ہشام بن حکم
کوائف | |
---|---|
نام: | ہشام بن حکم |
وجہ شہرت: | متکلم، راوی حدیث |
پیدائش: | حدود ۱۳۳ ق |
محل زندگی: | کوفہ، واسط |
اصحاب: | امام صادقؑ تے امام کاظمؑ |
مذہب: | اسلام، شیعہ |
شاگرد: | یونس بن عبدالرحمن، ابن میثم تمار |
ہشام بن حَکَم دوسری صدی ہجری دے شیعہ متکلم تے امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے اصحاب وچوں سن ۔ اک طرف ائمہ معصومین توں انہاں دی مدح تے توصیف وچ احادیث وارد ہوئیاں نيں تو دوسری طرف توں بہت سارے شیعہ علماء نے وی انہاں دی تعریف و تمجید کيتیاں نيں۔ اس دے علاوہ بعض اہل سنت علماء وی انہاں دی علمی مقام دے معترف سن ۔ یحیی بن خالد برمکی دے علمی محافل وچ بحیثیت ناظر انہاں دی موجودگی ہور عباسی خلیفہ ہارون الرشید دی طرف توں تحائف وصول کرنا اس گل کيتی تصدیق دے لئی کافی اے۔
تعارف
[سودھو]آپ دی کنیت ابومحمد تے ابوالحکم اے [۱]۔ آپ دی تاریخ پیدائش دے بارے وچ دقیق معلومات میسر نئيں مگر ایہ کہ اِنّا مسلم اے کہ آپ دوسری صدی ہجری دے اوائل وچ پیدا ہوئے سن ۔[۲] البتہ بعض مورخین دا خیال اے کہ آپ سنہ 133 ہجری قمری نوں دنیا وچ آئے سن ۔[۳] اکثر مورخین انہاں نوں موالی(غیر عرب جو کسی عرب دی تحت حمایت وچ ہو) دے عنوان توں یاد کردے ہوئے انہاں نوں بنی کندہ تے بعض بنی شیبان توں نسبت دیندے نيں۔[۴] دوسری طرف توں بعض انہاں نوں عربی الاصل مندے ہوئے انہاں دا تعلق قبیلہ خزاعہ توں جوڑدے نيں۔[۵]
نجاشی کوفہ نوں انہاں دی جائ پیدائش قرار دیندے ہوئے انہاں نوں اصالتا کوفہ دے باسی مندے نيں،[۶] لیکن انہاں دی نشو نما واسط وچ ہوئی اے۔ نجاشی دے بقول انہاں دا گھر واسط وچ سی لیکن چونکہ اوہ پیشے دی اعتبار توں اک تاجر سی اس بنا اُتے انہاں دا محل تجارت بغداد وچ کرخ نامی جگہ اُتے سی تے اس دا گھر وضّاح دے قصر دے قریب سی ۔[۷] پیشے دے اعتبار توں آپ کپڑے دا کاربار کردے سن [۸]۔
علم رجال وچ محمد نامی آپ دے اک بھائی دا ذکر ملدا اے جو حدیث نقل کیتا کردے سن تے محمد بن ابی عمیر نے انہاں توں روایت نقل کيتی اے [۹]۔ اسی طرح آپ دے دو فرزند حَکَم تے فاطمہ دا نام وی منابع وچ آیا اے۔ حکم بن ہشام بصرہ دے متکلمین وچوں سی ۔ امامت دے بارے وچ انہاں توں اک کتاب تے مناظرات اُتے مشتمل مجالس وی نقل ہوئی اے [۱۰]۔
اخلاقی اعتبار توں وی آپ برجستہ اخلاقی خصوصیات دے حامل سن ۔ من جملہ انہاں خصوصیات وچ سعہ صدر تے تحمل و بردباری دا نام لیا جا سکدا اے۔ عقیدتی طور اُتے شدید اختلاف رکھنے دے باوجود آپ دا عبداللہ بن یزید اِباضی دے نال تجارتی شراکت نے سب نوں حیرت وچ مبتلا کر رکھیا سی ایتھے تک کہ جاحظ اس بارے وچ کہندے نيں: "اک دوسرے دے مخالفین وچ ایہ دونے سب توں افضل نيں"۔[۱۱] اس دے علاوہ متعدد مناظراں وچ شرکت کرنا آپ دی شجاعت اُتے واضح دلیل اے۔ اسی طرح ادب دی رعایت تے ہر قسم دی نازیبا حرکات و سکنات توں پرہیز کرنا ہور مناظرے وچ مد مقابل دا احترام تے سچائی تے انصاف دی رعایت کرنا آپ دی بارز خصوصیات وچوں سن ۔[۱۲]
فکری تے مذہبی وابستگی
[سودھو]ہشام فکری تے مذہبی حوالے توں مختلف فرقےآں توں منسوب اے اس بنا اُتے انہاں دی فکری تے عقیدتی زندگی نوں تن حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے۔[۱۳]
