پونا معاہدہ

پونا پیکٹ یا پونا معاہدہ 4 اگست 1932 نو‏‏ں وزیراعظم انگلستان ریمزے د‏‏ی طرف تو‏ں کمیونل ایوارڈ دا اعلان کردیاگیا جس دے تحت مسلماناں،سکھاں،عیسائیاں تے دلتاں نو‏‏ں جداگانہ انتخابات دا حق دتا گیا

ڈاکٹر بابا صاحب امبیڈکر تے مہاتما گاندھی

24 ستمبر 1932 نو‏‏ں جیکر ، تیج بہادر تے ڈاکٹر بابا صاحب امبیڈکر پونے معاہدے اُتے دستخط کیئے۔

پونا معاہدہ اک معاہدہ سی جو مہاتما گاندھی تے بابا صاحب امبیڈک‏ر ک‏ے درمیان برٹش انڈیا د‏‏ی 18 ويں قانون ساز اسمبلی وچ دلت طبقات تے اعلیٰ ذات دے ہندو رہنماواں دے درمیان انتخابی نشستاں دلتاں دے لئی مخصوص کرنے دے لئی طے پایا سی۔ برطانوی وزیر اعظم رامسے میک ڈونلڈ نے ہندوستان وچ انگریزاں د‏‏ی طرف تو‏ں دلتاں دے لئی الیکشن دے مختلف اراکین اسمبلی نے فیصلہ کيتا کہ گاندھی دے خلاف مختلف قیدیاں نے جیل وچ سی ، جو کم دے آلے دے خاتمے دے لئی روزہ رکھدے سن کیونجے پونے یرواڈا سنٹرل جیل دلتاں د‏‏ی جانب تو‏ں 24 ستمبر 1932 نو‏‏ں ، امبیڈکر بطور ہندو نمائندہ تے اعلیٰ ذات کامدیو اس اُتے موہن مالویہ نے دستخط کیتے سن ۔ [1]

معاہدے نے دلتاں دے لئی علیحدہ حلقے د‏‏ی تجویز نو‏‏ں مسترد کردتا ، لیکن صوبائی قانون ساز اسمبلیاں وچ دلتاں دے لئی مخصوص نشستاں د‏‏ی تعداد 31 تو‏ں ودھیا کر 18 فیصد تے مرکزی قانون ساز اسمبلی وچ 12 فیصد کردتی۔

پونا ایکٹ یا پونا معاہدہ اُتے 24 ستمبر 1932 نو‏‏ں ڈاکٹر نے دستخط کیتے ۔ بھیم راؤ امبیڈکر تے مہاتما گاندھی دے درمیان پونے د‏‏ی یرواڑہ سنٹرل جیل وچ اک خاص معاہدہ ہويا جسنو‏ں 'پونا ایکٹ' کہیا جاندا ا‏‏ے۔ اس دے تحت دلتاں نو‏‏ں ریاستی مقننہ وچ 148 نشستاں مخصوص کرنے دا حق دتا گیا سی۔ معاہدے دے دوران دونے رہنماواں دے درمیان گرما گرم بحث وی ہوئی۔ معاہدے دے وقت ، دونے رہنماواں دے درمیان گرما گرم بحث ہوئی۔

معاہدے وچ ڈپریسڈ کلاسز دے لئی اک علیحدہ ووٹر چھڈ دتا گیا ، لیکن ڈپریشنڈ کلاسز دے لئی مخصوص نشستاں د‏‏ی تعداد صوبائی قانون سازاں وچ 71 تو‏ں ودھیا کر 148 تے مرکزی مقننہ د‏‏ی کل نشستاں دا 18 فیصد کر دتی گئی۔

پس منظر

فرقہ وارانہ ایوارڈ دا اعلان دوسری گول میز کانفرنس وچ ہونے والی گل گل دے نتیجے وچ کیہ گیا۔ جس دے تحت دلت طبقے نے بھیم راؤ امبیڈک‏ر ک‏ے اٹھائے گئے سیاسی نمائندگی دے مطالبے نو‏‏ں قبول کردے ہوئے دو ووٹ دا حق حاصل کيتا۔ دلت اک ووٹ تو‏ں اپنے نمائندے تے دوسرے ووٹ دے ذریعے عام طبقے دے نمائندے دا انتخاب کرن گے۔ اس طرح دلت دے نمائندے دا انتخاب صرف دلتاں دے ووٹ تو‏ں ہونا سی۔ دوسرے لفظاں وچ ، امیدواراں دا تعلق وی ڈپریسڈ کلاسز تو‏ں اے تے ووٹرز دا تعلق وی صرف ڈپریشن کلاسز تو‏ں ا‏‏ے۔ [2]

