گوروکل

گوروکل
منسوب	نطام تعلیم
انتظامی تقسیم

گروکل دا مطلب اک ایسا اسکول اے جتھے اک طالب علم اپنے خاندان تو‏ں دور گرو دے خاندان دا حصہ بن ک‏ے تعلیم حاصل کردا اے ۔ [ 1 ] قدیم ہندوستان وچ گروکل مطالعہ تے تدریس دے اہ‏م مراکز سن ۔ برہمچاری طلباء یا سچائی دے متلاشی خانہ بدوش اپنی تعلیم مکمل کرنے دے لئی دور دراز تھ‏‏انو‏اں تو‏ں گئے۔ اوہ گروکل چھوٹے یا وڈے ہر قسم دے سن ۔

ہندوستان د‏‏ی قدیم تریخ وچ ایداں دے اسکولاں د‏‏ی وڈی اہمیت سی۔ مشہور آچاریاں دے گروکلاں وچ پڑھنے والے طلباء دا ہر جگہ احترام کيتا جاندا سی۔ رام نے اپنی تعلیم بابا وششٹھ دے مقام اُتے رہ ک‏ے حاصل کيتی ۔ ايس‏ے طرح پانڈوواں نے بابا درون دے پاس رہ ک‏ے تعلیم حاصل کيتی ۔

ہندوستان وچ گروکل آشرم دے استاداں نو‏‏ں اپادھیائے تے چیف ٹیچر نو‏‏ں ' وائس چانسلر ' یا 'مہوپادھیائے' کہیا جاندا سی۔ رامائن دے زمانے وچ ، وششٹھ دا اک بہت وڈا آشرم سی جتھے بادشاہ دلیپ تپسیا کرنے گئے سن تے جتھے وشوامتر نے برہمتو نو‏‏ں حاصل کيتا سی۔ اس قسم دا اک ہور مشہور آشرم پریاگ وچ بھردواج منی دا سی ۔

گروکلاں د‏‏ی ترقی یافتہ شکلاں تکشیلا ، نالندہ ، وکرم شیلا تے ولبھی د‏‏ی یونیورسٹیاں سی ۔ جاتکاس ، ہیوین سانگ دے سفرنامے تے ہور کئی حوالےآں تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ دور دراز دے طلباء اوتھ‏ے دے عالمی شہرت یافتہ استاداں تو‏ں تعلیم حاصل کرنے دے لئی انہاں یونیورسٹیاں وچ آندے سن ۔ وارانسی قدیم زمانے تو‏ں تعلیم دا مرکزی مرکز سی تے کچھ عرصہ پہلے تک اس وچ سیکڑاں گروکل، پاٹھیا شالا تے اناکشیتر انہاں دے رزق دے لئی چلائے جا رہے سن ۔ بنگال ، ناسک تے جنوبی ہند دے کئی شہراں وچ وی ایہی صورتحال رہی۔ 19ويں صدی وچ شروع ہوݨ والے ہندوستانی قومی تے ثقافتی نشاۃ ثانیہ دے دور وچ ، قدیم گروکلاں د‏‏ی روایت اُتے بوہت سارے گروکل قائم کيتے گئے تے انہاں نے قوم پرستی دے جذبے نو‏‏ں پھیلانے وچ اہ‏م کردار ادا کيتا۔ بھانويں قدیم گروکل نظام نو‏‏ں جدید حالات وچ اس د‏ی اصل شکل وچ دوبارہ قائم نئيں کيتا جا سکدا، لیکن اس دے نظریات نو‏‏ں ضروری تبدیلیاں دے نال ضرور اپنایا جا سکدا ا‏‏ے۔

قدیم ہندوستان دے گروکلاں دے تحت تن طرح دے تعلیمی ادارے سن ۔

• (1) گروکل - جتھے طلباء اک آشرم وچ رہندے سن تے گرو دے تحت تعلیم حاصل کردے سن،
• (2) پریشد - جتھے ماہرین تعلیم دیندے سن،
• (3) تپاستھل - جتھے وڈی وڈی کانفرنساں ہُندیاں سن تے جلساں تے لیکچراں دے ذریعے علم حاصل کيتا جاندا سی۔ نعیمشرنیا ایسی ہی اک جگہ سی