- بعض ہشام نوں ابوشاکر دیصانی دے پیروکاراں وچ شمار کردے ہوئے انہاں نوں وی ملحد تے دہری قرار دیندے نيں[۱۴]۔ ایتھے تک کہ اس حوالے توں امام رضاؑ توں منقول اک حدیث توں وی تمسک کردے نيں جس وچ امامؑ انہاں نوں ابوشاکر دے خاص اصحاب وچوں قرار دیندے نيں تے ابوشاکر نوں زندیق دے عنوان توں مورد خطاب قرار دتا اے [۱۵]۔ لیکن حقیقت امر کچھ تے دکھادی دیندا اے کیوںکہ ہشام ابوشاکر دیصانی توں فکری تے عقیدتی طور اُتے کس قدر متأثر سی اس بارے وچ کوئی یقینی گل نئيں کیتا جا سکدا بلکہ قرائن و شواہد اس دے برخلاف موجود نيں[۱۶] دوسری طرف توں انہاں توں منسوب بعض نظریات جداں بعض اعراض (جداں رنگ، بو تے ذائقہ وغیرہ) دی جسمیت دا قائل ہونا، جزء لایتجزا تے تجسیم دا انکار وغیرہ دے بارے وچ وی ایہ نسبت ثابت نئيں اے۔[۱۷] بلکہ جنہاں نے ایہ نسبت دی اے انہاں دا خیال سی کہ چونکہ انہاں نظریات نوں یونان دے "رواقی" فلاسفہ دی طرف نسبت دی جاندی اے تے ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ انہاں دے ایہ نظریات دیصانیہ -جو عراق وچ پھیلے ہوئے سن تے ابوشاکر انہاں دے بزرگانہاں وچوں سی - دے ذریعے ہشام اُتے اثر انداز ہوئے ہاں[۱۸]۔
بعض منابع دے مطابق مذکورہ شواہد قابل اعتماد نئيں کیونکہ پہلی گل تو ایہ اے کہ جس روایت توں تمسک کیتا گیا اے اوہ مرسل تے غیرقابل تمسک اے۔ دوسری طرف توں صرف اس دا کسی دہری دی شاگردی کرنے توں خود اسکا وی دہری ہونا ثابت نئيں ہُندا۔ تیسری گل ایہ کہ کسی دو اشخاص دے نظریات وچ تھوڑی بہت مماثلت پائے جانے دا لازمہ انہاں دونے دا اک دوسرے دے پیروکار ہونا نئيں[۱۹]۔
- ابن ندیم دا خیال اے کہ ہشام شروع وچ جہم بن صفوان دے اصحاب وچوں سی لیکن بعد وچ انہاں نے امامیہ مذہب اختیار کیتا۔ ہشام تے جہم بن صفوان دے نظریات وچ بعض مماثلتاں دی وجہ توں ایہ احتمال دتا جاندا اے کہ شاید بعض ادوار وچ ہشام انہاں دے پیروکاراں وچوں سن [۲۰]۔
- اس سلسلے وچ تیسرا نظریہ ایہ اے کہ آپ شیعہ تے امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے خاص اصحاب وچوں سن ۔ ہشام دا امام صادق توں ملحق ہونے دے واقعے نوں کشی نے عمر بن یزید دی زبانی نقل کیتا اے [۲۱]۔
احادیث وچ انہاں دی شخصیت
[سودھو]ہشام توں متعلق روایات نوں دو حصےآں وچ تقسیم کیتا جا سکدا اے: بعض وچ انہاں دی مدح تے بعض وچ انہاں دی مذمت کيتی گئی اے۔
مدح تے ستائش والی احادیث
[سودھو]امام صادقؑ، امام کاظمؑ، امام رضاؑ تے امام جوادؑ توں انہاں دی مدح وچ احادیث نقل ہوئیاں نيں۔ انہاں احادیث دے مطابق آپ ائمہ دی حقانیت دے معترف، حق و حقیقت دے مؤید، اہل بیتؑ دی ولایت دے مدافع تے انہاں دے دشمناں دے باطل ہونے نوں ثابت کرنے والے نيں۔ اسی طرح انہاں احادیث وچ انہاں دی پیروی نوں ائمہ دی پیروی ہور انہاں دی مخالفت نوں ائمہ دی مخالفت دے مترادف جانا گیا اے [۲۲]۔ اوہ خدا دا خیرخواہ بندہ اے جو اصحاب دی حسادت دی وجہ توں مورد آزار و اذیت واقع ہوئے نيں[۲۳]۔ ہشام اپنے دل، بولی تے تمام اعضاء و جوارح دے نال ائمہ دے حامی نيں[۲۴]۔ امام صادقؑ نے خود انہاں توں مخاطب ہو کے فرمایا جدوں تک تساں اپنی بولی توں ساڈی حمایت کردے رہے گے روح القدس دی تائید وچ رہو گے[۲۵]۔
مذمت والی احادیث
[سودھو]ان دی مذمت وچ نقل ہونے والی احادیث وچوں اک اوہ روایت اے جس وچ امام کاظمؑ دی زندانی تے پھر شہادت وچ انہاں دے کردار دی وجہ توں انہاں دی مذمت کيتی گئی اے۔ انہاں احادیث دے مطابق امامؑ نے اپنے اصحاب نوں مناظرہ کرنے توں منع کیتا سی لیکن ہشام نے امام دی نافرمانی کردے ہوئے مناظرات نوں جاری رکھیا جو امامؑ دی قید تے آخر کار شہادت دا باعث بنا۔[۲۶]۔
مذمت والی احادیث دا جواب
