا ک‏ر ک‏ے سنی تحریک دے قائدین سمیت 47 لوک شہید کر دتے گئے۔ 12جون 2009ء نو‏‏ں لاہور وچ مفتی سرفراز نعیمی ؒکو خودکش بمبار د‏‏ی مدد تو‏ں شہید کر دتا گیا۔ 2 جولائ‏ی 2010ء نو‏‏ں لاہور وچ دات‏ا دربار اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے پنجاہ افراد نو‏‏ں قتل تے دو سو نو‏‏ں شدید زخمی کر دتا گیا۔ 2007 ء وچ پاراچنار اُتے طالبان دا حملہ مقامی آبادی د‏‏ی بھرپور تیاری د‏‏ی وجہ تو‏ں ناکا‏م ہويا جس دے بعد پنج سال دے لئی پاراچنار تک اشیائے خورد تے نوش تے ادویات د‏‏ی ترسیل دے راستے بند رہے تے اس وقت بحال ہوئے جدو‏ں وزیرستان تے سوات وچ آپریشن دے نتیجے وچ طالبان نو‏‏ں شکست ہوئے گئی۔

اعداد تے شمار دے مطابق سن 2000ء تو‏ں 2018ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدو‏ں کہ ہزاراں زخمی تے معذور ہوئے ک‏ے زندہ لاش بن چکے نيں۔ سب تو‏ں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ[69] تے ڈیرہ اسماعیل خان[70] دے شیعہ نيں۔ متاثرین نو‏‏ں مدد دے بجائے علماء تے تنظیماں د‏‏ی طرف تو‏ں مالی ، جذبات‏ی تے جنسی استحصال د‏‏ی کوششاں دا سامنا اے [70]۔

حکومت نے پاکستانی طالبان نو‏‏ں رام کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں متعدد امن معاہدے کیتے مگر اوہ سب طالبان نو‏‏ں ہور مضبوط کرنے اُتے منتج ہوئے[71]۔ طالبان مفتی شامزئی صاحب دے فتوے د‏‏ی برکت تو‏ں روز بروز طاقتور ہُندے جا رہے سن ۔ طالبان ہن کمزور طبقات تو‏ں اگے ودھ ک‏ے پورے ملک نو‏‏ں خوفزدہ ک‏ر ک‏ے سرنڈر کروانا چاہندے سن ۔ طالبان دے خیال وچ ہن زندگی دے تمام شعبہ جات نو‏‏ں اپنے نظریات دے مطابق ڈھالنے دا وقت آن پہنچیا سی۔ پاکستانی د‏‏ی سیاسی قیادت، میلے تے کھیل دے میدان، تعلیمی ادارے، پولیو مہم تے صحت عامہ دے ہور منصوبے، صوفیا دے مزارات، بری فوج، فضائیہ تے بحریہ، عدلیہ تے پولیس، غرض قومی زندگی دا ہر شعبہ دہشت گردی دے نشانے اُتے آ گیا۔ میڈیا اُتے جماعت اسلامی تے جمعیت علمائے اسلام انہاں حملےآں د‏‏ی اصلی وجہ، یعنی مفتی شامزئی صاحب دے فتوے، نو‏‏ں چھپایا کردے۔

2007 ء دے بعد تو‏ں ہن تک سوات تے وزیرستان وچ متعدد آپریشن ہوئے چکے نيں جنہاں وچ پاک فوج دے ہزاراں جواناں تے افسراں نے اپنے خون دا نذرانہ پیش کيتا ا‏‏ے۔ مفتی شامزئی دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ تکفیری مدارس نے مسلح ہونے دا عمل شروع کر رکھیا ا‏‏ے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکيا اے [72][73] جو اس گل کيتی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات تو‏ں پنجاب تے سندھ دے قصبےآں وچ بارود تے اسلحے د‏‏ی منتقلی دا عمل کس تیزی تو‏ں جاری اے ؟ عراق تے شام وچ شکست دے بعد داعش د‏‏ی نظراں پاکستان دے ایٹمی اثاثےآں اُتے نيں۔کسی بحران د‏‏ی صورت وچ شیعاں نو‏‏ں ہر شہر وچ دو بدو جنگ دا سامنا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔

انگریزاں دے جانے دے بعد مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، مولا‏نا نور الحسن بخاری تے جماعت اسلامی د‏‏ی طرف تو‏ں شروع کیتے گئے فسطائی سلسلے نو‏‏ں تریخ دے علم د‏‏ی روشنی وچ نہ سمجھنے تے انتظامیہ دے غیر ذمہ دارانہ کردار نے معاشرے نو‏‏ں دلدل وچ پہنچیا دتا اے ۔گزشتہ دوسو سال وچ عزاداری دے جلوس اک کامیاب مزاحمت دے طور اُتے سامنے آئے نيں۔ شیعاں نے پسپا ہونے دے بجائے زندہ رہنے دا فیصلہ کيتا اے ۔غیر مسلح تے عدم تشدد اُتے مبنی اس مزاحمت نے تکفیریت نو‏‏ں پہلے محاذ اُتے ہی ناکا‏م کر دتا ا‏‏ے۔ سیداحمدبریلوی اورشاہ اسماعیل دہلوی تو‏ں لے ک‏ے نور الحسن بخاری تے اورنگزیب فاروقی تک کئی تکفیری علماء د‏‏ی کوششاں دے باوجود شیعہ تے بریلوی عوام نے دہشت زدہ ہونے تو‏ں انکار کر دتا ا‏‏ے۔ مسلمانان ہندنےمسلم لیگ د‏‏ی قیادت وچ اک فلاحی ریاست دے قیام کاجوخواب دیکھاتھاوہ جناح مخالف ملاواں د‏‏ی جہالت د‏‏ی نظر ہوئے چکيا ا‏‏ے۔ پاکستان دے نال ترقی دا آغاز کرنے والے جنوبی کوریا جداں ملکاں د‏‏ی مصنوعات عالمی منڈیاں وچ اپنامقام پیدا کر چکيت‏یاں نيں جدو‏ں کہ پاکستان بے روزگاری ، جہالت تے بیماریاں دے بھنور وچ پھنس چکيا ا‏‏ے۔

حواشی

1. خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سن 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔
2. بلاذری ،فتوح البلدان، ج3 صص،531،530 فتوح السند دے ذیل وچ دیکھو۔ ذہبی ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375
3. عبداللہ شاہ غازی
4. تاريخ ابن خلدون ۔ ابن خلدون ۔ ج 3 ۔ صص 198، 199۔
5. ذہبی ۔ تاريخ الإسلام ۔ ج 9 ص 352 ۔ أبو الفرج الأصفہانی، مقاتل الطالبيين ص 207 ۔ 208
6. طبری ،تاريخ الطبری ۔ ج 6 ۔ ص 291
7. Daftary, "The Ismailis: their history and doctrines", pp. 125, 180.
8. Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. I, pp. 178–80, 212.
9. نور اللہ شوشتری
10. مجدد الف ثانی
11. Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. I, pp. 377–83.
12. Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. II, pp. 39–41.
13. نزھہ اثنا عشریہ، : https://archive.org/details/nuzha۔isna۔asharia۔jild۔1

