چترال تے وسط ایشیا دے تریخی رابطے
وسط ایشیاء دا خطہ ازبکستان، تاجکستان، ترکمانستان تے کرغزستان اُتے مشتمل اے جدوں کہ اس دی عمومی تعریف وچ مذکورہ چار ملکاں دے علاوہ قزاقستان، مغربی چین(سنکیانگ)، افغانستان تے منگولیا دا مغربی حصہ وی شامل اے۔ اس علاقے نوں ماضی وچ ترکستان وی کہیا جاندا سی۔ اس دے مشرق وچ واقع سنکیانگ وغیرہ نوں مشرقی ترکستان تے مغربی علاقےآں نوں مغربی ترکستان وی کہندے سن ۔
چترال دا پرانا ناں[سودھو]
چترال جو زمانہ قدیم وچ بلور دے ناں توں موسوم سی، وسط ایشیا دے جنوب تے جنوب مغرب وچ واقع اے جسنوں کوہ ہندوکش وسط ایشیا توں جدا کردا اے۔ لیکن اس پہاڑی سلسلے وچ کچھ ایداں دے درے نيں جو چترال نوں وسط ایشیا نال ملاندے نيں۔ لیکن انہاں دراں وچ بوہتے آمدورفت درہِ بروغیل (بروغول) تے درہِ دوراہ نال ہُندی رہی اے۔ قدیم زمانے توں ایہ درے وسط ایشیا ءسے آنے والے مسافراں، تاجراں، حاجیاں تے حملہ آوراں دی گزرگاہاں رہ چکیاں نيں۔ درہِ بروغیل (بلندی: ۳۷۹۸ میٹر) چترال دے علاقے بروغیل توں افغانستان دے علاقے واخان وچ داخل ہوݨ دا راستہ اے جس نوں وسط ایشیا ء وچ داخل ہوݨ دا دروازہ وی کہیا جاسکدا اے تے اس دروازے توں داخل ہوکے چند اک راستے پامیر توں گزر کر یارقند تے کاشغر دی سمت نکل جاندے نيں ۔ دوسرا راستہ واخان توں تاجکستان تے اگے اُزبکستان دی طرف جاندا اے۔ ايسے طرح درہِ دوراہ (بلندی: ۴۳۰۰ میٹر) لوٹکوہ چترال نوں بدخشان توں ملاندا اے تے اگے بوہت گھٹ یعنی ۱۷۸ کلومیٹر دے فاصلے اُتے جاکے دریائے آمو تے اشکاشم تک پہنچدا اے۔
چترال شہر وچ عہدِ رفتہ دی نشانی، شاہی قلعہ
جغرافیائی ساخت دے لحاظ توں چترال تے وسط ایشیا ءکے درمیان کئی خصوصیات مشترک نيں۔ وسط ایشیا ءکے مشرق وچ تیان شان ،کون لون تے پامیر تے جنوب وچ ہندوکش دے پہاڑاں دا اک بہت وڈا سلسلہ اے۔ انہاں سلسلہِ کوہ دے لوک پہاڑاں دے دامن وچ بکھری وادیاں وچ رہندے نيں جو ندی نالاں تے دریاواں توں سیراب ہُندیاں نيں۔ دونے علاقےآں دے طبعی تے موسمی حالات انہاں دے رہن سہن وچ یکسانیت دا سبب بندے نيں۔ انہاں بستیاں دی جغرافیائی ساخت، فنِ تعمیر، روايتی لباس، زراعت تے خوراک ، موسیقی، کھیل، دستکاری تے آرٹ وچ گہری مماثلت اے۔
جہاں تک مذہب دا تعلق اے تاں اسلام توں پہلے دونے علاقےآں وچ مظاہر پرستی، آتش پرستی تے بدھ مت دے ادوار گزرے نيں۔ ہن ایتھے دے لوک اسلام دے سُنی، شیعہ تے اسماعیلی مکتبہ فکر نال تعلق رکھدے نيں۔ اس علاقے وچ اسلام دی ترویج بدخشان، بلخ تے بخارا توں آئے ہوئے علماء دے ہتھوں سرانجام پائی۔ اسماعیلیاں دے داعی تے پیر بدخشان، شغنان، زیباک تے اشکاشم توں آکے اس مذہب کوفروغ دتا۔