[سودھو]ہشام دی مذمت وچ وارد ہونے والی احادیث دے بارے وچ مختلف جوابات دتی گئی نيں من جملہ انہاں وچوں اک جواب ایہ اے کہ امام کاظمؑ نے مہدی عباسی دے دور حکومت وچ مناظرات توں منع کیتا سی پھر انہاں دے دور حکومت دے بعد تقیہ دا دور ختم ہويا سی تے ہشام نے وی مہدی عباسی دے دورماں امام کاظمؑ دے حکم دی اطاعت کردے ہوئے مناظرات توں دوری اختیار کیتا سی ۔[۲۷] دوسرا جواب ایہ اے کہ مناظرات توں امام نے جو منع کیتا سی اوہ شروع توں ہشام نوں شامل ہی نئيں کردا سی یعنی امام دا مقصود ہشام دے علاوہ دوسرے اصحاب سن اس بارے مس خود ہشام کہندا سی : "مثلی لاینهی عن الکلام" یعنی مجھ جیساں نوں مناظره وغیرہ توں منع نئيں کیتا گیا[۲۸]۔ اسی طرح امام صادقؑ نے خود ہشام توں فرمایا سی : تساں جیساں نوں لوگاں توں گفتگو کرنی چاہئے۔[۲۹] انہاں دے علاوہ جے ایہ گل درست ہُندی تے اس نے امام دی نافرمانی دی ہُندی تو امام رضاؑ تے امام جوادؑ انہاں دے حق وچ طلب رحمت دی دعا نہ فرماندے[۳۰]۔
علمی مقام و منزلت
[سودھو]ہشام بن حکم اپنے زمانے دے مایہ ناز علمی شخصیتاں تے دوسری صدی ہجری دے شیعہ علماء وچوں سی جو اپنے زمانے دے مختلف علوم و فنون توں آشنا سن ۔
ابن ندیم آپ نوں انہاں شیعہ متکلمین وچ شمار کردے نيں جو علم کلام تے فن مناظرہ وچ خاص مہارت رکھدے سن [۳۱]۔ علی بن اسماعیل میثمی نوں جدوں پتہ چلا کہ ہارون الرشید ہشام نوں گرفتار کرنے دی کوشش کررہیا اے تو اس نے کہیا: انّا لله و انّا الیه راجعون جے ہشام مارا جائے تو علم اُتے کیتا مصیبت آئے گی۔ اوہ ساڈا بازو، استاد تے ساڈے درمیان سب دے لئے مورد توجہ سی [۳۲]۔
شیعہ بزرگان دے علاوہ بہت سارے اہل سنت علماء نے وی ہشام بن حکم دی تعریف و تمجید کيتیاں نيں؛ ہشام دا یحیی بن خالد برمکی دے علمی محافل وچ ناظر دی حیثیت توں شرکت کرنا تے دوسرں دے مناظراں وچ انہاں دا بطور جج مقرر ہونا ہور ہارون رشید دی طرف توں بعض تحائف دی وصولی اس گل اُتے واضح دلیل نيں[۳۳]۔ جدوں صَفَد دے بادشاہ نے ہارون توں درخواست کیتا کہ اک ایسے شخص نوں اوتھے بھیجیا جس توں لوگ دین حاصل کر سکن، تو یحیی بن خالد برمکی نے اس کم دے لئی صرف ہشام بن حکم تے ضرار نوں سزاوار قرار دتا[۳۴]۔ شہرستانی نے وی ہشام توں منسوب بعض اتہامات دی صحت اُتے شک کردے ہوئے لکھدے نيں کہ ہشام اصول تے مبانی وچ عمیق فکر و اندیشے دا مالک سی تے معتزلہ دے نال انہاں دے مناظرات تے مباحثات توں چشم پوشی نئيں کیتا جا سکدا اے [۳۵]۔
بعض اقوال دی بنا اُتے ہشام فلاسفہ دے بارے وچ تنقیدی نظریے دے حامل سن ۔ انہاں اُتے تنقید تے انہاں دی مذمت کرنے دا لازمہ ایہ اے کہ اوہ انہاں دے نظریات توں آشنا سن [۳۶] اسی طرح علوم نقلی اُتے وی ہشام تسلط سی ۔ کتاب الالفاظ جسنوں علم اصول وچ پہلی تصنیف منیا جاندا اے، انہاں دی ہی تصنیف اے [۳۷]۔ حجیت خبر متواتر، استصحاب تے اجماع وغیرہ انہاں دی اصولی نظریات وچوں نيں[۳۸]۔
ہشام فن مناظرہ وچ اپنی مثال آپ سن ۔ انہاں نے معتزلہ دے وڈے وڈے علماء توں مناظرہ کیتا انہاں وچ ابوعثمان عمرو بن عبید عبدالتمیمی بصری (متوفی 144 ہجری)، عبدالرحمان بن کیسان (ابوبکر اصم بصری) (متوفی 200 ہجری)، ابوالہذیل علاف (متوفی 235 ہجری) تے نظّام (متوفی 231 ہجری) شامل نيں۔[۳۹]
اساتید تے شاگردان
[سودھو]ہشام نے اک طویل مدت امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دی شاگردی کيتی۔ اوہ مشکل مسائل نوں حل کرنے وچ انہاں دو بزرگواراں توں مدد لیندے سن تے بعض اوقات جدوں امام اس توں سوال کردے کہ اس مطلب نوں تساں نے کس توں سیکھا اے تو اوہ جواب دیندے کہ اسنوں ميں نے آپ ہی توں سیکھا اے [۴۰]۔ ہشام دے بہت سارے عقائد تے افکار امام صادقؑ تے امام کاظمؑ دے احادیث توں مطابقت رکھدے نيں جو اس گل کيتی علامت ہی کہ انہاں دے اعتقادات دا سرچشمہ ایہی احادیث سن ۔ انہاں دے ہور اساتید دے بارے وچ کوئی دقیق معلومات میسر نئيں اے۔