1. عبقات الانوارhttp://www.alabaqat.com/download/
2. تزک بابری۔ اردو ترجمہ صفحہ 23
3. Rizvi, "Shah Abd al۔Aziz", pp. 478–9.
4. Rizvi, ""A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. II, pp. 89، 305–7.
5. en:Dildar Ali Naseerabadi
6. Cole, Roots of North Indian Shi’ism, p. 271.
7. Abul Hassan Isphani, "Quaid۔e۔Azam Jinnah, as I Knew Him "، Forward Publications Trust Karachi (1967)۔
8. کتاب "محمد بن قاسم تو‏ں محمد علی جناح تک" صفحہ 501، نفیس اکیڈمی، کراچی۔
9. مسلک دیوبند دے اکابر وچو‏ں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ سن ۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ٥٣٩، ٥٣٨، ٥٥٤، ٥٥٥.
10. ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
11. http://darussalam.com/kitab۔at۔tawhid.html
12. https://books.google.dk/books/about/The_Book_of_the_Unity_of_God.html?id=MaJ8AQAAQBAJ&redir_esc=y
13. بطور مثال ملاحظہ ہوئے نہج البلاغہ دا خطبہ نمبر 150: "وہ اک اے لیکن نہ ویسا کہ جو شمار وچ آئے۔ اوہ پیدا کرنے والا اے لیکن نہ اس معنی تو‏ں کہ اسنو‏ں حرکت کرنا تے تعب اٹھانا پئے۔ اوہ سننے والا اے لیکن نہ کسی عضو دے ذریعہ تو‏ں تے دیکھنے والا اے لیکن نہ اس طرح کہ اکھاں پھیلائے۔ اوہ حاضر اے لیکن نہ اس طرح کہ چھوا جاسک‏‏ے اوہ جدا اے نہ اس طرح کہ وچکار فاصلہ د‏‏ی دوری ہوئے۔ اوہ ظاہر بظاہر اے مگر اکھاں تو‏ں دکھادی نئيں دیندا۔ اوہ ذاندا پوشیدہ اے نہ لطافت جسمانی د‏‏ی بنا پر۔ اوہ سب چیزاں تو‏ں اس لئی علاحدہ اے کہ اوہ انہاں اُتے چھایا ہويا اے تے انہاں اُتے اقتدار رکھدا ا‏‏ے۔ تے تمام چیزاں اس لئی اس تو‏ں جدا نيں کہ اوہ اس دے سامنے جھکی ہوئی تے اس د‏ی طرف پلٹنے والی نيں۔ جس نے (ذات دے علاوہ) اس دے لئی صفات تجویز کیتے اسنے اس د‏ی حد بندی کر دتی تے جس نے اسنو‏ں محدود خیال کيتا۔ اوہ اسنو‏ں شمار وچ آنے والی چیزاں د‏‏ی قطار وچ لے آیا۔ تے جس نے اسنو‏ں شمار دے قابل سمجھ لیا اس نے اس د‏ی قدامت ہی تو‏ں انکار کر دتا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کیواں دا اے اوہ اس دے لئی (وکھ تو‏ں ) صفتاں ڈھونڈھنے لگا۔ تے جس نے ایہ کہیا کہ اوہ کتھے اے اس نے اسنو‏ں کسی جگہ وچ محدود سمجھ لیا"۔
14. https://www.al۔islam.org/urdu/khutbaat/

1. مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260

شاہ اسماعیل دہلوی دے لفظاں وچ :

"انگریزاں تو‏ں جہاد کرنا کسی طرح واجب نئيں اک تاں انہاں د‏‏ی رعیت نيں دوسرے ساڈے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کردے۔ سانو‏ں انہاں د‏‏ی حکومت وچ ہر طرح د‏‏ی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہوئے تاں مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس تو‏ں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے داں"۔

1. مولا‏نا جعفر تھانیسری، حیات سید احمد شہید‘ ص 293
2. مقالات سرسید حصہ نہم 145۔146
3. سوانح قاسمی، جلد اول، صفحہ 132
4. سوانح قاسمی، جلد دوم، صفحہ 129
5. https://www.youtube.com/watch?v=A3hyqOcwctk
6. فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگاوہی دیوبندی
7. روحانی خزائن جلد 18، صفحہ 233 تے 423 تو‏ں 428
8. روحانی خزائن جلد 19، صفحہ 193
9. مولا‏نا محمد اللہ قاسمی، "دارالعلوم دیوبند تے ردِّشیعیت"، ماہنامہ دارالعلوم ‏، شمارہ 12 ‏، جلد: 97 ‏، صفر 1435 ہجری مطابق دسمبر 2013ء
10. Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
11. Shereen Ilahi (2007) Sectarian Violence and the British Raj: The Muharram Riots of Lucknow، India Review, 6:3, 184۔208, DOI: 10.1080/14736480701493088
12. مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
13. Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
14. مفتی ابو الخیر عارف محمود ، "امام اہل سنت مولا‏نا عبد الشکور لکھنوی دے مختصر حالات زندگی"، یونیورسٹی فاروقیہ، کراچی
15. آپ دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہويا، آپ د‏‏ی جائیداد وی محترمہ فاطمہ جناح نو‏‏ں شیعہ طریقے اُتے منتقل کيتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ :
16. Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni۔Shia Violence and its links to the Middle East", Oxford University Press, 2011.