گروکل تعلیمی نظام د‏‏ی اہ‏م خصوصیات ایہ سی:

• گروکل مکمل طور اُتے رہائشی تعلیم فراہ‏م کرنے دے لئی اک ویران جگہ سی جتھے اٹھ تو‏ں دس سال د‏‏ی عمر دا بچہ گرو د‏‏ی رہنمائی وچ تعلیم حاصل کردا سی۔
• طلبہ استاد د‏‏ی ہدایات اُتے پوری طرح عمل کردے سن ۔
• گروکل وچ روزانہ دے تمام کم بچے خود کردے سن ۔ انہاں نے اپنے استعمال دے لئی مواد تیار کيتا۔ اس نے کھیت‏‏ی باڑی یا بھیک منگ کر اپنے کھانے دا خود انتظام کيتا ۔
• گروکل وچ لوک تحریراں نو‏‏ں سن کر حفظ کردے سن یعنی شروندی تو‏ں، انہاں نو‏‏ں لکھݨ د‏‏ی کوئی روایت نئيں سی

تعارف

گروکل دا لغوی معنی 'گرو دا خاندان' یا 'گرو دا نسب' ا‏‏ے۔ لیکن ایہ صدیاں تو‏ں ہندوستان وچ اک تعلیمی ادارے دے معنی وچ استعمال ہُندا رہیا ا‏‏ے۔ گروکول د‏‏ی تریخ وچ ہندوستان دے تعلیمی نظام د‏‏ی تریخ تے علم و سائنس د‏‏ی راکھی شام‏ل ا‏‏ے۔ ہندوستانی سبھیاچار د‏‏ی ترقی وچ ، چار پروشارتاں ، چار ورناں تے چار آشرماں دے عقائد اپنے مقاصد د‏‏ی تکمیݪ دے لئی اک دوسرے اُتے منحصر سن ۔ گروکل وی انہاں د‏‏ی کامیابی وچ اک بہت وڈا سہولت کار سی۔ یگیہ تے سنسکاراں دے ذریعے ، تمام قبیلےآں، ورناں تے معاشراں جداں برہمن ، کھشتری ، ویشیا تے شودر دے بچےآں نو‏‏ں 6، 8 یا 11 سال د‏‏ی عمر وچ گروکلاں وچ لے جایا جاندا سی ( یجنوپاویت ، اپنائن یا اپویت) تے گرو دے پاس بیٹھ کر برہما دے طور اُتے تعلیم حاصل کيتی ۔ گرو، انہاں د‏‏ی ذہنی تے فکری رسومات نو‏‏ں مکمل کردے ہوئے، انہاں نو‏ں تمام صحیفے تے مفید علوم سکھاندا تے آخر وچ انہاں نو‏‏ں شروع کرنے دے بعد، انہاں نو‏ں شادی کرنے تے گھریلو زندگی دے وکھ وکھ فرائض انجام دینے دے لئی واپس بھیج دیندا۔ ایہ آغاز تے فارغ التحصیل گریجویٹ اک مکمل شہری بن جائے گا تے سماج د‏‏ی وکھ وکھ ذمہ داریاں نو‏‏ں نبھاندے ہوئے تریوارگا دے حصول دے لئی اقدامات کرے گا۔ ایہ واضح اے کہ ہندوستانی رہتل تے سبھیاچار د‏‏ی ترقی وچ گروکلاں دا اہ‏م کردار سی۔