ہشام دے شاگرداں وچوں بعض افراد درج ذیل نيں:
- ابوجعفر محمد بن جلیل سکاک: ہشام بن حکم دے اصحاب[۴۱] انہاں دے مخالفین نوں رد کرنی وچ یونس بن عبدالرحمان دا جانشین سی ۔[۴۲]۔
- ابوالحسن علی بن منصور: آپ بزرگ شیعہ متکلمین وچوں سن [۴۳] آپ علم کلام وچ ہشام دے شاگرد سن انہاں نے توحید تے امامت دے موضوع اُتے "التدبیر" نامی اک کتاب لکھی جس وچ انہاں نے ہشام دے نظریات نوں جمع کیتا اے [۴۴]۔
- یونس بن عبدالرحمن: مخالفین نوں رد کرنے وچ ہشام دا جانشین سی [۴۵] 30 کتاباں نوں انہاں دی طرف نسبت دتی گئی اے [۴۶]۔ یونس نے ہشام توں تے ہشام نے امام صادق سےروایت نقل کيتی اے [۴۷]۔
- علی بن اسماعیل میثمی : ہشام دے قریبی ساتھیاں وچوں سی ایتھے تک کہ اس وجہ توں انہاں نوں قید خاناں وچ وی جانا پيا[۴۸] اوہ "المجالس" نامی کتاب دے مصنف وی نيں جس وچ انہاں نے ہشام دے نظریات نوں جمع کیتا اے تے نجاشی نے انہاں نوں اپنے زمانے دے علم کلام دے ماہرین وچوں قرار دتا اے۔[۴۹]
ان دے علاوہ ابواحمد محمد بن ابی عمیر (متوفی 21 ہجری)، نشیط بن صالح بن لفافہ، عبدالعظیم حسنی (متوفی 252 ہجری) وغیرہ نے ہشام توں تے ہشام نے امام صادق یا امام کاظم علیہماالسلام توں روایت نقل کيتیاں نيں تے نقل حدیث وچ ایہ اشخاص انہاں دے شاگرد محسوب ہُندے نيں۔[۵۰] معتزلہ دے بزرگانہاں وچوں وی ابراہیم بن سیار(نظام) وی اپنے بعض افکار وچ ہشام توں متأثر سن ۔[۵۱]
کلامی نظریات
[سودھو]ہشام دے اعتقادی نظریات نوں تن حصےآں خداشناسی، نبوت تے امامت وچ مورد بحث قرار دتا جا سکدا اے:
خداشناسی
[سودھو]ہشام خدا دی معرفت تے شناخت دے واجب تے ضروری ہونے دے قائل سن ۔[۵۲] ابوالحسن اشعری،[۵۳] دے مطابق ہشام دے نزدیک تمام معارف من جملہ معرفت الہی ضروری نيں لیکن انہاں نوں ثابت کرنے دے لئی دلیل تے برہان دی ضرورت ہُندی اے۔[۵۴]
خدا دے وجود نوں ثابت کرنے دے لئی شیخ صدوق نے اپنی کتاب التوحید[۵۵] وچ ہشام توں نقل کردے نيں کہ انہاں نے اپنی معرفت، پیدائش تے جسمانی خصوصیات دے ذریعے خدا دے وجود اُتے استدلال کيتیاں نيں۔
تشبیہ تے تجسیم من جملہ عقائد وچوں نيں جنہاں نوں ہشام دی طرف منسوب کردے نيں۔ اس عقیدے دا اصلی موجد ہشام نوں قرار دیندے ہوئے شیعاں نوں سب توں پہلے تجسیم دے قائلین وچوں شمار کیتا گیا اے۔[۵۶]
بعض منابع دے مطابق ہشام نے تجسیم دے عقیدے اُتے تن دلائل قائم کيتی نيں۔[۵۷]
ہشام دی طرف تجسیم دی نسبت دینے اُتے شیعاں دی طرف توں مختلف رد عمل دا اظہار ہويا اے۔ اس حوالے توں بعض لوگ سرے توں اس گل دا انکار کردے نيں کہ ہشام تجیسم دا قائل ہی نئيں سی تے انہاں دی طرف ایہ نسبت حھوٹی تے مخالفین دی طرف توں انہاں اُتے لگائے جانے والا ناروا الزام اے۔[۵۸] بعض دا خیال اے اس دا ایہ عقیدہ امام صادق علیہالسلام توں ملاقات توں پہلے دا سی ۔[۵۹] بعض اوہدی اس گل نوں کہ "خدا جسمی اے لیکن دوسرے اجسام دی طرح نئيں" دی توجیہ کردے ہوئے کہندے نيں کہ انہاں نے ایہ گل معتزلہ یا ابوالہذیل یا ہشام بن سالم جوالیقی دے مقابلے وچ قرار دیئے نيں۔[۶۰]
جبر و اختیار