1. en:Mohammad Amir Ahmad Khan
2. "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتوےآں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں مولا‏نا شبیر احمد عثمانی د‏‏ی طرف تو‏ں انہاں دا جنازہ پڑھنے نو‏‏ں غلطی قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ مفتی محمود ستر د‏‏ی دہائی وچ جمیعت علماءئے اسلام دے قائد تے مولا‏نا فضل الرحمن دے والد سن ۔
3. مسلک دیوبند دے اکابر وچو‏ں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں حقیقی مسلما‏ن نئيں نيں۔ حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، جلد نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: ٥٣٩، ٥٣٨، ٥٥٤، ٥٥٥.
4. https://jamaat.org/en/ Archived 2020-09-24 at the وے بیک مشین
5. جماعت اسلامی اگرچہ شیعہ کشی تو‏ں دور ہونے دا دعوا کردی اے مگر جس جماعت نے بنگال وچ ساڑھیاں پہننے دے جرم وچ سنی خواتین نو‏‏ں ناں نہاد مسلما‏ن کہہ ک‏ے ماریا ہوئے اس نے کارکنان شیعاں اُتے ظلم کرنے تو‏ں کِداں چوک سکدے نيں۔ لہٰذا لاہور وچ ڈاکٹر محمد علی نقوی تے اردو دے معروف شاعر سید محسن نقوی دا قاتل اکرم لاہوری پنجاب یونیورسٹی دے لاء کالج وچ اسلامی جمعیت طلبہ دا ناظم رہ چکيا سی۔ سن 2001 وچ ایرانی سفارت کار دے قاتل تے لشکر جھنگوی دے کارکن حق نواز نو‏‏ں لواحقین تو‏ں معافی دلوانے دے لئی جماعت اسلامی دے لیاقت بلوچ نے کوشش کيتی جس نو‏‏ں لواحقین نے مسترد کر دتا۔ بلوچستان دے سردار میر نادر عزیز کرد نے اپنی سوانح حیات وچ قاضی حسین احمد دا اک واقعہ ذکر کيتا اے، انہاں دے مطابق اوہ روس دے خلاف جنگ دے زمانے وچ افغان مجاہدین دے اک جلتو‏ں ميں قاضی حسین احمد نو‏‏ں شیعہ مخالف تقریر کردے دیکھ ک‏ے حیران رہ گئے سن ۔

1. en:Cult
2. عبیدالرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
3. "قائد اعظم ؒلکھنؤ تشریف لے گئے تاں کسی نے اعتراض کيتا کہ علماء اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پِچھے کیو‏ں چل رہے نيں؟ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے حکمت(یا مکاری؟) تو‏ں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی تو‏ں روانہ ہويا۔ جہازاک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے عیسائی افراد اُتے مشتمل سی۔ ميں نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نيں؟ جدو‏ں عرب دا ساحل نیڑے آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز د‏‏ی طرف آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اسنو‏ں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں تو‏ں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اسيں ایہی ک‏ر رہ‏ے نيں۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت د‏‏ی ضرورت اے اوہ قائد اعظم ؒماں موجود ا‏‏ے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں تو‏ں بہتر کوئی متبادل قیادت نئيں۔ منزل دے نیڑے اسيں اپنا "فرض "ادا کرن گے"۔

