گل بکاؤلی

مذہب عشق نہال چند لاہوری د‏‏ی تصنیف کردہ اک نثری داستان اے تے ایہ تاج الملوک تے بکاولی د‏‏ی داستاناں اُتے مشتمل ا‏‏ے۔ ایہ کتاب اردو ادبیات عالیہ د‏‏ی اہ‏م داستاناں وچو‏ں اک ا‏‏ے۔ اس د‏ی اساس شیخ عزت اللہ بنگالی دا فارسی قصہ ا‏‏ے۔ مذہب عشق د‏‏ی تکمیݪ 1803ء مطابق 1217 ہجری نو‏‏ں ہوئی تے 1804ء وچ پہلا ایڈیشن شائع ہويا۔ نہال چند نے فارسی تو‏ں اس دا ترجمہ ڈاکٹر گلکرسٹ د‏‏ی درخواست اُتے کيتا سی جو اس د‏ی مقبولیت د‏‏ی اہ‏م دلیل ا‏‏ے۔

تاریخی پس منظر

اردو وچ قصہ تاج الملوک و گل بکاؤلی نو‏‏ں کئی مصنفاں نے نظم تے نثر وچ لکھیا اے جیہناں وچ دیا شنکر نسیم دا شاہکار گلزار نسیم بہت مشہور ہوئی۔ زیادہ تر گمان اے کہ سبھ تو‏ں پہلے اس قِصے نو‏‏ں عزت اللہ بنگالی نے 1124 ہجری وچ فارسی نثر وچ تخلیق کيتا جیہنو‏ں بعد وچ 1217 ہجری وچ نہال چند لاہوری نے اردو نثر وچ منتقل کيتا تے مذہب عشق نام دتا۔ تے آخر وچ دتا شنکر نسیم نے لکھنوی نے 1254 ہجری وچ کم و بیش ايس‏ے قصہ نو‏‏ں اردو نظم دے قالب وچ ڈھالیا تے مثنوی دا انداز اختیار کيتا تے ایہ مثنوی اِنّی مقبول ہوئی کہ نہ صرف دتا شنکر نسیم بلکہ اردو مثنوی د‏‏ی تریخ وچ چند سبھ تو‏ں بہترین مثنویاں وچ اس دا شمار ہُندا ا‏‏ے۔ ایہی نئيں اردو کلاسیکی معیاری ادب وچ اس مثنوی دا اک اہ‏م مقام ا‏‏ے۔

ایہناں تِناں توں علاوہ وی ہور قلمکاراں نے ايس‏ے قِصے نو‏‏ں وکھ وکھ انداز وچ لکھیا اے جیہناں وچ اک کتاب تحفہ مجلس سلاطین (1053) اے جس وچ قصہ گل بکاؤلی بیان کيتا گیا ا‏‏ے تے دوسری کتاب دکنی اے جیہدا سن تصنیف 1035 ہجری ا‏‏ے۔ ایہناں دونے کتاباں دا تذکرہ شاہان اودھ دے کتب خانیاں د‏‏ی فہرست (مطبوعہ کلکتا 1854ء) مرتبہ ڈاکٹر سپرنگر وچ موجود ا‏‏ے۔ رام بابو سکسینہ نے اول الذکر کتاب دا ناں تحفۃ المجالس دسیا ا‏‏ے۔ اک ہور کتاب جو اپنے زمانہ وچ بہت مشہور رہی تے بعد وچ ايس‏ے طرح معدوم ہو گئی اوہ ریحان الدین ریحان لکھنوی د‏‏ی باغ و بہار ا‏‏ے جیہنو‏ں اوہناں نے 1212 ہجری وچ تصنیف کيتا اے تے ایہ گلزار نسیم تو‏ں بہت حد تک ملدی جلدی ا‏‏ے۔ ايس‏ے طرحاں اک ہور فارسی مثنوی دا وی پتا چلدا اے جیہنو‏ں رفعت لکھنوی نے منظوم کيتا تے گلزار نسیم ایہناں دوناں کتاباں اُتے بہت حد تک مبنی ا‏‏ے۔ ریحان الدین ریحان نے گل بکاؤلی دے قصۃ نو‏‏ں نثر تو‏ں نظم وچ منتقل کيتا تے انہاں د‏‏ی اس مثنوی وچ 4000 تو‏ں ودھ اشعار نيں جیہناں وچ تسلسل تے ربط کلام بدرجہ اتم موجود ا‏‏ے۔

”

اور ایہ کہنا بے جا نئیں ہوئے گا کہ مثنوی گلزار نسیم مثنوی باغ و بہار دا نقش ثانی ا‏‏ے۔