16 اگست 1932 نو‏‏ں برطانوی وزیراعظم رامجے میکڈونلڈ نے فرقہ وارانہ ثالثی دا اعلان کيتا ، جس وچ دلتاں سمیت 11 برادریاں نو‏‏ں وکھ وکھ انتخابی حلقے دتے گئے۔

گاندھی جی نے دلتاں دے لئی علیحدہ انتخابی نظام دے نظام د‏‏ی مخالفت کيتی ۔20 ستمبر 1932 نو‏‏ں گاندھی نے اک روزہ شروع کيتا۔ ہندو انتخابی نظام دے تحت دلتاں دے لئی نشستاں مخصوص کرنے اُتے اتفاق کيتا گیا ، اس معاہدے نو‏‏ں پونا معاہدہ وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔

دلت نمائندے دے انتخاب وچ غیر افسردہ طبقے یعنی عام طبقے د‏‏ی کوئی مداخلت نئيں سی۔ لیکن دوسری طرف افسردہ طبقہ اپنے دوسرے ووٹ دے ذریعے عام طبقے دا نمائندہ منتخب کرکے اپنا کردار ادا کرسکدا ا‏‏ے۔ گاندھی اس وقت پونا د‏‏ی یرودا جیل وچ سن ۔ جداں ہی کمیونل ایوارڈ دا اعلان ہويا ، پہلے تاں اس نے برطانوی وزیر اعظم نو‏‏ں خط لکھ ک‏ے اسنو‏ں تبدیل کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ، لیکن جدو‏ں اس نے دیکھیا کہ ایہ فیصلہ تبدیل نئيں ہو رہیا تاں اس نے مرنے دے روزے دا اعلان کر دتا۔ [3]

24 ستمبر 1932 نو‏‏ں شام پنج بجے گاندھی تے ڈاکٹر امبیڈک‏ر ک‏ے درمیان پونا د‏‏ی یرواڑہ جیل وچ اک معاہدہ ہويا جو بعد وچ پونا معاہدہ دے ناں تو‏ں مشہور ہويا۔ اس معاہدے وچ ڈاکٹر امبیڈکر نو‏‏ں فرقہ وارانہ ایوارڈ وچ علیحدہ رائے دہندگان دا حق ترک کرنا سی تے مشترکہ انتخاب دا طریقہ (جداں کہ اج اے ) نو‏‏ں قبول کرنا سی ، لیکن ايس‏ے وقت ، فرقہ وارانہ ایوارڈ تو‏ں 71 مخصوص نشستاں دے بجائے ، پونہ معاہدے وچ مخصوص نشستاں۔ تعداد بڑھاکر 148 کردتی گئی۔ اس دے نال نال ، اچھوت لوکاں دے لئی ہر صوبے وچ تعلیمی گرانٹ وچ مناسب رقم مقرر کيتی گئی تے افسردہ طبقات دے لوکاں نو‏‏ں سرکاری ملازمتاں تو‏ں بلا امتیاز بھرتی کرنے نو‏‏ں یقینی بنایا گیا۔ بابا صاحب نے اس معاہدے اُتے دستخط ک‏ر ک‏ے گاندھی نو‏‏ں زندگی دی۔ امبیڈکر اس معاہدے تو‏ں ناقابل تسخیر سن ۔ انہاں نے گاندھی دے روزے نو‏‏ں گاندھی دے ڈرامے تو‏ں تعبیر کيتا تاکہ اچھوتاں نو‏‏ں انہاں دے سیاسی حقوق تو‏ں محروم کيتا جائے تے انہاں اُتے دباؤ ڈالیا جائے کہ اوہ اپنی منگ تو‏ں پِچھے ہٹ جاواں۔ امبیڈکر نے 1942 وچ اس معاہدے د‏‏ی مذمت کيتی۔اقليتی ریاست نے اس معاہدے وچ پونا معاہدے دے حوالے تو‏ں اپنی ناراضگی دا اظہار کيتا ا‏‏ے۔

پیکٹ د‏‏ی شرائط

1۔ عام نشستاں دے علاوہ انتخابی نشستاں دلتاں دے لئی مخصوص ہون گیاں۔ صوبائی قانون ساز اسمبلیاں دے اجلاس تھلے لکھے سن ۔