قدیم زمانے وچ فارسی چترال دی سرکاری تے ادبی بولی وی سی۔ چترال وچ اس بولی دے نامور ادبا ءاور شاعر ءموجود رہے نيں۔ ایتھے دی درسی بولی وی فارسی سی۔
ہندوستان دے نال تجارت دے لئی وسط ایشیا ءکے تاجر چترال دا راستہ اختیار کردے رہےہاں۔ قدیم شاہراہ ریشم دا اک ذیلی راستہ ایدھروں گزردا سی۔ ایہ شاخ پامیر توں واخان تے اگے درہِ بروغیل دے راستے چترال آندا سی۔ حاجی کاشغر توں حج نوں جانےدے لئی ایہی راستہ اختیار کردے سن ۔ ایہ قافلے دی شکل وچ جاندے تے نال نال تجارت وی کردے سن ۔ ۱۹۴۸ وچ چین وچ کمیونسٹ انقلاب دے بعد آمدورفت دا ایہ سلسلہ موقوف ہويا۔ انہاں حاجیاں دی قبراں جگہ جگہ پائی جاندیاں نيں۔ انہاں نوں مقامی لوک "تُرکو گمبد” یعنی ترکاں دی قبر کہندے نيں۔ درہِ بروغیل تے دوراہ توں تاجر قافلے قالین، برتن، سلاجیت، چینی ، سلک تے اون توں بنے کپڑے وغیرہ لے کے ہندوستان جاندے تے اوتھے توں چائے، مصالحہ تے کپڑے وغیرہ لے کے واپس آجاندے سن ۔
جتھے تک بولی دا تعلق اے تاں فارسی تے ترکی وسط ایشیاء دی وڈی زباناں نيں۔ تمدنی روابط دی وجہ توں چترال وچ بولی جانے والی بولی "کھوار” اُتے انہاں دا گہرا اثر پيا اے۔ کھوار دے سینکڑاں لفظاں ترکی توں اخذ کيتے گئے نيں۔ قدیم زمانے وچ فارسی چترال دی سرکاری تے ادبی بولی وی سی۔ چترال وچ اس بولی دے نامور ادبا ءاور شاعر ءموجود رہے نيں۔ ایتھے دی درسی بولی وی فارسی سی۔ چترال وچ قران پاک، احادیث تے اسلامی علوم دی تعلیم فارسی وچ دتی جاندی سی۔ علم دی تریہہ بجھانے دے لئی علماء دور دراز دا سفر طےکرکے چترال توں بدخشان ،بخارا تے سمرقند جاندے تے دینی درس گاہاں وچ نامور علماء دے اگے زانوئے تلمذ باندتے سن ۔ چترال وچوں وسط ایشیا ءکے لوکاں دی آمدورفت دے نتیجے وچ عام لوک تے اشرافیہ وی فارسی وچ تکلم کردے سن ۔
نسلی لحاظ توں جے دیکھیا جائے تاں ایہ تعلق ۱۵۰۰ ق م توں چلا آرہیا اے جدوں آریہ وسط ایشیا ءسے نکل کے مغرب تے جنوب مغرب دی طرف پھیل گئے سن ۔ تقریباً ۱۰۰۰ ق م وچ انہاں دا ریلا ہندوستان دی طرف ودھیا تاں انہاں دے کچھ جتھے چترال دی وادیاں وچ پہنچ کے ایہی آباد ہوگئے۔ انہاں دے آثار چترال وچ گریو کلچر دی صورت وچ ملدے نيں تے چند تھانواں اُتے کھدائی کرکے انہاں اُتے تحقیق وی کيتی گئی اے۔ آریائی نسل دی باقیات سانوں چترال دی تن وادیاں وچ کیلاش قبیلہ دی صورت وچ ملدی نيں جو آریائی رہتل اُتے ہن وی عمل پیرا نيں۔ انہاں دے علاوہ چترال وچ اوہ خاندان وی نيں جو نہایت قدیم نيں تے "بومکی” یعنی اصل باشندے کہلاندے نيں۔ ایہ وی انہاں آریائی سلسلے توں نيں۔ آریہ دے بعد چترال وچ ایداں دے خاندان آباد ہُندے رہے جنہاں دا تعلق وسط ایشیاء دی وکھ وکھ اقوام توں سی۔ ایہ مغل، ترک تے تاجک سن یا انہاں دا تعلق گورنو بدخشان دی اقوام توں سی۔ ایہ اکثر رئیس دور وچ آئے تے دس بارہ نسلاں گزارنے دے بعد اپنی نسلی ابتدا بھُل چکے نيں تے اپنے آپ نوں "کھو” یعنی چترالی کہندے نيں۔
تاریخی لحاظ توں چترال دی تریخ وسط ایشیاء توں جڑی ہوئی اے۔ آریہ نسل دا ذکر پہلے ہوچکيا اے۔ انہاں نوں نامور مایر آثار قدیمیہ تے تریخ دان احمد حسن دانی نے گندھارا گریو کلچر دے ناں توں نشاندہی دی اے تے انہاں نوں انڈو آرین کہیا اے۔ پروفیسر احسان علی تے سٹاکول نے انہاں نوں "درد” (دردستان دے رہنے والے) دے ناں توں موسوم کيتا۔ جرمن مایر آثار قدیمہ کارل جیٹمار دے مطابق ہندوکش تے درداں دا علاقہ ہخامنشی ایرانی سلطنت وچ شامل تے اقلیم باکتاریہ یعنی صوبہ بلخ دا حصہ سی۔ چینی سفیر چنگ کیئن دے مطابق ۱۴۰ ق م وچ یو چی قوم ترکستان توں بلخ تے بخارا دی طرف آئی. انہاں دے مطابق ۱۳۴ ق م تے ۱۴۰ ق م دے درمیان یو چی سلطنت پنج حصےآں وچ تقسیم سی۔ انہاں وچوں اک شوانگ می (چترال) وی سی۔ ۱۲۰ ق م دے لگ بھگ جدوں یو چی دا عظیم بادشاہ تخت اُتے بیٹھیا تاں ایہ پنج منقسم ریاستاں کشان ناں اختیار کرکے اک ملک بن چکے سن ۔ کنشک دا راجگڑھ پرش پورہ یعنی پشاور سی تے اس دی حکومت کاشغر اورختن تک پھیلی ہوئی سی۔
وسط ایشیا دی وادیِ واخان توں متصل چترال دا علاقہ بروغل چوتھی صدی عیسوی دے بعد "ہن” قوم تریخ دے صفحے اُتے نمودار ہوئی۔ اوہ منگولیا توں نکل کے ترکستان اُتے قابض ہوئے تے ۴۲۵ء وچ انہاں نے بلخ نوں وی اپنے زیرنگین لے آئے۔ چینی زائر سنگ ین جو ۵۱۸ء وچ گندھارا آیا سی، اپنے سفر دے دوران شی می دا تذکرہ کردا اے۔ ایہ علاقہ مشرق وچ ہنزہ توں لے کے مغرب وچ چترال تک پھیلا ہويا سی۔
عرب مورخین نے چین دے لئی خطائی (خطوئی) دا لفظ استعمال کيتا اے۔ چترال وچ خطائی دے دو ادوار گزرے نيں۔ ۶۴۱ء وچ چین نے مشرقی ترکستان، پامیر تے واخان اُتے قبضہ کرنے دے بعد چترال اُتے وی قابض ہويا تے اپنا گورنر ایتھے مقرر کيتا۔ کئی دفعہ تبت دے حکمراں نے اگے ودھ کے مزاحمت دی لیکن چین نے اسنوں شکست دے کے انہاں علاقےآں اُتے اپنی عملداری قائم کيتی۔ چین دے اقتدار دا مکمل خاتمہ اودوں ہويا جدوں کرغزیہ دے تالاس دے مقام اُتے عرب مسلماناں تے چینی فوجاں وچ جنگ چھڑ گئی تے چینیاں نوں شکست دا سامنا کرنا پيا۔