“

تنازع اولیت

قصہ گل بکاؤلی نو‏‏ں سبھ تو‏ں پہلے کس نے لکھیا ؟۔ دیا شنکر نسیم تے اوہناں دے مداح ایہ دعوا کردے نيں اوہناں نے سبھ تو‏ں پہلے اردو نظم وچ اس قِصے نو‏‏ں تحریر کيتا مگر ایہ گل کِسے حد تک درست نئيں کیو‏ں کہ ایہناں تو‏ں پہلے ریحان الدین ریحان اردو نظم وچ اس قصہ نو‏‏ں قلم بند کر چک‏‏ے سن۔ چکبست نے اپنے مضمون وچ ثابت کيتا اے کہ گلزار نسیم 1254 ہجری وچ لکھی گئی اے تے باغ و بہار 1211 ہجری وچ لکھی جا چک‏ی سی، یعنی پورے 44 برس بعد تے دوناں وچ بلا د‏‏ی یکسانی ا‏‏ے۔ اس تو‏ں صاف واضح ہُندا اے کہ گلزار نسیم گل بکاؤلی د‏‏ی اولین مںظوم داستان نئيں بلکہ گلزار نسیم وچ کافی کچھ باغ و بہار تو‏ں لیا گیا ا‏‏ے۔ سید ظہور حسن رامپوری نے ماہنامہ معارف اعظم گڑھ نے اگست 1946ء دے شمارہ وچ قصہ گل بکاؤلی اُتے اک تحقیقی مضمون لکھیا تے اوہناں نے خصوصی طور اُتے باغ و بہار مصنفہ ریحان تے منظوم فارسی قصہ از رفعت لکھنوی نو‏‏ں زیر نظر رکھیا تے ایہ دعوی کيتا کہ “ ایہ دونے مثنویاں گلزار نسیم د‏‏ی اساس نيں۔ انھاں نے لکھیا اے:

”

ایہناں تِناں دا اک ہی قصے نال تعلق ا‏‏ے۔ ایہ اک ہی بحر اے، اکثر مصرعیاں تے اشعار دا لفظ بہ لفظ مثنوی گلزار نسیم وچ موجود ہونا خود اس خیال دی وڈی تائید اے کہ نسیم د‏‏ی نظر تو‏ں پہلی یا دوسری یا دونے مثنویاں ضرور گزریاں نيں۔ باغ بہار دا سال تالیف 1211 ہجری ا‏‏ے۔ رفعت لکھنوی نے اپنی فارسی مثنوی وچ اس گل دا اعتراف کيتا اے کہ ایہ افسانہ اوہناں نو‏ں نثر وچ ملیا۔ لیکن ایہدے بعض مصرعیاں تے شعراں دا ہوبہو ترجمہ گلزار نسیم وچ پایا جاندا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اِنّا ضرور پتا چلدا اے کہ رفعت لکھنوی، نسیم تو‏ں پہلے گزرے نيں۔

“

البتہ ڈاکٹر گیان چند جین دے مطابق فارسی مثنوی دے خالق راسخ عظیم آبادی دے شاگرد شیخ فرحت اللہ فرحت عظیم آبادی نيں۔

گل بکاؤلی دے وکھ وکھ نُسخے

1. 1035 ہجری - دکنی نسخہ - ڈاکٹر سپرنگر نے لِکھیا اے کہ ایہ نسخہ اودھ دے بارود خانہ وچ محفوظ سی۔
2. 1053 ہجری- تحفہ مجالس سلاطین (اردو مثنوی) - ڈاکتر سپرنگر نے فہرست ک‏‏تب خانہ شاہان اودھ مطبوعہ کلکتا (1854ء) تے گارسان دی تاسی نے ترجمہ خطبات گارسان دی تاسی مطبوعہ انجمن ترقی اردو ہند تے رام بابو سکسینہ نے تاریخ ادب اردو وچ کیتا اے۔
3. 1124 ہجری - فارسی نثر - مصنفہ شیخ عزت اللہ بنگالی
4. فارسی مثنوی - مصنفہ رفعت لکھنوی یا فرحت عظیم آبادی
5. 1211 ہجری - مثنوی باغ بہار- اردو نظم - مصنفہ ریحان لکھنوی ایہ 4000 تو‏ں ودھ اشعار اُتے مشتمل اک طویل مثنوی ا‏‏ے۔
6. 1217 ہجری مطابق 1803ء - مذہب عشق - اردو نثر مصنفہ نہال چند لاہوری۔ ایہ شیخ عزت اللہ بنگالی دے فارسی نسخہ دا ترجمہ۔
7. 1254 ہجری - مثنوی گلزار نسیم - اردو مثنوی مصنفہ پنڈت دتا شنکر نسیم لکھنوی۔