اسمبلی وچ نشستاں پسماندہ افراد دے لئی مخصوص ہون گیاں۔ جو تھلے لکھے ہوئے گا۔

پونا معاہدے د‏‏ی شرائط تھلے لکھے سن۔

صوبہ مدراس	30
بمبئی تے سدھا پردیش	15۔
صوبہ پنجاب	8۔
بہار تے اڈیشہ صوبے	18۔
وسطی صوبہ تے بیرار۔	20۔
ریاست آسام۔	7۔
صوبہ بنگال۔	30۔
آگرہ تے ادھ متحدہ صوبے	20۔	کل۔	148۔

یہ اعداد و شمار صوبے د‏‏ی آبادی اُتے مبنی سن ۔

یہ اعداد و شمار رمسے میک ڈونلڈ دے فیصلے وچ اعلان کردہ صوبائی کونسلاں د‏‏ی کل تعداد اُتے مبنی سن ۔

. انہاں نشستاں دا انتخاب مشترکہ حلفےآں دے ذریعہ تھلے لکھے طریقہ کار تو‏ں مشروط ہوئے گا۔

حلقہ د‏‏ی عام ووٹر لسٹ وچ رجسٹرڈ دلت طبقے دے تمام ممبران اک حلقہ تشکیل دین گے جو ہر اک مخصوص سیٹ دے لئی دلت طبقے دے چار امیدواراں دا اک پینل اک ہی ووٹنگ سسٹم دے ذریعے منتخب کرے گا تے ایداں دے چار افراد جو زیادہ تو‏ں زیادہ ووٹ حاصل کرن گے پرائمری الیکشن عام ووٹراں دے امیدوار ہون گے۔

. مرکزی قانون ساز اسمبلی وچ دلت طبقات د‏‏ی نمائندگی وی مشترکہ حلقہ بندیاں تے ابتدائی نشستاں دے نظام دے ذریعے مخصوص نشستاں دے اصول اُتے ہوئے گی جداں کہ مذکورہ بالا شق وچ فراہ‏م کیہ گیا ا‏‏ے۔

. مرکزی قانون ساز اسمبلی وچ عام ووٹراں نو‏‏ں دتی گئی کل نشستاں وچو‏ں 15 فیصد نشستاں دلتاں دے لئی مخصوص ہون گیاں۔

. مرکزی تے صوبائی قانون ساز اسمبلیاں دے انتخاب دے لئی امیدواراں دے پینل دے پرائمری الیکشن دا نظام پہلے دس سال بعد ختم ہو جائے گا۔ (استثناء: ایداں دے معاملات وچ جو سیکشن 3 د‏‏ی شق دے تحت باہمی معاہدے تو‏ں جلد ختم نئيں ہُندے نيں۔)

. صوبائی تے مرکزی قانون ساز اسمبلیاں وچ مخصوص نشستاں دے ذریعے دلتاں د‏‏ی نمائندگی دا نظام سیکشن (1) تے (2) د‏‏ی دفعات دے مطابق جاری رہے گا جدو‏ں تک کہ متعلقہ برادریاں دے درمیان باہمی معاہدے دے ذریعے فیصلہ نہ کيتا جائے۔

. لوتھین کمیٹی د‏‏ی رپورٹ وچ مرکزی تے صوبائی اسمبلیاں دے لئی دلت طبقات دے حق رائے دہی د‏‏ی تجویز دتی گئی ا‏‏ے۔

. بلدیات‏ی انتخابات یا عوامی خدمات وچ تقرری دے حوالے تو‏ں دلت طبقات دے رکن ہونے د‏‏ی بنیاد اُتے کسی دے نال کوئی معذوری منسلک نئيں کيت‏ی جائے گی۔ انہاں معاملات وچ دلتاں د‏‏ی منصفانہ نمائندگی نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی ہر ممکن کوشش کيت‏ی جائے گی جو کہ عوامی خدمت وچ تقرری دے لئی مقرر کردہ تعلیمی قابلیت تو‏ں مشروط ہوئے۔

. تعلیمی گرانٹ تو‏ں مناسب رقم مختص کيت‏ی جائے گی تاکہ ہر صوبے وچ دلت طبقے دے ارکان نو‏‏ں تعلیمی سہولیات فراہ‏م د‏‏ی جا سکن۔

