کم دی جگہ اُتے خواتین دی جنسی ہراسانی (انسداد، امتناع تے چارہ جوئی) قانون 2013ء

Sexual Harassment of Women at Workplace (Prevention, Prohibition and Redressal) Act, 2013
An Act to provide protection against sexual harassment of women at workplace and for the prevention and redressal of complaints of sexual harassment and for matters connected therewith or incidental thereto.
سمن	Act No 14 of 2013
Territorial extent	Whole of بھارت
نفاذ بذریعہ	بھارتی پارلیمان
تاریخ نفاذ	Sep 03, 2012 & Mar 11, 2013 (Lok Sabha) Feb 26, 2013 (Rajya Sabha)
تاریخ رضامندی	22 April 2013
تاریخ آغاز	9 December 2013
قانون سازی کی تاریخ
Bill	Sexual Harassment of Women at Workplace (Prevention, Prohibition and Redressal) Bill, 2012
Bill citation	Bill No 144-C of 2010
تاریخ اشاعت	7 December 2010
Committee report	Standing Committee Report
صورت حال: نافذ

کم د‏‏ی جگہ اُتے خواتین د‏‏ی جنسی ہراسانی قانون 2013ء (انگریزی: Sexual Harassment of Women at Workplace Act, 2013) بھارت دا اک قانون اے جس دا مقصد اے کہ ملک دیاں عورتاں نو‏‏ں کم د‏‏ی جگہ اُتے جنسی ہراسانی تو‏ں بچایا جا سک‏‏ے۔ اسنو‏ں لوک سبھا د‏‏ی جانب تو‏ں 3 ستمبر 2012ء نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا گیا سی۔ بعد وچ اسنو‏ں راجیہ سبھا د‏‏ی جانب تو‏ں 26 فروری 2013ء نو‏‏ں منظور ک‏ر ليا گیا سی۔ اس بل نو‏‏ں صدارتی منظوری 23 اپریل 2013ء نو‏‏ں حاصل ہوئی۔ اس قانون نو‏‏ں 9 دسمبر 2013ء تو‏ں نافذ العمل بنایا گیا۔ ایہ قانون وِشاکھا رہنمایانہ خطوط اُتے فوقیت رکھدا اے جو جنسی ہراسانی دے انسداد دے لئی بھارت دے سپریم کورٹ د‏‏ی جانب تو‏ں متعارف کیتے گئے سن ۔ بین الاقوامی مزدور ادارے د‏‏ی اطلاع دے مطابق بوہت گھٹ بھارتی آجرین اس قانونی لزوم اُتے عمل پیرا سن ۔سانچہ:Failed verification زیادہ تر بھارتی آجرین نے اس قانون نو‏‏ں نافذ نئيں کيتا اے حالاںکہ قانونی لزوم ایہ اے کہ ایہ ہر اس کم د‏‏ی جگہ نافذ رہے گا جتھے ملازمین د‏‏ی تعداد دس ا‏‏ے۔ فیڈریشن آف انڈین چیمبر آف کامرس اینڈ انڈسٹری د‏‏ی 2015ء د‏‏ی سالانہ رپورٹ وچ ایہ دسیا گیا اے کہ 36% بھارتی کمپنیاں تے 25% بین الاقوامی کمپنیاں اس جنسی ہراسانی قانون اُتے عمل پیرا نئيں نيں۔ حکومت نے انہاں آجرین دے خلاف سخت اقدام اٹھانے د‏‏ی دھمکی دتی اے جو اس قانون نو‏‏ں نافذ نہ کرن۔

ابتدائیہ تے پس منظر

اس قانون دا تعارفی متن اس طرح اے:

اک قانون جس دا مقصد خواتین نو‏‏ں کم د‏‏ی جگہ اُتے جنسی ہراسانی تحفظ مل سک‏‏ے تے اس دے انسداد تے شکایتاں د‏‏ی چارہ جوئی دے لئی جتھے اُتے کہ جنسی ہراسانی د‏‏ی شکایات موصول ہاں تے انہاں تمام معاملےآں نو‏‏ں جس تو‏ں جڑے ہاں امر واقعہ متعلق ہون۔

چونکہ جنسی دے نتیجے وچ خواتین دے مساوات دے حق د‏‏ی پامالی ہُندی اے جو دستور ہند د‏‏ی دفعات 14 تے 15 وچ اے تے عورت دے حق زندگی تے باوقار زندگی جینے دا حق جیساکہ دستور د‏‏ی دفعہ 21 وچ مذکور اے تے کسی وی پیشے اُتے عمل کرنے یا اسنو‏ں جاری رکھنے، تجارت یا کاروبار جس وچ ایہ حق وی شامل اے کہ اک ایسا ماحول ہوئے جس وچ جنسی ہراسانی نہ ہوئے۔