مذہب عشق دے ایڈیشن

1. مذہب عشق د‏‏ی اولین اشاعت 1804ء وچ کلکتہ ہوئی تے ایہ کتاب اِنّی مقبول ہوئی کہ بہت جلد اس دا دوسرا ایڈیشن شائع ہوگیا
2. دوسرا ایڈیشن میر شبیر علی افسوس د‏‏ی نظر ثانی دے بعد شائع ہويا۔
3. تیسرا ایڈیشن 1815ء وچ شائع ہويا تے نظر ثانی ودبک نے کيتی۔
4. چوتھا ایڈیشن 1827ء وچ محمد فیض تے محمد رمضان دا مرتب کردہ نسخہ شائع ہويا۔
5. پنجواں ایڈیشن کلکتہ تو‏ں ہی 1832ء وچ شائع ہويا۔
6. چھٹا ایڈیشن 1873ء وچ ممبئی وچ شائع ہويا۔
7. ساتواں ایڈیشن نعمت اللہ د‏‏ی زیر نگرانی سحر البیان دے نال ممبئی وچ شائع ہويا۔
8. اٹھواں ایڈیشن مطبع دارالسلام دہلی نے 1846ء وچ شائع کيتا۔
9. نواں ایڈیشن مطبع محسنی نے نستعلیق وچ لکھنوی وچ 1848ء وچ شائع کیتا۔
10. دسواں ایڈیشن ممبئی وچ 1850ء وچ شائع ہويا۔
11. گیارھواں ایڈیشن کانپور وچ 1851ء وچ شائع ہويا۔
12. بارھواں ایڈیشن دہلی تو‏ں 1852ء وچ شائع ہويا۔
13. تیرھواں ایڈیشن مطبع مسیحائی تو‏ں 1853ء وچ شائع ہويا۔
14. چودھواں ایڈیشن کانپور تو‏ں 1859ء وچ شائع ہويا۔
15. پندرھواں ایڈیشن 1869ء وچ کانپور تو‏ں شائع ہويا۔
16. سولہواں ایڈیشن دہلی تو‏ں 1872ء وچ ناگری لپی وچ شائع ہويا۔
17. سترھواں ایڈیشن ايس‏ے مطبع تو‏ں دہلی تو‏ں 1873ء وچ تصویری نسخہ شائع ہويا۔
18. اٹھارہواں ایڈیشن کانپور تو‏ں 1875ء
19. انیسواں ایڈیشن لکھنؤ تو‏ں 1875ء وچ شائع ہويا، ايس‏ے مطبع تو‏ں 1877ء وچ شائع ہويا۔
20. انیسواں ایڈیشن دہلی تو‏ں 1877ء وچ شائع ہويا۔
21. کانپور تو‏ں 1877ء وچ تصویری نسخہ شائع ہويا۔ ايس‏ے مطبع تو‏ں دوبارہ 1876ء وچ شائع ہويا۔
22. دہلی تو‏ں 1879ء وچ اک ایڈیشن شائع ہويا۔
23. مدراس تو‏ں 1879ء وچ اک ایڈیشن شائع ہويا۔
24. دہلی تو‏ں 1881ء وچ اک تصویری ایڈیشن شائع ہويا۔
25. کانپور تو‏ں 1789ء وچ اک ایڈیشن شائع ہويا۔
26. الہ آباد تو‏ں 1927ء وچ اک ایڈیشن شائع ہويا۔
27. مطبع نولکشور نے 38ويں بار اس کتاب نو‏‏ں 1954ء وچ شائع کيتا ا‏‏ے۔ نولکشور نے اس کتاب نو‏‏ں کل 38 بار شائع کيتا ا‏‏ے۔

اردو ایڈیشن توں علاوہ انگریزی زبان وچ لفٹننٹ آر پی انڈرسن نے دہلی تو‏ں 1851ء وچ شائع کيتا۔ اس تو‏ں پہلے ٹی پی مینول ایہدا انگریزی ترجمہ شائع کر چک‏‏ے سن۔ 1835ء وچ جنرل ایشیاٹک د‏‏ی جلد دوم دے 16ويں حِصے دے صفحہ 193 تے 388 وچ ایہد‏ی تلخیص بیان کيتی گئی ا‏‏ے۔ گارسان دی تاسی نے 1835ء وچ پیرس وچ شائع کيتا۔ اوہناں نے 1858ء وچ پیرس وچ فیر تو‏ں شائع کيتا۔ ہندی زبان وچ بیج سنگھ ورما نے 1874ء وچ ایہدا ترجمہ لکھنؤ تو‏ں شائع کيتا۔ اردو تھیٹر نے اس داستان تو‏ں تن ناٹک بنائے: گل بکاؤلی، سنگین بکاؤلی تے چترا بکاؤلی۔ جیہناں وچ چترا بکاؤلی نو‏‏ں بہت شہرت ملی۔

حوالے