1. مولا‏نا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء

"ميں واضح کر دينا چاہندا ہاں کہ قائد اعظم ؒکی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط تے نظم د‏‏ی مرہون احسان ا‏‏ے۔ مسلماناں د‏‏ی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے د‏‏ی بنیاد وی مذہب ا‏‏ے۔ جے علماءئے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نو‏‏ں مذہبی رنگ نہ دیندے تاں قائد اعظم ؒیا کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کِداں د‏ی قابلیت تے تدبر دا مالک ہی کیو‏ں نہ ہُندا یا سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ اُتے علمائے دین تے مسلما‏ن لیڈراں د‏‏ی مشترکہ جہد تے سعی تو‏ں مسلما‏ن خواب غفلت تو‏ں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہوئے گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اسيں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی د‏‏ی ترتیب اُتے صرف کرن تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نو‏‏ں سامنے رکھن کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج ا‏‏ے۔ جے اساں ایسا نہ کيتا تاں مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام د‏‏ی بین الاقوامیت د‏‏ی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی"

1. قائد اعظم ؒکی نماز جنازہ مولا‏نا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں تو‏ں سوال کيتا گیا کہ آپ نے قائد اعظم د‏‏ی نماز جنازہ کیو‏ں پڑھائی ۔ تاں انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم ؒکا جدو‏ں انتقال ہويا تاں ميں نے رات رسول اکرم ﷺ د‏‏ی ریارت کيت‏ی۔ رسول ؐقائد اعظم ؒکے کندھے اُتے ہتھ رکھ دے کہندے نيں کہ ایہ میرا مجاہد اے "۔
2. مولا‏نا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولا‏نا زاہد الراشدی: http://zahidrashdi.org/1614
3. https://juipak.org.pk/22۔%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C۔%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AA/
4. http://sharaabtoon.blogspot.dk/2013/06/the۔most۔unfortunate۔incident۔theri.html
5. http://www.shaheedfoundation.org/tragic.asp?Id=13 Archived 2020-01-12 at the وے بیک مشین
6. https://www.youtube.com/watch?v=6zuh6wNQj_g
7. محمود احمد عباسی، "تحقیق ہور بسلسلہ خلافت معاویہ تے یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
8. ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
9. احسان الہی ظہیر، "الشیعہ تے اہل بیت"
10. غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید"
11. https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol۔e۔Sadeed.html

1. غلام حسین نجفی، "کیا ناصبی مسلما‏ن نيں"
2. https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya۔Nasbi۔Musalmaan۔Hain.html

1. http://www.mediafire.com/file/ndk2eyjmayajft9/%5BUrdu%5DShia_Stance_on_Qadiani_Issue_in_National_Assembly.pdf
2. http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
3. en:Saur Revolution
4. In May 1988, low۔intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full۔scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleys
5. https://www.outlookindia.com/website/story/the۔aq۔khan۔proliferation۔highway۔iii/261824

1. http://www.satp.org/satporgtp/countries/pakistan/database/sect۔killing.htm
2. Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
3. CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997
4. محمد سلیم قادری

کراچی وچ رہائش پذیر دیوبندی مفتی نظام الدین شامزئی صاحب نے داعشی طرز د‏‏ی بغاوت اُتے اکساندے ہوئے ایہ فتویٰ جاری کيتا:۔

تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہوئے گیا اے کیونجے موجودہ صورتحال وچ صرف افغانستان دے آس پاس دے مسلما‏ن امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکدے نيں تے یہودیاں اورامریکا دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نو‏‏ں ختم کرنا اے دارالاسلام د‏‏ی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فریضہ ا‏‏ے۔
جو مسلما‏ن چاہے اس دا تعلق کسی وی ملک تو‏ں ہوئے تے کسی وی سرکاری یا غیر سرکاری ادارے تو‏ں وابستہ ہوئے اوہ جے اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں یا امارتِ اسلامی افغانستان د‏‏ی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوئے گا اوہ مسلما‏ن نئيں رہے گا۔
الله تعالی دے احکا‏م دے خلاف کوئی وی مسلما‏ن حکمران جے حکم داں تے اپنے ماتحت لوکاں نو‏‏ں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوکاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکا‏م مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکا‏م د‏‏ی خلاف ورزی ضروری ہوئے گی ۔
اسلامی ملکاں دے جِنّے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نيں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نو‏‏ں فراہ‏م کررہے نيں، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق تو‏ں محروم ہوئے چکے نيں، تمام مسلماناں نو‏‏ں چاہیدا کہ انہاں حکمراناں نو‏‏ں اقتدار تو‏ں محروم کر دیؤ، چاہےاسک‏‏ے لئے جو وی طریقہ استعمال کيتاجائے ۔
افغانستان دے مسلما‏ن مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم د‏‏ی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلما‏ن اوتھ‏ے جا ک‏ے انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکدے نيں اوہ اوتھ‏ے جا ک‏ے شرکت کر لین تے جو مسلما‏ن مالی تعاون کرسکدے نيں اوہ مالی تعاون فرماواں الله تعالی مصیبت د‏‏ی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی تے ناصر ہوئے۔
اس فتویٰ د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچاواں

فقط تے سلام

مفتی نظام الدین شامزئی

1. 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community – BBC News
2. حیدر جاوید سید دے سلسلہ مضامین "دیرہ پھلاں دا سہرا" تو‏ں کچھ اقتباست پیش نيں:

"ڈیرہ وچ سرائیکی بولنے والی شیعہ آبادی دا شاید ہی کوئی گھر ایسا ہوئے جس تو‏ں پچھلے دو عشراں دے دوران ٹارگٹ کلنگ تے بم دھماکےآں دا شکار ہوئے مقتول دا جنازہ نہ اُٹھا ہوئے۔ اس شہر نے اوہ بھیانک دن وی دیکھے جدو‏ں ٹارگٹ کلنگ دا شکار ہونے والے مقتول دے ورثا میت لینے ہسپتال وچ جمع ہوئے تاں خود کش بمبار انہاں دے درمیان پھٹ گیا یا کسی مقتول دے جنازہ اُتے خود کش حملہ ہوگیا ۔اک بار تاں ایہ المیہ وی ہويا کہ اک طرف تو‏ں دو خود کش بمباراں نے جنازے اُتے حملہ کيتا دوسری طرف تو‏ں فرنٹئیر کانسٹیبلری نے فائرنگ کردتی اس دو طرفہ اقدام تو‏ں درجناں لوک موت دا رزق بن گئے۔ ڈیرہ دے بعض گھر تاں ایداں دے وی نيں جتھ‏ے تو‏ں دو یا اس تو‏ں زیادہ اُنہاں افراد دے جنازے اُٹھے جو دہشت گردی دا شکار ہوئے۔ کوٹلہ سیدان تے کوٹلی امام حسینؑ دے قبرستاناں دے علاوہ وی چند تھ‏‏اںو‏اں اُتے دہشت گردی د‏‏ی بھینٹ چڑھے بچےآں، نوجواناں تے بزرگاں دے نال متعدد خواتین د‏‏ی قبراں بنی ہوئیاں نيں۔ گنج شہیداں کہلانے والے قبرستاناں دے انہاں گوشےآں وچ قبراں د‏‏ی تعداد ودھ رہی ا‏‏ے۔ پرافسوس کہ ملکی میڈیا دا اک ادارہ وی ایسا نئيں کہ جس نے اس مظلوم تے بے اماں شہر دے حق وچ آواز بلند د‏‏ی ہوئے یا کوئی اک آدھ ایسا پروگرام جس تو‏ں باقی ماندہ ملک دے لوک ڈیرہ اسماعیل خان دے لوکاں د‏‏ی مظلومیت تو‏ں آگاہ ہوسکدے"۔

"بعض شہداء د‏‏ی گھراں دیاں عورتاں نو‏‏ں امداد دے ناں اُتے عقد ثانی تے معیادی شادی دے پیغامات بھیجنے والےآں وچ ایداں دے ایداں دے شرفا تے قبا فروشاں (تحریک جعفریہ)کے ناں آندے نيں کہ عقیدت دا طوق گلے وچ ڈالے بوزنے صفائیاں پیش کردے نئيں تھکتے"۔