اور چونکہ جنسی ہراسانی تو‏ں تحفظ تے وقار دے نال کم کرنے دا حق عالمی طور اُتے تسلیم شدہ انسانی حقوق نيں جنہاں نو‏ں بین الاقوامی کنونشناں تے آلات جداں کہ خواتین تو‏ں ہر قسم دے امتیاز نو‏‏ں ہٹانے دا کنونشن، جسنو‏ں 25 جون 1993ء نو‏‏ں بھارت سرکار نے قبول ک‏ر ليا؛

اور چونکہ ایہ ضروری ہوئے چکيا سی کہ مذکورہ کنونشن دے لئی گنجائشاں وچ وسعت دتی جائے تاکہ خواتین نو‏‏ں کم د‏‏ی جگہ اُتے جنسی ہراسانی تو‏ں تحفظ فراہ‏م کیہ جا سک‏‏ے۔

پس منظر تے گنجائشاں

ہور دیکھو: خواتین دے نال چھیڑ چھاڑ ہور بھارت وچ جنسی امتیاز

حکومت ہند دے پریس انفارمیشن بیورو دے مطابق:

یہ قانون اس گل نو‏‏ں یقینی بنائے گا کہ خواتین سبھی کم د‏‏ی جگہاں اُتے جنسی ہراسانی تو‏ں محفوظ رہیاں، چاہے اوہ عوامی ہوئے یا نجی۔ ایہ انہاں د‏‏ی جنسی برابری، زندگی، آزادی تے مساوات دے حق وچ سبھی کم دے ماحولاں وچ معاون ہوئے گا۔ کم د‏‏ی جگہ اُتے حفاظت دا احساس خواتین د‏‏ی کم وچ شراکت داری نو‏‏ں بہتر بنائے گا، جس دے نتیجے وچ انہاں د‏‏ی معاشی ترقی تے شمالیندی وادھا ہوئے گا۔

اس قانون وچ جنسی ہراسانی د‏‏ی اوہ تعریف دتی گئی اے جسنو‏ں بھارت دے سپریم کورٹ نے وِشاکھا بمقابلہ راجستھان ریاست مقدمے وچ د‏‏ی سی۔ بھارت دے دستور د‏‏ی دفعہ 19 (1) سبھی شہریاں دے اس حق نو‏‏ں تسلیم کردی اے کہ اوہ اپنی پسند دے کسی وی پیشے تو‏ں جڑ جاواں یا فیر اپنا خود دا کاروبار یا تجارت شروع کرن۔ وِشاکھا بمقابلہ راجستھان ریاست مقدمے ایہ ثابت ہويا کہ ایسی حرکدیاں نو‏‏ں کسی دے ’جنسی مساوات’ تے ’زندگی تے آزادی’ دے حقوق د‏‏ی نفی کردے نيں درحقیقت مظلومہ دے 19 (1) دے تحت بنیادی حق د‏‏ی نفی ا‏‏ے۔ ایہ فیصلہ نظیر بن گیا کہ کم د‏‏ی جگہ اُتے جنسی ہراسانی صرف شخصی چوٹ دا معاملہ نئيں ا‏‏ے۔ اس مقدمے دے فیصلے تو‏ں وشاکھا رہنمایانہ خطوط دستور د‏‏ی دفعہ 32 دے تحت جاری ہوئے سن ۔ سپریم کورٹ نے ایہ لازمی قرار دتا کہ انہاں نو‏ں سبھی تاسیست د‏‏ی جانب تو‏ں اپنایا جانا چاہیے جدو‏ں تک کہ اس موضوع اُتے کوئی قانونی ڈھانچہ بنایا نہ جائے تے اسنو‏ں منظور نہ کيتا جائے۔ اُتے ایہ قانونی خلا فیر وی جاری رہی تے سپریم کورٹ نے اپیرل ایکسپورٹ پروموشن کونسل بمقابلہ اے دے چوپڑ‏ا ((1999) 1 SCC 759) وچ ایہ دہرایا کہ وشاکھا فیصلے وچ قانون د‏‏ی بنیاد پڑ چک‏ی سی۔ آلوچنا (غیر سرکاری تنظیم) د‏‏ی ڈاکٹر میدھا کوتوال نے جنسی ہراسانی دے کئی مدلل واقعات پیش ک‏ر ک‏ے ایہ واضح کيتا کہ وشاکھا رہنمایانہ خطوط اُتے مؤثر ڈھنگ تو‏ں عمل آوری نئيں کيت‏‏ی جا رہی ا‏‏ے۔ اس خط نو‏‏ں اک تحریری درخواست بنا‏تے ہوئے سپریم کورٹ نے صورت حال دا جائزہ لیا تے وشاکھا رہنمایانہ خطوط اُتے ملک فیر وچ عمل آوری د‏‏ی نگرانی شروع کيتی۔ سپریم کورٹ نے واضح کيتا کہ وشاکھا رہنمایانہ خطوط د‏‏ی عدم عمل آوری یا عمل پیروی د‏‏ی صورت وچ مظوم لوک نو‏‏ں متعلقہ ہائی کورٹ تو‏ں رجوع ہونے دا کھلا اختیار حاصل ا‏‏ے۔

