چرخہ نامہ
چرخہ نامہ، پنجابی صوفی شاعری دی اک صنف اے۔ پنجابی صُوفی شاعراں نے چرخے نوں جس اسلُوب وچ لِکھیا اوہدا رَنگ تمثیلی، تبلیغی تے معرفت دا سی۔ چرخہ صوفیانہ تے روحانی معنیاں وچ استعمال ہویا۔ ایہدے ذِریعے شاعراں موثر انداز وچ اظہار کیتا۔ چرخے نوں استعارہ یا تشبیہ بݨا کے بے پناہ شاعری کیتی گئی۔ ”چرخہ نامہ“ نظم وچ تصوف دے رَن٘گ کِھلرے نظر آؤندے نیں، جس وچ شاعر خود نوں چرخے دی مثال دے کے چرخے دے سُوت نوں اعمال ناݪ تشبیہ دیندے نیں۔ چرخے توں مراد انسان دا جِسم، سُوت انسان دے اعمال، تے چرخے دا گُھمݨا وقت، تے چرخے دی آواز، گُھو ۔۔۔۔ ساہ لَیݨ دی آواز۔ انسان ساری زِندگی اپݨے اعمال دی صُورت وچ سُوت کَتدا اے۔
چرخے دا ذِکر ہووے تے ناݪ ترنجݨ دا ذِکر لازمی اے۔ اوداں تاں آسمان اُتے جیہڑا سَت ستارےآں دا جُھرمٹ نظر آؤندا اے اوہنوں پنجابی زبان وچ ترنجݨ کہیا جان٘دا اے، سَت سہیلِیاں دا گروہ۔ مگر شاہ حسین تے بُلھے شاہ دی ترنجݨ دُنیا اے، اپݨے اپݨے چرخے لئی بیٹھا ایتھے ہر کوئی اپݨے اعمال کَت رہیا اے۔
بُلھے شاہ، وارث شاہ، شاہ حسین تے دیگر صوفی شعراء نے اپݨی شاعری وچ چرخے دا ذِکر کِیتا اے۔
شاہ حسین نے چرخہ، سُوت، تاݨا باݨا وغیرہ نوں صُوفیانہ انداز وچ اپݨی شاعری وچ سمویا۔ شاہ حسین سمیت بہت سارے پنجابی صُوفی شاعراں نے چرخے نوں نولکّھا، یعݨی "بیش قِیمت" لِکھیا اے۔
میرا ایہ چرخہ نولکّھا کُڑے
نیوں کتدی کتدی تھکاں کُڑے
نی میرا ایہ چرخہ نولکّھا
چرخہ لوک گِیتاں وچ
[سودھو]چرخہ لوک گیتاں دی وجہ وی بݨیا۔ متعدد لوک گیت لِکھے تے گائے گئے جیہڑے خودرو پُھلّاں دی مانن٘د چرخہ کَتدِیاں سواݨِیاں گاؤن٘دِیاں سن۔ چرخے کتݨ واݪِیاں سواݨِیاں ہی یقِینن ایہناں لوک گیتاں دِیاں خالق نیں جیہڑِیاں چرخہ کَتدے ہوئے گُݨگݨاؤن٘دِیاں سی۔
وے ماہیا تیرے دیکھݨ نوں
چک چرخہ گݪی دے وچ ڈاہواں
مَیں لوکاں پعھاݨے سُوت کَتدی
تند تیرِیاں یاداں دے پاواں
چرخے دی آواز
[سودھو]چرخے دی آواز وچ اک خاص تڑپ اے جیہڑی محبت کرن واݪا ہی سمجھ سکدا اے۔ ایہ محبُوب نوں یاد کرن دا اک ذِریعہ وی اے، ایہدی پکار وچ اک ہُوک اے جیہڑی یاداں نوں نوِیں زِندگی بخشدی اے۔
سݨ چرخے دی مِٹّھی مِٹّھی گُھوک ماہیا مینوں یاد آون٘دا
دل وِچوں اٹھدی اے ہُوک ، ماہیا مینوں یاد آون٘دا
مشہُور چرخہ نامے
[سودھو]- مولوی عبدالستار دا چرخہ رنگ رنگیلا، 1896ء وچ امبرسر توں قِصے دی صُورت وچ چھپا۔
- مولوی شیخ احمد واعظ دا چرخہ لال سوہا
- محمد اکبر علی دا چرخہ رنگ رنگیلا
- کالی داس دا چرخہ حقیقت
- شاہ گلاب علی دا چرخہ گلابی
- سادھو سار چمبا دا چرخہ نامہ
- منشی تاج الدین مشتاق دا چرخہ محمدی
- محمد بخش فرشی دا قصہ چرخے دی گھوک
ایہ سارے چرخے نامے اپݨے دَور وچ مشہور ہوئے تے پڑھے جان٘دے رہے پَر شاہ حسین نے چرخے دی پُوری تفصیل بیان کِیتی اے۔ منے، تکلا، چمڑے دیاں چمرخاں، مالھ، ہسی، لٹھ، بائڑ وغیرہ، سبھ دے ناݪ روں، کپاہ ویلݨا، پِن٘جݨا، تاݨا باݨا، تَند، پوݨی، اٹݨ، ایڑن، اوری، اورا، چنت، وغیرہ دے ناݪ ہَر چِیز دا اِصطلاحی اِستعمال کِیتا۔
گُھم چرخڑیا گُھم
تیری کتݨ واݪی جِیوے
نݪِیاں وٹݨ واݪی جِیوے
بابا بُلھے شاہ نے وی چرخے نوں مَعرفت وچ ڈھاݪیا۔
توں سُتیاں رہݨ گزار نہِيں
مڑ آؤݨا دُوجی وار نہِيں
فیر بہݨا ایس بھن٘ڈار نہِیں
وچ اکو جیڈے ہاݨ کُڑے
کر کتݨ وَل دھیان کُڑے
جدِید دَور وچ امرتا پریتم نے چرخے نوں بہت خوبصُورت انداز وچ لِکھیا۔
وے سائیں تیرے چرخے نے اَج کَت لیا کتݨ واݪی نُوں
خَیر گَل اوہی تے گَل بڑی لمبی اے
چرخہ لَیندا پھیرِیاں ایہدے پھیر اولے