[سودھو]جبر و اختیار دے بارے وچ ہشام توں مختلف نظریات نقل ہوئیاں نيں۔ بعض انہاں نوں جبر دا قائل مندے نيں۔[۶۱] لیکن شیعہ بزرگان من جملہ سید مرتضی،[۶۲] اس گل نوں بے بنیاد قرار دیندے نيں کیونکہ ائمہ معصومین توں منقول ہشام دی مدح و ستائش اُتے مبنی احادیث اس احتمال نوں باطل مردود قرار دیندے نيں اس توں وی ودھ کہ ایہ کہ جبر دی نفی توں متعلق بعض احادیث نوں خود ہشام نے ہی نقل کیتا اے۔[۶۳] دوسری طرف توں ایہ وی نقل ہوئی اے کہ ہشام اختیار دا قائل سی مثلا انہاں نے علم الہی دے حادث ہونے اُتے استدلال کردے ہوئے علم ازلی نوں انسان دے مکلف تے مختار ہونے دے نال منافات رکھدا اے۔[۶۴]
اشعری لکھدے نيں کہ[۶۵] جعفر بن حرب قائل نيں کہ ہشام اک طرف توں افعال انسان نوں اختیاری جدوں کہ اک طرف توں اضطراری جاندے سن ؛ اس حیثیت توں کہ انسان خود انہاں نوں ارادہ کردا اے، اختیاری اے۔ جدوں کہ انہاں افعال دا انجام پانا انہاں دے مہیج اسباب و شرائط اُتے موقوف اے، اس اعتبار توں ایہ اضطراری نيں۔ ہشام دی باتاں نوں دقیق طور اُتے سمجھنا شرط مہیج نوں سمجھنے اُتے موقوف اے۔ بہر حال سبب مہیج توں کسی فعل دے جبری ہونے نوں ثابت نئيں کیتا جاسکدا اے کیونکہ احادیث وچ جبر دی نفی دے نال نال سبب مہیج نوں استطاعت دے ارکانہاں وچوں قرار دتا اے۔ لہذا ہشام دا نظریہ امر بین الامرین دے نظریے اُتے قابل تطبیق اے۔[۶۶]
جہان شناسی
[سودھو]جتھے شناسی وچ وی ہشام بن حکم صاحب نظریہ نيں۔ حدوث عالم دے نظریے دا نام انہاں دی اک کتاب توں لیا گیا اے، اسی طرح عالم دا لا منتاہی ہونا، جزء لایتجزا دا انکار تے بعض اجسام دا دوسرے اجسام وچ مداخلت وغیرہ جہان شناسی وچ انہاں دے نظریات وچوں نيں۔[۶۷]
بعض قدرتی حوادث و واقعات (من جملہ زلزلہ، فضا، بارش تے ہويا) دے بارے وچ وی ہشام دے نظریات موجود نيں۔[۶۸] اشعری[۶۹] ہشام توں نقل کردے نيں کہ فرشتاں دے بارے وچ انہاں دا نظریہ سی کہ فرشتاں اُتے وی امر و نہی ہُندی اے تے اس گل نوں ثابت کرنے دے لئی اوہ سورہ نحل دی آیت نمبر 49 تے 50 توں تمسک کردے نيں۔
انسان شناسی
[سودھو]ہشام انسان دی حقیقت نوں غیر جسمانی جاندے سن ۔ نظّام دے نال ہونے والے مناظرے وچ انہاں نے روح دے غیر جسمانی ہونے اُتے تصریح کيتیاں نيں۔[۷۰] اس دے علاوہ شیخ مفید اپنی کتاب المسائل السّرویہ،[۷۱] وچ انسان دی حقیقت توں متعلق اک سوال دے جواب وچ اسنوں قائم بہ نفس مندے ہوئے اسنوں حجم، حیز، ترکیب، سکون، حرکت، اتصال تے انفصال توں عارضی مندے نيں۔ شیخ مفید اس نظریے وچ اپنے آپ نوں نوبختیان تے ہشام بن حکم دا تابع قرار دیندے نيں۔[۷۲]
ہشام بن حکم انسان دی جاودانگی دے وی قائل سن تے اسی موضوع اُتے انہاں نے نظّام توں مناظرہ کردے ہوئے اس گل اُتے اہل بہشت دا بہشت وچ ہمیشہ رہنے دے ذریعے استدلال کیتا اے۔[۷۳]
نبوت
[سودھو]ہشام دے مطابق پیغمبر تے نبی اک ایسا انسان اے جسنوں خدا نے ملائکہ دے ذریعے نبوت اُتے فائز کیتا تے انہاں اُتے وحی کردا اے تے ایہی وحی پیغمبر تے امام نوں اک دوسرے توں جدا کردے نيں۔[۷۴]
عصمت
اشعری[۷۵] تے بغدادی[۷۶] دے مطابق ہشام پیغمبر دے معصوم ہونے نوں ضروری نئيں سمجھدے سن کیونکہ عالم غیب توں متصل ہونے دے دی وجہ توں جدوں وی گناہ وچ مرتکب ہونے دا خدشہ پیش آندا خدا انہاں نوں انہاں دی غلطی تے اشتباہ توں آگاہ کردے نيں لیکن امام چونکہ اس دا خدا توں براہ راست رابطہ نئيں ہُندا اسنوں لئے اسنوں معصوم ہونا ضروری اے۔