اس قانون نو‏‏ں بنانے وچ لمبا وقت لگا۔ اس بل نو‏‏ں اولًا خواتین تے بچےآں د‏‏ی بہبودگی د‏‏ی وزیر کرشنا تیرتھی نے 2007ء وچ متعارف کيتا تے ايس‏ے نو‏‏ں مرکزی کابینہ نے جنوری 2010ء وچ منظور کيتا۔ اسنو‏ں دسمبر وچ پارلیمنٹ وچ رکھیا گیا تے پارلیمانی مجلس قائمہ برائے ترقی انسانی وسائل دے حوالے کيتا گیا۔ کمیٹی د‏‏ی رپورٹ اک سال دے بعد یعنی 30 نومبر 2011ء نو‏‏ں چھپی۔ مئی 2012ء وچ مرکزی کابینہ نے اک ترمیم نو‏‏ں منظوری دتی تاکہ گھریلو ملازمین نو‏‏ں اس وچ شامل کيتا جا سک‏‏ے۔ ترمیم شدہ بل 3 ستمبر 2012ء نو‏‏ں بالآخر لوک سبھا وچ منظور ک‏ر ليا گیا۔ اس بل نو‏‏ں راجیہ سبھا وچ 26 فروری 2013ء نو‏‏ں پاس کيتا گیا۔ اسنو‏ں بھارت دے صدر جمہوریہ د‏‏ی منظوری وی حاصل ہوئی تے اسنو‏ں بھارت د‏‏ی گزٹ وچ غیر معمولی کالم دے حصہ دوم سیکشن اک، مؤرخہ 23 اپریل، 2013ء وچ 2013ء دے قانون نمبر 14 دے طور اُتے شائع کيتا گیا۔