لاؤندا کَت کَت ڈھیریاں ایہدے بھج سولے
بلے بلے بلے
ایہدے بھج سولے
تَند کِھچاں تے جاپݨ مینوں میرے دل دیاں ہُوکاں
وِچھڑی کُونجھ بے درد زمانہ کوئی نا سݨدا کُوکاں
بلے بلے بلے
ہاڑا ای اوئے
میری پیش نہ چلے
دل ناں دیواں دلیریاں
میری پیش نہ چلے
چرخہ لَیندا پھیریاں
ایہدے پھیر اولے
چرخہ نامہ کالی داس گجران٘واݪیا
[سودھو]
کت چرخہ بھاگے بھریئے نی
وچوں دور دوئی نوں کریئے نی
جے جیوندیاں چا مریئے نی
مڑ مرنا بارمبار نہیں
کت چرخہ ہِمت ہار نہیں
ستگر نوں منوں وسار نہیں
اٹھ جاگ بڑا دن چڑھیا نی
توں ہتھا ہتھ نا پھڑیا نی
نہیں نام سائیں دا پڑھیا نی
بن پڑھیاں پار اتار نہیں
کت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں داج بنا لے سارا نی
گل لاسی کنت پیارا نی
جو رُوپ ریکھ توں نیارا نی
کوئی جس دا پاراوار نہیں
کت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِدلوں وسار نہیں
توں پرِیت لگائی کچی نی
میں گھولی میریئے بچی نی
مَیں جھوٹھی تے تُوں سچی نی
ہن سچا منوں وسار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
کِسے گھڑیا کاریگر دا نی
پیا شبد جو انحد کردا نی
یا حرف حقیقی پڑھدا نی
کچھ الف اگے درکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ چرخہ عجب رنگِیلا نی
رَنگ رتا ساوا پِیلا نی
کوئی سبز سوسنی نیلا نی
رنگاں دا انت شمار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نہیوں نال پیا دے رکھ کُڑے
مت دیکھیں میلی اکھ کُڑے
کر دیئیں لکھوں ککھ کڑے
مڑ ککھوں لکھ ہزار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
تُوں جس دن چھوپے پاؤنی ایں
سد کُڑیاں چرخہ ڈاؤہنی ایں
وچّ نِیندر دے ہنگلاؤنی ایں
سر تیرے پہرے دار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ چرخہ بنیا چنن دا
نہ کریں ارادہ بھنن دا
کچھ کر لَے کنیں بنّھن دا
تینوں اگے ملے ہدار نہیں
کت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
وچ چرخے پنجے تتّ کُڑے
تینوں پنجے دیندے متّ کُڑے
پنجاں دا پیر نا گھتّ کُڑے
کر کام کرودھ ہنکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ ترکلا من دیاں آساں دا
تے بائڑ نکّ مون٘ھ ناساں دا
وچ ڈورا پیا سواساں دا
جس پھرنے باجھ وہار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ چرخہ بنیا تن دا نی
وچ منکا پایا من دا نی
بھو لکھ چوراسی بَندا نی
جے بنیا وقت گزار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ چمڑی چمڑی مایا ہے
جس سارا جگ بھرمایا ہے
ایس مایا مار مکایا ہے
کون ایس توں بے زار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
چڑھ ڈولی جے من ڈولے گا
نہ کنت پیارا بولے گا
دھر جدوں ترازو تولے گا
مڑ ککھاں جِنا بھار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جد آسن چار کہار کُڑے
تد روسیں چِیکاں مار کُڑے
سَبھ کڈھن دھکے مار کُڑے
کوئی ایہ تیرا گھر بار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
چھڈ دیسن لاڈ لڈکی دا
نہ دیسن آٹا ٹکی دا
جے پکڑ لیں لڑ اکی دا
مڑ دُوجا کرے خوار نہیں
کت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
تیرے چرخے نوں گھن لگا نی
رَنگ ہویا ساوا بگا نی
سڑ جائے چُنی جھگا نی
توں اگا لیا سوار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نہ خُودی تکبر تیں گئی
مر گئی نہ وِچوں مَیں گئی
رڑھ سوہنی وان٘گر نی گئی
پھڑ کسے لن٘گھائی پار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نہ کتی ہتھلی پونی نی
سڑ جائے تیری کونی نی
تینوں حِرص دِنو دن دونی نی