خطائی دا دوسرا دور ۱۱۲۵ء توں شروع ہُندا اے جدوں خطائی دا اک منگول راج پُتر(شہزادہ) چن قبیلے دے ہتھوں شکست کھا کر منچوریا توں راہ فرار اختیار کيتا تے مغرب دی طرف آکے ترکاں تے منگولاں اُتے مشتمل فوج تیار کرکے ترکستان نوں فتح کيتا تے گور خان دا لقب اختیار کرکے حکومت شروع کيتی۔ ترکی دے لوک اس گور خان نوں یور خان (یورخون) کہندے سن ۔ روایت دے مطابق یور خون دی حکومت چترال بالا تک وسیع سی تے بریپ نوں اپنا صدر مقام بنا کے اوتھے اک قلعہ وی بنایا سی۔ لوک اس لشکر کوخطائی دا لشکر کہندے سن ۔ لہٰذا اس قلعے نوں خطائی دے قلعہ دا ناں دتا گیا اے تے اس علاقے دا ناں یورخون دی مناسبت توں یارخون پڑگیا۔
یور خون تے اس دے جانشین ۱۲۱۹ء تک وسط ایشیاء اُتے حکومت کردے رہے۔ ۱۲۱۹ء وچ چنگیز خان دے ہتھوں شکست دے بعد انہاں دے مقبوضات وچ یورخونی حکومت ختم ہوئی اس دے بعد چترال بالا وچ سوملک دی حکومت شروع ہوئی۔ ممکن اے کہ چنگیز خان ہی نے سوملک نوں گورنر بناکر چترال بھیجیا ہوئے۔ چنگیز خان دے بعد وسط ایشیاء دے علاقے انہاں دے بیٹے چغتائی خان دے حصے وچ آئے اس دے بعد اس دی اولاد انہاں علاقےآں اُتے حکومت کرنے لگی۔ چغتائی دی چھیويں پشت توں مشرقی ترکستان دے حکمران تغلق تیمور خان نے اسلام قبول کيتا (اسنوں ترک امیر تیمور نہ سمجھیا جائے)۔ تغلق تیمور خان دی نسل توں سلطان سعید خان نے ۱۵۱۴ء توں ۱۵۳۳ء تک مشرقی ترکستان اُتے حکومت کيتی۔ ۱۵۲۷ء نوں اس نے اپنے بیٹے رشید خان نوں اپنے جرنیل مرزا حیدر دوغلت (دولت) دے ہمراہ بلور اُتے حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا (اس زمانے وچ چترال تے اردگرد دے علاقےآں نوں بلور کہیا جاندا سی)۔ مرزا حیدر دوغلت اپنی خود نوشت تریخ دی کتاب ‘تاریخِ رشیدی’ وچ بلور دا تذکرہ کردے ہوئے کہندا اے کہ "بلور اک کافرستان اے جتھے اک وی مسلمان نہیں”۔
اس توں معلوم ہُندا اے کہ ۲۸-۱۵۲۷ء وچ چترال تے آس پاس دے علاقے بدستور کافرستان سن ۔ گمان ایہ اے کہ اوہ یارقند توں روانہ ہوکے ہنزہ آئے سن تے اوتھے توں گلگت، یاغستان، یاسین، چترال، چقانسرائی تے باشگال یعنی نورستان توں ہُندے ہوئے بدخشان (واخان) دے راستے واپس کاشغر پہنچے سن ۔ اس سفر وچ انہاں نوں چار ماہ دا عرصہ لگا۔ انہاں نے بلور وچ کافراں نال جنگ لڑی تے ہر جگہ فتح یاب رہے تے کثیر مال غنیمت حاصل کيتا۔ ۱۵۳۳ء نوں سلطان سعید خان وفات پاگیا تاں انہاں دا پُتر رشید خان سلطنت کاشغر دا خان بنیا۔ ہولز ورتھ دی تحقیق دے مطابق اس دے عہد وچ دو بار بلور اُتے حملے کيتے گئے۔ پہلے حملے وچ ناکامی ہوئی جدوں کہ ۱۵۴۰ء دے بعد دوسرے حملے وچ بلور فتح ہويا تے سلطنت کاشغر دا حصہ بن گیا۔ بلور وچ کاشغر دی طرف توں فوجی تے انتظامی عہدیدار مقرر کيتے گئے تے انتظام دے لئی گورنر یا نائب الحکومت مقرر ہوئے۔ اس عہدے نوں وسط ایشیا وچ رئیس کہیا جاندا سی۔ ایہ کوئی خاندانی ناں نئيں بلکہ اک عہدے دا ناں سی تے وکھ وکھ وزارتاں دے لئی وی وسط ایشیائی ناں اختیار کيتے گئے مثلاً اتالیق، حاکم، دیوان بیگی، اسقال،میرِ شکار، میر اخور وغیرہ۔ رئیسِ اول نے موجودہ مرکزی چترال وچ ژانگ بازار نوں اپنا مرکز بنایا جتھے اس نے چترال دی پہلی مسجد دی نیہہ رکھی۔ ایويں پہلی بار چترال وچ اسلام دا باقاعدہ آغاز ہويا۔ بدخشان، بلخ تے بخارا توں علماء نوں طلب کيتا گیا تے غیر مسلم جو اسلام دے دائرے وچ آندے رہے انہاں دی تعلیم و تربیت دا انتظام عمل وچ لیایا گیا۔ جدوں عوام دی اک مناسب تعداد مسلمان ہوئی تاں تنازعات دا فیصلہ کرنے دے لئی قاضی مقرر کيتے گئے۔ زمین، چراگاہ شکارگاہ تے باری دے ہانی دی تقسیم دے قوانین بنے تے کم و بیش انہاں قوانین اُتے چترال وچ ہن تک عمل ہُندا آرہیا اے۔ انہاں نے مفتوحہ علاقے دی وڈی جائیداداں سابقہ دہقاناں وچ تقسیم کيتے تاکہ اوہ انہاں دی پیداوار حکمران دے پاس جمع کرے تے خود وی مناسب حصہ اپنے استعمال وچ لائے۔ انہاں دہقاناں نوں اوہ رایت کہندے سن ۔ رایت ترکستان وچ فرزند زمین نوں کہیا جاندا سی۔ رئیساں دی حکومت ۱۷۰۰ء تک رہی۔
وادیِ بروغل تے وادیِ یاسین دے درمیان موجود درہِ درکوت جتھے انگریز سیاح جارج ہیورڈ نوں وسط ایشیا جاندے ہوئے قتل کيتا گیا سی۔
ہولز ورتھ دی تحقیق دے مطابق کاشغری اقتدار دے دور وچ اک ہور واقعہ پیش آیا۔ ہولز ورتھ ازبک مورخ بی اے احمدوف دے حوالے توں لکھدا اے کہ ۱۵۹۸ء وچ رستاق یعنی شمال مغربی بدخشان وچ اُزبک فاتحین دے خلاف میراں دے خاندان نال تعلق رکھنے والے شاہ بابر دی قیادت وچ بغاوت یوئی جس وچ شاہ بابر نوں شکست ہوئی تاں اوہ راہ فرار اختیار کرکے بروغیل تے دارکوت دا درہ عبور کرکے یاسین اُتے قابض ہويا تے اپنی حکومت قائم کيتی۔ اس اُتے کاشغر دے خان عبداللہ خان چغتائی نے ۱۶۴۰ء وچ شاہ بابر دے خلاف اک کامیاب فوجی مہم دی قیادت کيتی۔ تاریخِ کاشغر دے مطابق سریقول تے واخان دے عسکری لیڈراں نے اس دے گائیڈ دے طور اُتے کم کيتا۔ اوہ بروغیل دا درہ عبور کرکے چترال دا راستہ اختیار کيتا۔ یارخون لشٹ وچ اس نے جو پڑاؤ ڈالیا سی اسنوں لوک عبداللہ خان لشٹ دے ناں توں چيتا کردے سن ۔ اوہ غالباً درہ چمرکھن توں گزر کر یاسین پہنچیا تاں شاہ بابر نوں قلعہ بند پایا۔ جلد ہی شاہ بابر نے اطاعت قبول کرکے اپنے بیٹے شاہ رئیس نوں خراج ادا کرنے دے لئی بھیجیا۔ چغتائی خان نے یاسین دا علاقہ شاہ بابر نوں واپس دے دتا۔ اس دوران چترال کےدوسرے علاقےآں وچ بدستور رئیس دی حکومت سی تے چترال وچ رئیس شاہ ناصر حکمران سی۔ اک ہور تاریخی روایت دے مطابق رئیس حکومت نے ۱۶۳۵ء توں ۱۶۴۰ء تک خان آف بلخ دی اطاعت قبول کر لئی سی۔ اودوں بخارا وچ خاندان استر خانیہ دی حکمرانی سی۔ امام قلی خان بخارا دا خان سی تے اس دا بھائی نزر محمد خان اس دی طرف توں بلخ دا گورنر مقرر سی۔ ایہ چنگیز خان دے بیٹے جوجی خان دی اولاد وچوں سن جنہاں نے صدیاں پہلے اسلام قبول کیہ ہویا سی۔
موجودہ افغانستان وچ واقع وادیِ واخان
سنگ علی دے بیٹےآں نے تقریباً ۱۷۰۰ء وچ رئیس شاہ محمود توں اقتدار کھو لیا تاں اوہ یارقند چلا گیا۔ تقریباً ۱۷۳۰ء تے ۱۷۳۵ء دے درمیان اوہ یارقند توں اک فوج لے کے چترال اُتے حملہ آور ہويا۔ خوشوقت تے خوش آمد اس جنگ وچ قتل ہوئے تے شاہ کٹور نرسَت براول دی طرف کوچ کر گیا۔ کچھ عرصے بعد اس دا پُتر سنگین علی ثانی وی اس دے نال ملا۔ خوش آمد دا پُتر شاہجہان اپنے چند مصاحبین دے نال یارقند چلا گیا۔ کہیا جاندا اے کہ یارقند وچ انہاں نے اک خطرناک اژدھا نوں ہلاک کيتا اس لئی اسنوں ڈوڈول دا خطاب ملا۔ ایہ اوہ دور اے جدوں کاشغر وچ چغتائی حکومت ختم ہوچکی سی تے ۱۷۱۳ء وچ کاشغر اُتے الماق یا قلماق دا قبضہ ہوچکيا سی۔ رئیس شاہ محمود دے اس دوسرے دور دا اک اصل سند ملیا اے جس اُتے ۱۱۵۳ہجری دی تریخ درج اے جوکہ ۱۷۴۰ء بندا اے۔ ممکن اے کہ شاہ محمود کچھ باج و خراج مغلستان تے کاشغر دے قالماق سردار قنگ تاجی نوں وی گھلدا ہو کیونجے تریخ قپچاک خانی وچ اس دوران بلور نوں قلمق سردار دا باجگزار دکھایا گیا اے۔
منگول حکمران چغتائی خان[سودھو]
چینیاں نے ۱۷۵۹ وچ سنکیانگ نوں فتح کيتا۔ چینی ترکستان براہ راست منچو حکمراناں دے زیرنگین آنے دے بعد چترال تے چینیاں دے تعلقات دے بارے وچ معلومات چینی دستاویزات وچ تفصیل دے نال معلوم ہُندے نيں۔ روسی سکالر کوسنیکو دے مطابق ۱۷۶۰ء وچ خوش آمد ثانی خوشوقت، جو بلور یعنی چترال بالا دا حکمران سی، نے ايسے سال مشرقی ترکستان دے چینی حکام دے نال سفارتی تعلقات قائم کيتے۔ ۶۳-۱۷۶۲ء وچ اس نے چینی حکام توں اپنی راکھی دے لئی اپیل دی کیونجے بدخشان توں میر سلطان شاہ دی کمان وچ اک فوج اس اُتے حملہ آور ہوئی سی۔ میر سلطان شاہ نے پہلے جنوبی چترال وچ محمد شفیع کٹورے نوں شکست دے کے شاہ عبد القادر بن رئیس شاہ محمود نوں اوتھے حکمران مقرر کيتا۔ فیر مستوج آکے شاہ خوش آمد دا اس دے قلعے وچ محاصرہ کرلیا۔ اوڑک چینی حکام دے سفارتی دباؤ دی وجہ توں محاصرہ ختم کرکے واپس چلا گیا۔ چینی ذرائع دے مطابق ۱۷۶۴ء توں ۱۷۶۹ء تے اس دے بعد ۱۷۹۰ تک مستوج توں باقاعدگی توں خراج چینی حکام نوں پہنچایا جاندا رہیا۔