جے بر فرض ایہ نسبت ثابت وی ہو جائے کہ ایہ نظریہ ہشام دا ہی سی تو وی اس دے معنی ایہ نئيں اے کہ اوہ انبیاء دی عصمت دا مطلقا منکر سی ایتھے تک کہ وحی دے دریافت تے ابلاغ وچ بھی۔ بلکہ اس دے برعکس بعض قرائن و شواہد موجود نيں جس دی بنا اُتے ہشام ایسے نظریات دا قائل ہونا محال اے۔[۷۷] اس بنا اُتے ایہ احتمال دتا جا سکدا اے کہ ہشام نے انہاں باتاں نوں مد مقابل نوں مناظرے دے دوران خاموش کرنے تے اسنوں منوانے دے لئی کہیا اے۔[۷۸] پس حقیقت وچ ایہ کہنا بجا ہوئے گا کہ ہشام اس مقام اُتے امام دی عصمت نوں ثابت کرنا چاہندا تا سی نہ انبیاء دی عصمت نوں نفی کرنا دے درپے۔ البتہ اک چیز رہ جاندا اے تے اوہ ایہ کہ ایہ توجیہ انہاں دی طرف توں انبیاء نوں جائز الخطاء ماننے دے نظریے توں سازگار نئيں اے مگر ایہ کہ اس حوالے توں اس نتیجے اُتے پہنچے کہ ایہ نظریہ وی دوسرے الزامات دی طرح اس اُتے لگائے جانے والے الزامات وچوں نيں نہ یه کہ حقیقتا اس نے ایسا کہیا اے۔[۷۹]
معجزہ
پیغمبراں دی دوسری خصوصیت معجزہ اے۔ ہشام خارق عادت امور نوں تن حصےآں وچ تقسیم کردے نيں: انہاں وچوں بعض امور فقط انبیاء توں مخصوص نيں تے ایہ دوسرےآں دے دائرہ اختیار توں باہر نيں۔ علم کلام دی اصطلاح وچ انہاں امور نوں معجزہ توں تعبیر کیتا جاندا اے۔[۸۰] بعض خارق العادت امور پیغمبراں توں مختص نئيں بلکہ دوسرےآں توں وی انہاں امور دی انجام دہی ممکن اے۔ ہشام بن حکم توں منسوب بعض مطالب وچ اس گل دا اشارہ ملدا اے کہ اوہ پانی اُتے چلنے نوں پیغمبراں توں مختص نئيں سمحھتے بلکہ اسنوں دوسرے انساناں دے لئی ممکن سمجھدے نيں۔[۸۱] ایسے خارق العادت امور نوں اصطلاح وچ کرامت توں تعبیر کیتا جاندا اے۔ اس گل دے کچھ قرائن و شواہد موجود نيں کہ ہشام ائمہ خاص کر امام صادق تے امام کاظم علیہماالسلام توں کرامات دے ظاہر ہونے دے قائل سن ۔[۸۲] تیسری قسم وچ ایسے امور شامل نيں جنہاں نوں بظاہر لوگ خارق العادت تصور کردے نيں لیکن حقیقت وچ ایہ چیزاں فریب تے دھوکا دهی اُتے مشتمل ہُندا اے اصطلاح وچ اسنوں سحر یا جادو کہیا جاندا اے۔ لہذا کوئی ساحر حقیقتا کسی انسان نوں گدھا یا لاٹھی نوں سانپ وچ تبدیل نئيں کر سکدا۔[۸۳]
نبوت دی ضرورت
ہشام دے نزدیک نبوت دے مسئلے وچ اک تے موضوع اوہدی ضرورت اے کہ آیا کوئی عقلی یا نقلی دلیل موجود اے جو نبوت نوں ثابت کر سدے؟ ہشام دے مطابق نبوت تے امامت دی ضرورت یکساں اے یعنی جنہاں دلائل دی رو توں آپ نبوت نوں ثابت کر سکدے نيں بالکل انہی دالائل دی رو توں آپ امامت نوں وی ثابت کر سکدے نيں۔ انہاں دے اس بیان نوں انسان دا مدنی بالطبع ہونا یا قاعدہ لطف دی دوسری تعبیر قرار دے سکدے نيں۔ انہاں توں منقول مناظراں توں معلوم ہُندا اے کہ اوہ معاشرے نوں اختلاف تے تفرقہ توں محفوظ رکھنا، لوگاں دے درمیان الفت ور محبت پیدا کرنا تے لوگاں نوں خدا دے قوانین توں آگاه کرنا نبوت نوں ثابت کرنے دے اہم ترین دلائل وچوں نيں۔[۸۴]
امامت
[سودھو]ہشام اپنے زمانے دے انہاں مایہ نام متکلمین وچوں سن جنہاں نے امامت دے بارے وچ مناظرہ کیتا تے مخالفین دے اعتراضات تے اشکالات دا جواب دتا ایتھے تک کہ امام صادقؑ نے شام دے باشندے توں مناظرہ امامت دے بارے وچ مناظرہ کرنے نوں ہشام دے ذمے لگیا دتا سی ۔[۸۵]
منصوص من اللہ ہونا
ہشام ہور شیعہ متکلمین دی طرح امام نوں منصوص من الله سمجھدے سن یعنی امام نوں نصب تے معین کرنا خدا اُتے واجب اے۔ انہاں نے اس موضوع نوں چار دلائل: برہان حکمت، برہان عدالت، برہان اضطرار تے برہان رحمت دی روشنی وچ ثابت کیتا اے۔[۸۶] ایہ تمام دلائل کسی نہ کسی طرح قاعدہ لطف دی طرف لوٹتی نيں کیونکہ انہاں دا استدلال ایہ اے کہ: کسی امام، معلم، رہنما، مرجع تے مفسر دا ہونا انسان نوں دینی تعلیمات توں آشنا ہونے، انہاں اُتے عمل کرنے تے اپنی ذمہ داری نوں ادا کرنے تے انساناں نوں اختلاف تے پریشانی توں دور کرنے وچ مددگار ثابت ہُندا اے ؛ اس بنا اُتے انہاں دی نظر وچ امام دا وجود، لطف دے مصادیق وچوں نيں۔ انہاں دے استدلال دا لازمہ تمام زمانےآں وچ امام دا موجود ہونا ضروری اے۔ انہاں نے بریہہ نصرانی تے ضرار دے نال انجام دئے جانے والے مناظرے وچ ایہ ثابت کیتا کہ دنیا اک لمحے دے لئی وی حجت خدا توں خالی نئيں رہ سکدتی۔[۸۷]