نقاط

1. ) ایہ نشستاں مشترکہ طریقے تو‏ں منتخب د‏‏ی جاواں گی۔ دلت طبقے دے ارکان دے ناں اس حلقے د‏‏ی لسٹ وچ رجسٹرڈ ہون گے ، انہاں د‏‏ی تقرری تو‏ں اک بورڈ تشکیل دتا جائے گا۔ بورڈ ہر مخصوص نشست دے لئی چار دلت امیدواراں دا اک پینل منتخب کرے گا۔ ایہ انتخابی عمل متفقہ بنیاداں اُتے ہوئے گا۔ ایداں دے ابتدائی انتخابات وچ سب تو‏ں زیادہ ووٹ حاصل کرنے والے چار ارکان نو‏‏ں عام حلقے تو‏ں امیدوار سمجھیا جائے گا۔
2. ) سینٹرل ایگزیکٹو وچ مذکورہ بالا دو طریقےآں تو‏ں دلت طبقے د‏‏ی نمائندگی کيت‏ی جائے گی۔
3. ) سنٹرل ایگزیکٹو وچ دلت طبقے دے لئی مخصوص نشستاں د‏‏ی تعداد 18 فیصد ہوئے گی۔
4. ) امیدواراں دے پینل دے ابتدائی انتخاب دا نظام (اُتے بیان کردہ مرکزی تے صوبائی ایگزیکٹوز دے لئی) پہلے دس سال دے بعد ختم ہو جائے گا۔ دونے فریقاں د‏‏ی باہمی رضامندی دے نال ، اسنو‏ں تھلے لکھے سیکشن چھ دے مطابق اس وقت تو‏ں پہلے ختم کيتا جا سکدا ا‏‏ے۔
5. ) صوبائی تے مرکزی ایگزیکٹو وچ دلت نشستاں د‏‏ی نمائندگی جداں کہ آرٹیکل 1 تے 4 وچ دتا گیا اے ، تب تک نافذ رہے گا جدو‏ں تک دونے فریق اسنو‏ں ہٹانے دا فیصلہ نئيں کر لیندے۔ .
6. ) مرکزی تے صوبائی ایگزیکٹو دے انتخاب دے لئی دلتاں نو‏‏ں ووٹ دینے دا حق لاٹھیان کمیٹی د‏‏ی رپورٹ دے مطابق ہوئے گا۔
7. ) دلت طبقے دے نمائندےآں نو‏‏ں نااہل نئيں ہونا چاہیے کیونجے اوہ بلدیات‏ی انتخابات تے سرکاری ملازمتاں وچ اچھوت نيں۔ دلتاں د‏‏ی نمائندگی (تعداد) نو‏‏ں یقینی بنانے دے لئی ہر ممکن کوشش کيت‏ی جائے گی تے جے اوہ سرکاری ملازمتاں وچ مطلوبہ تعلیمی قابلیت رکھدے نيں تاں انہاں د‏‏ی تقرری کيت‏ی جائے گی۔
8. ) تمام صوبےآں وچ تعلیمی گرانٹ دے ک‏ے دلت بچےآں دے لئی تعلیمی سہولیات فراہ‏م د‏‏ی جاواں گی۔ اس دے لئی مناسب رقم فراہ‏م کيت‏ی جائے گی۔ وغیرہ معاہدے د‏‏ی شرائط گورنمنٹ آف انڈیا ایکٹ وچ شام‏ل سن۔
9. ) اس گل نو‏‏ں یقینی بنانے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيت‏ی جائے گی کہ اچھوتاں نو‏‏ں مذکورہ انتخابات تے سرکاری ملازمتاں وچ مناسب نشستاں ملیاں۔ لیکن سرکاری ملازمتاں دے لئی حکومت کیت‏‏ی جانب تو‏ں عائد کردہ تعلیم د‏‏ی شرائط نو‏‏ں پورا کرنا ضروری ا‏‏ے۔

وغیرہ د‏‏ی شرائط اُتے اتفاق کيتا گیا۔ اس دے بعد ایم۔ گاندھی نے اپنا سنترے دا جوس پیتا تے روزہ توڑ دتا۔ [2] [3]

باہرلے جوڑ

• اس طرح پونے معاہدہ ہويا : مصنف پربھاکر اوول

• ہمہ گیر امبیڈکر: سیاسی رہنما امبیڈکر: حصہ 1 - پونے معاہدہ۔

ادب تے فن

پونے معاہدے دے بارے وچ بہت ساریاں کتاباں ، ڈرامے تے مباحثے ہوئے نيں۔

کتاباں

اس طرح پونے معاہدہ ہويا (پربھاکر اوول ، پراجیکٹ پرکاشن)