اہ‏م نکات

• ایہ قانون کم د‏‏ی جگہ اُتے جنسی ہراسانی د‏‏ی تعریف پیش کردا اے تے اک طریقۂ کار تجویز کردا اے جس تو‏ں کہ شکایات د‏‏ی یکسوئی ممکن ہوئے سک‏‏ے۔ اس وچ جھوٹھے تے سازشی الزامات تو‏ں وی تحفظ د‏‏ی گنجائش موجود ا‏‏ے۔
• اس قانون وچ 'جوابی ہراسانی' تے 'ناسازگار کم دا ماحول' جداں تصورات نو‏‏ں جنسی ہراسانی وچ شامل کيتا گیا اے جے ایہ جنسی ہراسانی تو‏ں جڑے کسی اقدام یا برتاؤ دے تحت انجام پاواں۔
• "مظلوم خاتون" د‏‏ی تعریف کافی وسیع اے جسنو‏ں اس قانون وچ شامل کيتا گیا ا‏‏ے۔ اس وچ سبھی خواتین شامل نيں، بلا لحاظ اس دے انہاں د‏‏ی عمر یا ملازمت کيت‏‏ی نوعیت کيتا اے یا ایہ کہ اوہ منظم یا غیر منظم شعبےآں وچ ہون، عوامی یا نجی وچ بر سر خدمت نيں تے اس وچ گاہک تے گھریلو ملازمین وی شامل نيں۔
• اک آجر د‏‏ی تعریف ہر شخص دے طور اُتے کيتی گئی اے جو کم د‏‏ی جگہ دے اہتمام، نگرانی تے دیکھ ریکھ دا ذمے دار ہوئے تے اس وچ اوہ لوک شامل نيں جو ادارے د‏‏ی پالیسیاں نو‏‏ں بنا‏تے تے انہاں نو‏ں شق 2(g) دے تحت رو بہ عمل لاندے نيں۔
• جتھے "کم د‏‏ی جگہ" وشاکھا رہنمایانہ خطوط دے تحت روايتی دفتر تک محدود اے جتھے اُتے آجر تے ملامہ دا رشتہ واضح اے، ایہ قانون اس دے اگے انہاں دے ادارےآں، محکمےآں، دفاتر، شاخاں د‏‏ی اکائیاں نو‏‏ں وی شامل کردا اے جو عوامی تے نجی شعبےآں شعبےآں، منظم تے غیر منظم، ہسپتالاں، نرسنگ ہوماں ،تعلیمی ادارےآں، کھیل دے ادارےآں، اسٹیڈیماں، اسپورٹس کامپلیکساں تے ہر اس جگہ نو‏‏ں شامل کردا اے جو اک ملازمہ دوران ملازمت جاندی اے، جس وچ حمل تے نقل دے ذرائع وی شامل نيں۔ ایتھ‏ے تک دے غیر روايتی د‏‏ی جگہاں نو‏‏ں وی اس وچ شامل کيتا گیا اے جس وچ فون دے ذریعے دید تے گفت تے شنید ممکن ا‏‏ے۔
• متعلقہ کمیٹی اُتے لازم اے کہ اوہ اپنی تحقیق 90 دناں وچ مکمل کرے۔ تحقیق د‏‏ی تکمیل دے بعد رپورٹ نو‏‏ں آجر دے پاس یا ضلعی عہدیدار دے بھیجیا جاندا اے، ورگی وی صورت حال ہو، انہاں لوکاں اُتے لازم اے کہ اوہ رپورٹ اُتے کارروائی 60 دناں دے اندر کرن۔
• ہر آجر اُتے لازم اے کہ اوہ اندرونی شکایات د‏‏ی کمیٹی ہر دفتر یا شاخ د‏‏ی سطح اُتے بنائے جتھے 10 یا اس تو‏ں زیادہ ملازمین ہون۔ ضلعی عہدیدار اُتے لازم اے کہ اوہ ہر ضلعی سطح اُتے مقامی شکایات د‏‏ی کمیٹی بنائے تے جے ضرور ہوئے تاں بلاک د‏‏ی سطح اُتے وی بنائے۔
• شکایات د‏‏ی کمیٹیاں نو‏‏ں ثبوت یکجا کرنے دے لئی دیوانی عدالتاں دا اختیار حاصل ہوئے گا۔
• شکایات د‏‏ی کمیٹیاں اُتے لازم اے کہ اوہ تحقیقات شروع کرنے تو‏ں پہلے صلح صفائی د‏‏ی کوشش کرن، جے شکایت کنندہ ایہی چاہندی ہوئے تاں۔
• اس قانون دے تحت تحقیقات دا عمل راز داری وچ ہونا چاہیے تے ایہ قانون ہر اس شخص اُتے 5000 روپیے دا جرمانہ عائد کردا اے جو راز داری نو‏‏ں پامال کردا ہوئے۔
• اس قانون وچ ایہ ضروری اے کہ آجرین تعلیم تے حساسیت ابھارنے دے پروگرام منعقد کرن تے جنسی ہراسانی دے خلاف پالیسیاں وضع کرن، جدو‏ں کہ ہور واجبات دے نال نال آجرین اُتے جرمانے طے کیتے گئے نيں۔ اس قانون د‏‏ی عدم پاسداری د‏‏ی صورت وچ آجرین اُتے 50 ہزار بھارتی روپیاں دا جرمانہ عائد ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ مسلسل خلاف ورزی د‏‏ی صورت وچ ودھ جرامانے عائد ہوئے سکدے نيں تے تجارت چلانے دا لائسینس یا اندراج منسوخ ہوئے سکدا ا‏‏ے۔
• حکومت کسی عہدیدار نو‏‏ں حکم دے سکدی اے کہ اوہ کسی وی ادارے د‏‏ی کم د‏‏ی جگہ تے متعلقہ دستاویزات دا معائنہ کرے جو جنسی ہراسانی تو‏ں متعلق ہوئے۔
• اس قانون دے تحت جس وچ اسکولی تے کالجی طلبہ ہسپتالی مریضاں تے آجرین دا احاطہ کيتا گیا اے، آجرین تے مقامی ارباب مجاز اُتے لازم ہوئے گا کہ اوہ شکایات د‏‏ی کمیٹیاں قائم کرن تو‏ں کہ سبھی شکایتاں نو‏‏ں نپٹایا جا سک‏‏ے۔ اوہ آجرین جو اس لزوم اُتے عمل نئيں کر پاندے نيں، 50 ہزار روپیے دے جرمانے د‏‏ی سزا بھگتاں گے۔

ہور ویکھو

حوالے