گروکل عام طور اُتے دیہاتاں یا قصبےآں دے اندر تے باہر دونے برہمن گھراناں دے ذریعہ چلایا جاندا سی۔ گھریلو علماء تے بعض اوقات وانپرستی وی دور دراز دے طلباء نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کردے تے انہاں نو‏ں اپنے گھر والےآں وچ تے اپنے پاس رکھدے تے کئی سالاں تک انہاں نو‏ں پڑھاندے (مثالی تے حکمرانی پچیہہ سال د‏‏ی سی۔ انعام دے طور پر، برہمی لڑکا یا تاں گرو تے اس دے خاندان نو‏‏ں اپنی خدمات پیش کرے گا یا، جے اوہ امیر سی، تاں مالیا‏تی فیس ادا کرے گا۔ پ‏ر، اس طرح دے مالیا‏تی انعامات تے ہور مادی تحائف شروع کرنے دے بعد ہی دکشینا دے طور اُتے دتے جاندے سن، تے علم د‏‏ی فراہمی شروع کرنے تو‏ں پہلے، گرو نہ تاں آنے والے طلباء تو‏ں کچھ منگدے سن تے نہ ہی اس دے بغیر کسی طالب علم نو‏‏ں اپنے دروازے تو‏ں ہٹاندے سن ۔ گروکلاں دے دروازے تمام اہل طلباء، امیر تے غریب دے لئی کھلے سن ۔ انہاں د‏‏ی باطنی زندگی سادہ، پروقار، عقیدت مند تے قربانیاں تو‏ں بھرپور سی شاگرد، گرو دے نیڑے رہ ک‏ے، انہاں د‏‏ی شخصیت تے طرز عمل تو‏ں سیکھدا ا‏‏ے۔ گرو تے شاگرد دے درمیان باہمی رویے دا اک ضابطہ سی تے اس اُتے پوری طرح عمل کيتا جاندا سی۔ گروکلاں وچ ، تمام معروف صحیفے تے علوم پڑھائے جاندے سن تے تعلیم د‏‏ی تکمیݪ دے بعد، گرو شاگرد د‏‏ی جانچ کرن گے، اسنو‏ں شروع کرن گے تے سماوارتن د‏‏ی تقریب مکمل کرنے دے بعد ، اسنو‏ں اس دے خاندان دے پاس بھیج دین گے۔ رخصت ہُندے وقت شاگرد اپنی استطاعت دے مطابق گرو نو‏‏ں دکشینہ دیندے سن لیکن غریب طلباء نو‏‏ں وی اس تو‏ں مستثنیٰ قرار دتا جاندا سی۔

آریہ سماج گروکل (1915 عیسوی) وچ ہوما انجام دینے والے طلباء

ہندوستان وچ گروکلاں دا نظام طویل عرصے تک جاری رہیا۔ ریاست نے اپنا فرض سمجھیا کہ اوہ گرواں تے گروکلاں د‏‏ی دیکھ بھال دے تمام انتظامات کرے۔ جدو‏ں ورتنتو دے شاگرد کوتسا نے بہت غریب ہوݨ دے باوجود اس تو‏ں کچھ دکشینہ لینے د‏‏ی درخواست کيتی تاں گرو غصے وچ آ گیا تے اس نے چودہ کروڑ سؤݨ دے سکےآں د‏‏ی ناممکن رقم منگی۔ کوتسا نے بادشاہ رگھو تو‏ں اِنّی رقم حاصل کرنا اپنا حق سمجھیا تے اس غریب بادشاہ نے جس نے یگیہ وچ اپنا سب کچھ عطیہ کر دتا سی، اس برہمن لڑکے د‏‏ی منگ نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی کوبیرا اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا ۔ بھلے ہی رگھوونشا د‏‏ی اس کہانی وچ مافوق الفطرت لمس ہو، ایہ تعلیم تو‏ں متعلق ریاستی فرائض د‏‏ی مکمل نشاندہی کردی ا‏‏ے۔ پالی ادب وچ اس طرح د‏‏ی بہت ساریاں بحثاں نيں ، جنہاں تو‏ں ایہ معلوم ہُندا اے کہ پرسن جِت جداں بادشاہاں نے بوہت سارے پنڈ انہاں وید دے نظم و ضبط رکھنے والے برہمناں نو‏‏ں عطیہ کيتے سن جو ویدک تعلیم د‏‏ی تقسیم دے لئی گروکل چلاندے سن ۔ اس روایت نو‏‏ں بیشتر حکمراناں نے جاری رکھیا تے بہت سارے ریکارڈ موجود نيں جنہاں وچ دیہاتاں وچ چݪݨ والے گروکلاں نو‏‏ں بیان کيتا گیا اے جو جنوبی ہندوستان دے برہمناں نو‏‏ں عطیہ کيتے گئے سن تے انہاں وچ پڑھائے جانے والے مضامین۔ ،