امام دی خصوصیات
[سودھو]ہشام دے مطابق امام دی خصوصیات نَسَبی تے ذاتی وچ تقسیم ہُندی اے۔ نسبی خصوصیات ایہ نيں: شہرت، قوم، قبیلہ، خاندان تے منصوص ہونا۔[۸۸] ایتھے تک کہ قاضی عبدالجبار کتاب المغنی[۸۹] وچ ہشام نوں نظریہ منصوص من الله ہونے دے قائلین وچ پہلا شخص قرار دیندے نيں تے ابن راوندی تے ابو عیسی وراق وغیرہ نے اس نظریے نوں ہشام توں ہی لئے نيں۔ البتہ شیعہ متکلمین نے اس دا جواب دتا اے۔[۹۰]
ہشام نے ابن ابی عمیر دے جواب وچ عصمت دے حوالے توں اک تجزیہ و تحلیل پیش دی اے جس توں اس موضوع دی حقیقت تے اوہدی نوعیت دے بارے وچ انہاں دے نظریات دا علم ہُندا اے۔ اس تجزیہ تے تحلیل دے مطابق انسان دی اوہ اخلاقی رزائل جو اسنوں گناہ اُتے ابھارتی نيں جداں حرص، حسد، غضب تے شہوت وغیرہ، معصوم دے اندر ایسے صفات دا منشاء ہی موجود نئيں ہُندا اسی بنا اُتے ایہ ہستیاں گناہاں توں معصوم ہُندے نيں۔ انہاں دے اس بیان توں جتھے عصمت دا اختیاری ہونا ثابت ہُندا اے اوتھے اوہدی حقیقت تے منشاء دا وی پتہ چلدا اے۔ ہشام دے مطابق عصمت دا منشاء اک طرف توں گناہاں دی حقیقت توں امام دی آگاہی تے دوسری طرف توں انہاں ہستیاں دی سامنے خدا دی عظمت تے جلالت اے، انہاں دو چیزاں دے ہُندے ہوئے انہاں ہستیاں وچ سرے توں گناہاں دی طرف رغبت پیدا ہی نئيں ہُندتی۔[۹۱]
ہشام نے عصمت دی ضرورت نوں متخلف دلائل دے ذریعے ثابت کیتا اے من جملہ انہاں دلائل وچ ، برہان تسلسل تے گناہ دا امامت دے شان و منزلت توں منافات رکھنا شامل نيں۔[۹۲] عصمت دا دائرہ کار کتھے تک اے ؟ اس حوالے توں جو چیز ہشام توں منقول اے اوہ ایہ اے کہ اوہ انہاں ہستیاں نوں حتی گناہ صغیرہ توں وی معصوم سمجھدے سن ۔[۹۳] عصمت توں متعلق ہشام توں منقول تعریف تے اس اُتے اس دے دلائل ہور بغدادی[۹۴] تے شہرستانی[۹۵] دے نقل دے مطابق عصمت گناہاں توں پرہیز دا نام اے صرف اشعری[۹۶] دے مطابق عصمت دے لئی سہو تے اشتباہ توں وی پرہیز کرنا ضروری اے۔
علم
امام دی دوسری خصوصیت اس دا علم اے۔ ہشام دے مطابق امام نوں نصب کرنے دا اک فلسفہ ہور امام دی ذمہ داریاں وچوں اک دین تے شریعت دی حفاظت اے [۹۷] تے دین و شریعت دی حفاظت اس دے تمام تعلیمات توں مکمل آگاہی تے آشنائی دے بغیر ممکن نئيں اے۔
احکم دا اجرا
امام دی ذمہ داریاں وچوں اک دین تے شریعت دے احکم دا اجرا اے تے ایہ چیز وی شریعت دے تمام تعلیمات دے بارے وچ مکمل علم تے آگاہی دے بغیر ممکن نئيں اے تے چہ بسا ممکن اے ایہ چیز احکم و حدود الہی وچ دگرگونی پیدا ہونے[۹۸] تے انسان دی فردی تے اجتماعی زندگی وچ صلاح تے خوبی دی بجای فساد واقع ہونے دا موجب وی بن سکدی اے [۹۹] تے ایہ چیز امام نوں نصب کرنے دے مقصد تے ہدف دے وی خلاف اے۔ ہشام اس استدلال دی تأئید تے تصدیق دے لئی قرآن کریم دی آیت مجیدہ: أَفَمَن یہْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَن یتَّبَعَ أَمَّن لَّا یہِدِّی إِلَّا أَن یہْدَیٰ۔۔۔(ترجمہ: تے جو حق دی ہدایت کردا اے اوہ واقعا قابلِ اتباع اے یا جو ہدایت کرنے دے قابل وی نئيں اے مگر ایہ کہ خود اوہدی ہدایت دی جائے۔۔۔)کو بطور شاہد لیایا اے۔[۱۰۰]
شجاعت