کٹور دور وچ بدخشان توں چترال اُتے جنہاں دو حملےآں دا ذکر کيتا گیا اے انہاں وچ پہلا شاہ کٹور ثانی تے سلیمان شاہ خوشوقتے دور دا اے۔ انہاں دو خانداناں دے درمیان ہمیشہ خانہ جنگی جاری رہندی سی چنانچہ اک دفعہ شاہ کٹور ثانی نے سلیمان شاہ دے خلاف میر کوہکن بیگ ازبیک والئے قندوز و بدخشان توں امداد طلب کيتی۔ میر اک وڈی فوج لے کے درہِ بروغیل دے راستے چترال وچ داخل ہويا تے مستوج وچ شاہ کٹور ثانی توں مل کے ورشگوم دی طرف سلیمان شاہ دے مقابلے دے لئی روانہ ہويا۔ جونہی ایہ لشکر یاسین پہنچیا سلیمان شاہ نے کوہکن بیگ نال ملاقات کرکے اسنوں تخفے تخائف پیش کيتے تے میر دے جو دشمن اس دے ہاں پناہ لئی ہوئے سن انہاں نوں میر دے حوالے کيتا۔ چنانچہ اس طریقے نال جنگ ٹل گئی تے میر مستوج دی طرف واپس چلا آیا۔ شاہ کٹور ثانی نے اسنوں دعوت دے کے اپنے نال چترال دی طرف لے گیا تے راستے وچ نوڑ ریشت دے تنگ راستے وچ اپنے آدمیاں دے ذریعے اسنوں دھکا دلوا کر تھلے دریا وچ گرا دتا تے اس دی فوج نوں نہندا کرکے بدخشان دی طرف روانہ کيتا۔
چترال توں جے بہتر سڑکاں گزار دے وسط ایشیاء دے ملکاں توں ملائی جائے تاں اس وچ نہ صرف پاکستان نوں معاشی تے تجارتی فائدے متوقع نيں بلکہ چترال تے وسط ایشیاء دے قدیم روابط دی ازسرنو تجدید وی ہوسکدی اے۔
دوسرا حملہ امان الملک دے دور دا اے جدوں بدخشان دی حکمرانی دا دعویدار تے معزول میر جہاندار شاہ امان الملک دے پاس پناہ لئی ہوئے سی تے بدخشان دا میر محمود شاہ اسنوں اپنے لئی خطرہ خیال کردا سی۔ اک مرتبہ اوہ اک لشکر لے کے درہِ بروغیل عبور کرکے چترال وچ داخل ہويا تے جدوں اگے ودھ کے دربند پہنچیا تاں چترالی جنگجواں نوں والئیِ مستوج غلام محی الدین المعروف پہلوان خوشوقتے دی کمان وچ مورچہ بند اپنا منتظر پایا۔ چترال دے جنگجوواں نے وکھ وکھ حربے آزماکر انہاں نوں بے دست و پا کردتا تے دو دناں دی لڑائی دے بعد میر بھاری نقصان اٹھا کے پسپا ہوݨ اُتے مجبور ہويا۔
لوٹ مہتر” امان الملک”[سودھو]