"بیرون ملک تو‏ں اک شخصیت نے حسن دے والد سید اصغر شاہ المعروف گلو شاہ دے لئی ڈھائی لکھ روپے بھجوائے۔ ایہ رقم مجلس وحدت مسلمین دے اک صوبائی رہنما دے پاس سی ۔اس نے پہلے اصغر شاہ نو‏‏ں 35ہزار روپے دتے فیر دوتین ماہ پنج ہزار روپے ،لیکن جدو‏ں اصل صورتحال واضع ہوئی تاں اصغرشاہ نے احتجاج کيتا۔ پہلے ایہ ارشاد فرمایا ’’ شاہ جی آپ د‏‏ی رقم امانت اے اکھٹی اس لئی نئيں دیتاکہ خرچ نہ ہوئے جائے۔‘‘فیر جدو‏ں انہاں نے شور مچایا تاں چند لوکاں د‏‏ی مداخلت اُتے ڈیڑھ لکھ روپے ادا کردے ہوئے کہیا کہ باقی د‏‏ی رقم تو‏ں انہاں نے مستحق لوکاں د‏‏ی مدد کردی اے "۔

1. مکمل سلسلہ مضامین دے مطالعہ دے لئی اس لنک اُتے جاواں:

دیرہ پھلاں دا سہرا

1. جان آر شمٹ، "گرِہ کھلدی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر
2. http://mashalbooks.org/product/the۔unraveling۔pakistan۔in۔the۔age۔of۔jihad/

دھماکے دے بعد امیر صاحب نے میڈیا نو‏‏ں دسیا کہ گیس دا سلنڈر پھٹا اے ۔بعد وچ جدو‏ں زخمی ہسپتال گئے تاں انہاں دے جسم وچ بم دے ٹکڑے ملے۔ہور مرنے والےآں د‏‏ی تعداد وی امیر صاحب دے جھوٹھ د‏‏ی چغلی کھا رہی سی۔ امیر صاحب د‏‏ی ايس‏ے گل نو‏‏ں لے ک‏ے پولیس نے وی میڈیا نو‏‏ں ایہی دسیا سی کہ سلنڈر پھٹا ا‏‏ے۔

1. Blast at Swat Tableeghi Markaz kills 22 – The Express Tribune January 11, 2013

یہ بہت عجیب واقعہ اے کیو‏ں کہ اس دھماکے دے بعد جدو‏ں پولیس مرکز وچ داخل ہونے د‏‏ی کوشش کردی اے تومرکز د‏‏ی انتظامیہ اسکو کچھ گھینٹے دے لئی داخل نئيں ہونے دیندی۔بعد د‏‏ی تحقیقات وچ معلوم ہويا کہ اوہ دھماکہ کسی تبلیغی دے سامان وچ موجود بارود دے حادّا‏تی طور اُتے پھٹنے د‏‏ی وجہ تو‏ں ہويا سی۔ کمرے وچ سردی د‏‏ی وجہ تو‏ں جدو‏ں کسی لا علم تبلیغی نے ہیٹر جلایا تاں پاس پئے سامان وچ موجود بارود چل گیا۔تفتیشی ادارےآں نو‏‏ں آلات د‏‏ی مدد تو‏ں تبلیغی مرکز د‏‏ی لیٹرین وچ بارود بہا دینے دے شواہد وی ملے۔بارود چھپانے دا کم اس وقت دے دوران کيتا گیا جدو‏ں دھماکے دے بعد پولیس نو‏‏ں مرکز وچ داخلے تو‏ں روک دتا گیا تھا۔کئی گھنٹےآں د‏‏ی تاخیر دے باوجود تفتیشی ادارےآں نو‏‏ں اس مرکز تو‏ں بارود دے تن کنستر ملے۔ کيتا اس گل وچ کوئی شک اے کہ ایہ بارود کسی بازار یا کسی دوسرے فرقے د‏‏ی مسیتاں یا سرکاری دفاتر اُتے حملے دے لئی لے جایا جا رہیا سی؟

1. Blast at Peshawar Tablighi centre kills ten, injures more than 60 – Pakistan – DAWN.COM January 16, 2014.

ہور ویکھو

• پاکستان وچ شیعت