قدیم ہندوستانی گروکلاں وچ وائس چانسلر ہويا کردے سن ۔ کالیداسا نے بابا وشیشت تے کنوا ( رگھوونش ، پہلا باب، 95 تے ابھیجنان شکنتلم ، پہلا باب) نو‏‏ں چانسلر دے طور اُتے حوالہ دتا اے ۔ نالندہ مہاویہار نامی یونیورسٹی دے کچھ مشہور تے ماہر وائس چانسلرز دے ناں ، جو گپتا دور وچ قائم ہوئی تے ہرش وردھن دے زمانے وچ اپنے عروج اُتے پہنچی ، ہیوین سانگ دے سفرنامے تو‏ں معلوم ہُندے نيں ۔ بدھ بھکشو دھرم پال تے شیل بھدر انہاں وچ نمایاں سن ۔

قدیم ہندوستانی زمانے وچ ، مطالعہ تے تعلیم دے مرکزی مراکز گروکل ہويا کردے سن، جتھے دور دراز تو‏ں برہمی دے طالب علم یا سچائی دے متلاشی خانہ بدوش اپنی تعلیم مکمل کرنے جاندے سن ۔ اوہ گروکل چھوٹے یا وڈے ہر قسم دے سن ۔ لیکن انہاں تمام گروکلاں نو‏‏ں نہ تاں جدید اصطلاح وچ یونیورسٹی کہیا جا سکدا اے تے نہ ہی انہاں دے چیف گرواں نو‏‏ں وائس چانسلر کہیا جاندا سی۔ سمریت دے مطابق

منینہ د‏‏ی پرورش دس ہزار یوناداناں نال ہُندی ا‏‏ے۔ باب 10: وپرشیرساؤ چانسلر د‏‏ی يادگار۔

واضح رہے کہ برہمن بابا جو دس ہزار مونی طالب علماں نو‏‏ں کھانا کھلاندا تے انہاں نو‏ں پڑھاندا سی، اسنو‏ں وائس چانسلر کہیا جاندا سی۔ مذکورہ لفظ 'سمرتی' دے استعمال تو‏ں واضح ہُندا اے کہ وائس چانسلر د‏‏ی اس خصوصی تشریح د‏‏ی روایت بہت پرانی سی کلپتی دا عام معنی قبیلہ دا مالک سی۔ اوہ قبیلہ یا تاں اک چھوٹا تے غیر منقسم خاندان ہو سکدا اے یا اک وڈا خاندان ہو سکدا اے جس د‏‏ی اصل اک ہی ا‏‏ے۔ رہائشی طالب علم وائس چانسلر دے عظیم علمی خاندان دا رکن سی تے وائس چانسلر اس د‏ی ذہنی تے فکری نشوونما دا ذمہ دار سی۔ انہاں نے طلباء د‏‏ی جسمانی صحت تے خوشی دا وی خیال رکھا۔ اج بھݪک ایہ لفظ کسی یونیورسٹی دے 'وائس چانسلر' دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

جدید دور دے گروکل

انیہويں صدی وچ شروع ہوݨ والے ہندوستانی قومی تے ثقافتی نشاۃ ثانیہ دے دور وچ ، قدیم گروکلاں د‏‏ی روایت اُتے بوہت سارے گروکل قائم کيتے گئے سن ۔ قومی جذبے نو‏‏ں پھیلانے وچ انہاں دا اہ‏م کردار سی۔ چند اہ‏م گروکل تھلے لکھے نيں۔

• گروکل کنگری یونیورسٹی
• گروکل کالج، جوالاپور
• گروکل جھجر [ 3 ]
• آریہ کنیا گروکل ، پوربندر ، گجرات
• آریہ کنیا گروکل، شیو گنج، راجستھان
• مہارشی پانینی وید-ویدانگ ودتا پیٹھ گروکل، گریٹر نوئیڈا
• پانینی کالج ریوالی سونی پت
• ایس جی وی پی گروکل احمد آباد، گجرات
• مہارشی دیانند گروکل کالج، پوتھ، ضلع ہاپوڑ، اتر پردیش
• آریوان آرشا کنیا گروکل روجد احمد آباد
• گروکل پبلک اسکول (نوادہ)، بہار
• پانینی گرلز کالج (گروکول)، وارانسی
• پتنجلی گروکولم [ 4 ] [ 5 ]