چترال تے وسط ایشیا دے روابط وچ فیصلہ کن دور اوہ سی جدوں والئیِ افغانستان امیر شیر علی خان نے بدخشان نوں فتح کرکے اسنوں اپنے زیرنگین کرلیا تے چترال اُتے وی حریصانہ نظر رکھنا شروع کيتا۔ لہٰذا امان الملک نے چترال نوں کابل دی جارحیت توں بچانے دے لئی اقدامات کيتے تے ۱۸۷۷ء وچ مہاراجہ کشمیر توں دوستی دا معاہدہ کيتا۔ اس دوران گریٹ گیم دا وی آغاز ہوچکيا سی۔ روس وسط ایشیاء دے خاناں نوں روندھدے ہوئے اگے ودھ رہیا سی تے برطانوی ہند دے فوجاں دے قدم گلگت تک پہنچ چکے سن ۔ انگریز روسیاں دی آمد نوں اپنے لئے خطرہ سمجھدے سن تے اسنوں اپنے سرحدات توں دور رکھنے دے لئی جتن کر رہے سن ۔ انہاں حالات وچ چترال انہاں دی نظراں وچ اہمیت اختیار کرگیا۔ دوسری طرف امان الملک وی برطانوی ہند دے نال معاہدہ کرنے دا خواہاں سی۔ اس سلسلے وچ ۱۸۷۸ء وچ بڈلف نے چترال دا دورہ کيتا۔ اس دے بعد ۱۸۸۵ء وچ لاک ہارٹ دی قیادت وچ اک مشن نے چترال آکے مہتر دے نال اک دفاعی معاہدے اُتے دستخط کيتے۔ انہاں معاہدےآں دے نتیجے وچ چترال دے رابطےآں دا رُخ تریخ وچ پہلی بار وسط ایشیاء توں مڑ کر جنوبی ایشیاء دی طرف ہوگیا تے ۱۸۹۵ء وچ برطانوی ہند دا اقتدار چترال اُتے قائم ہوݨ دے بعد ایہ جنوبی ایشیاء دا حصہ بن گیا۔ پر وسط ایشیا دے نال تجارت، مسافراں تے حاجیاں دی آمدورفت فیر وی کسی حد تک جاری رہی. مگر روس تے چین دے کمیونسٹ انقلاب دے بعد ایہ سلسلہ وی منقطع ہويا۔
موجودہ زمانے وچ وسط ایشیا دی تمام ریاستاں آزاد ہوچکیاں نيں۔ انہاں دے نال ساڈے جو تہذیبی، ثقافتی، تاریخی تے سماجی رشتے نيں انہاں نوں دوبارہ بازیافت کرنے تے بحال کرنے دی لوڑ اے لیکن اس دے لئی آمدورفت دے جدید ذرائیاں دا ہونا ضروری اے۔ پاکستان نوں وسط ایشیاء توں جوڑنے دے لئی چترال وچ آسان تے نزدیک ترین گزرگاہاں نيں لیکن حالے تک اس اُتے کوئی کم نئيں ہويا اے۔ چترال توں جے بہتر سڑکاں گزار دے وسط ایشیاء دے ملکاں توں ملائی جائے تاں اس وچ نہ صرف پاکستان نوں معاشی تے تجارتی فائدے متوقع نيں بلکہ چترال تے وسط ایشیاء دے قدیم روابط دی ازسرنو تجدید وی ہوسکدی اے۔
حوالے[سودھو]
- پروفیسر اسرارالدین، تاریخِ چترال کے بکھرے اوراق
- مرزا حیدر دوغلات، تاریخ رشیدی
- محمد سیئر، شاہ نامہ
- مرزا غفران، تاریخ چترال فارسی
- مولوی حشمت اللہ، تاریخ جموں
- مرزہ غلام مرتضی، تایخ چترال اردو
- آصف جیلانی، تاریخ وسط ایشیا
- منظوم علی، قراقرم ہندوکش
- محمد عرفان، شاہ امان الملک
- شاہ محمود اور شاہ عبد القادر اصل اسناد فارسی
- Chitral’s History, by Holzworth Wolfgang
- The Tribes of Hindu Kush, by John Biddulph
- History of Northern Areas, by Prof Ahmed Hassan Dani
- Sirindia, by A Stein
- Wakhan, by Dr Inayat Ullah Faizi
- The Early Empires of Central Asia, Nac Govern
- Turkistan Down to Mongols, by W. Berthhold,