چت چھڈدا وشے وکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں جو کچھ پیندی کھاندی ایں
وچ ہوما اگن کھپاؤندی ایں
سَبھ اوتر کردی جاندی ایں
تینوں ہندا نام ادھار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نہ گُرُو نہ رہسی چیلا نی
جَگ چار دِناں دا میلا نی
چل جاسی بھور اکیلا نی
توں لمی کھیڈ کھلار نی
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں گہنا کپڑا پاؤندی ایں
سَبھ ہار سنگھار لگاؤندی ایں
پُھلاں دی سیج وچھاؤندی ایں
پر کنتا کردا پیار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جیہڑی سَبھ توں بھکھی ننگی ہے
پر صاحب دے رنگ رنگی ہے
اوہ سَبھ نالوں چنگی ہے
گھر اس دے نند وچار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں چھڈدے بھیڑی عادت نی
کر اٹھے پہر عبادت نی
سَبھ اگے بھرن شہادت نی
کوئی ایسی نیکو کار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جد گزرن گے دن اٹھ کُڑے
بھج پیسی چرخے لٹھ کُڑے
توں نہ کر ایڈا ہٹھ کُڑے
مڑ گھڑنا استاکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
تینوں پھوکن دبن ساڑن گے
یا چک چکھا تے چاڑھن گے
یا شیر بگھیلے پاڑن گے
کوئی ایس گل دا اعتبار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
اس دم دا کیہ بھروسا نی
سَبھ جھوٹھی پوشا پوشا نی
کچھ کر اگے دا توشا نی
کوئی اگے شاہوکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
سو سَبھ توں وڈبھاگن نی
جس پگڑی دست براگن نی
کم کیتا سوون جاگن نی
ایس جیسی کوئی ہشیار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں اک نہ چھتھا گوڑھا نی
ہن شام پئی دن تھوڑھا نی
کر بیٹھا شام اجوڑا نی
تیرا سابت کول کرار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
سڑ جانی کڑیاں کنن نی
ایہ چوڑے تے چھنکن نی
نہ چڑھی پریم دی رنن نی
دل تینوں بھورا عار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نہ جاتوئی ربّ ٹھیک کُڑے
جو شاہ رگ توں نزدیک کُڑے
اہ نکتہ بہت برِیک کڑے
توں سمجھیں اس دی تار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جد موت سرے تے آئی نی
سبھ بھلّ گئی چترائی نی
تینوں روسن بھیناں بھائی نی
توں دینا فیر دیدار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
تینوں کتن دا نہیں قاعدہ نی
چرخے دی رمز علیحدہ نی
گئی ساری عمر بے فائدہ نی
توں وعدہ اپنا ہار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
توں عمل نہ کیتے چن٘گے نی
دل پاپاں کولوں سن٘گے نی
شاہ لیکھا جد کد من٘گے نی
نکلن گے پیسے چار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جد کرسن ماپے کاج کُڑے
جنگل دا دیسن راج کُڑے
اک چولی چُنی داج کُڑے
توں ایس گلّ تے دم مار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
کیوں کردی ایں میری میری
کد تک رہے حیاتی تیری
ساڈھے ترے ہتھ زمیں بتھیری
توں ایڈے پیر پسار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
ایہ سُوہے سبز دوپٹے نی
رل جاسن اک دن گھٹے نی
ایس خودی کئی گھر پٹے نی
توں ایڈا کر ہنکار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
جد وشن سہنسر نام ہویا
گھٹ گھٹ میں رامو رام ہویا
جیہی سمرے پورن کام ہویا
ایس کام بنا کچھ کار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
نت آکھے کالی داس! کُڑے
توں رہو چرناں دے پاس کُڑے
تیرے جان سکھلے ساس کُڑے
بن صاحب بخشنہار نہیں
کَت چرخہ ہِمت ہار نہیں
دِلبر نوں دِلوں وسار نہیں
حوالے
[سودھو]
| ||||||||||||||||||||||