امام دی اک تے خصوصیت امام دا لوگاں وچ سب توں زیاده شجاع تے سخی ہونا اے۔ اس بارے وچ وی ہشام نے مختلف دلائل اقامہ کيتے نيں۔[۱۰۱]
ہشام نے اپنے والد توں انہاں نے کئی واسطےآں توں پیغمبر اسلامؐ توں اک حدیث نقل کيتی اے اس وچ پیغمبر اکرمؐ فرماندے نيں: میرے جانشین جو مخلوق اُتے خدا دی حجت نيں، دی تعداد بارہ(12) نيں جنہاں وچ پہلا امام میرے بھائی علی تے سب توں آخری امام میرے بیٹے مہدی نيں جو زمین نوں عدل و انصاف توں بھر دے گا۔[۱۰۲] ہشام بن حکم حضرت علیؑ دی امامت نوں ثابت کرنے دے لئی مختلف عقلی تے نقلی دلائل توں استفادہ کيتے نيں۔ انہاں دی پیش کرده عقلی دلائل وچ امام دا منصوص من الله ہونا، معصوم ہونا ہور امام دا باقی امت توں افضل ہونا شامل نيں۔ امامت و خلافت دے دوسرے دعویداراں وچ انہاں تن دلائل وچوں منصوص من الله نہ ہونا تے معصوم نہ ہونے وچ سب دا اتفاق اے کیونکہ نہ ایہ لوگ خود انہاں دو چیزاں دا ادعا کردے سن تے نہ ہی انہاں دے پیروکار انہاں نوں منصوص و معصوم سمجھدے نيں۔ فقط شیعہ اس حوالے توں ایہ ادعا کردے نيں کہ انہاں دے ائمہ اک طرف توں منصوص من الله سن تے دوسری طرف توں اوہ عصمت دے مقام اُتے فائز سن تے نيں۔ ہشام توں وی ائمہ دے بارے وچ ایہ ادعا تطور صریح رپورٹ کيتی گئی اے۔[۱۰۳]
ہشام اس سوال دے جواب وچ کہ کیوں حضرت علیؑ نوں ابوبکر اُتے برتری تے فوقیت دیندے نيں؟ حضرت علی دی برتری تے افضلیت دے وجوہات نوں تفصیل توں پیش کردے نيں۔ ہشام امام علیؑ نوں بہشت دے چار مشتاقین، اسلام دے چار حامیاں، چار قرّاء، خدا دی طرف توں طہارت دی سند ملنے والی چار شخصیتاں، چار ابرار تے چار شہداء وچوں قرار دیندے نيں۔ پس چونکہ امام علیؑ انہاں تمام فضائل دے حامل سن اس لئے آپ ابوبکر توں افضل نيں جو انہاں وچوں کسی اک فضیلت دے وی حامل نئيں سن، پس حضرت علیؑ ابوبکر توں افضل تے برتر نيں۔[۱۰۴]
علمی آثار
[سودھو]ہشام من جملہ مایہ ناز شیعہ مصنفین وچوں سن جنہاں دی بہت زیادہ تصنیفات نيں[۱۰۵]۔ رجالی تے فہرستی کتاباں وچ انہاں دی تقریبا 35 کتاباں تے رسائل دا نام لیا گیا اے، البتہ انہاں وچوں بعض آثار انہاں دے شاگرداں دی جمع کردہ مطالب اُتے مشتمل نيں لیکن اس وقت انہاں وچوں کوئی اک وی موجود نئيں اے۔ انہاں آثار وچ متعدد موضوعات اُتے قلم فرسائی کيتی گئی اے جو انہاں دی علمی جامعیت دی گواہ اے۔
- فقہی تے حدیثی آثار:
- علل التحریم
- الفرائض
- الالفاظ
- الاخبار کیف تفتح
- اصل ہشام
- کتاب المیراث
- آکلامی تے فلسفی آثار:
- الامامۃ
- التدبیر فی الامامۃ
- الوصیۃ و الرد علی من انکرہیا
- اختلاف الناس فی الامامۃ
- المجالس فی الامامۃ
- التمییز و اثبات الحجج علی من خالف الشیعۃ
- المیزان
- کتاب الحکمین
- الالطاف
- التوحید
- الشیخ والغلام فی التوحید
- الجبر و القدر
- المعرفۃ
- المجالس فی التوحید
- القدر
- الدلالۃ علی حدوث الاشیاء
- تفسیر مایلزم العباد الاقرار بہ
- الاستطاعۃ
- الرد علی الزنادقۃ
- الرد علی اصحاب الثنین
- الرد علی اصحاب الطبائع
- الرد علی ارسطاطالیس فی التوحید
- الرد علی من قال بامامۃ المفضول
- الرد علی المعتزلۃ
- الرد علی المعتزلۃ فی امر طلحۃ والزبیر
- الرد علی شیطان الطاق
- الرد علی ہشام الجوالیقی
ان دی کتاب "اختلاف الناس فی الامامۃ" حسن بن موسی نوبختی دی کتاب فرق الشیعۃ دی بنیاد اے [۱۰۶]۔
وفات
[سودھو]ہشام دی وفات دی نوعیت دے بارے وچ تن اقوال نيں۔ پہلا قول شیخ صدوق دا اے۔[۱۰۷] آپ ضرار بن ضبی تے عبداللہ بن یزید اباضی دے نال امامت دے موضوع اُتے انجام پانے والے مناظرے نوں انہاں دی موت دا باعث قرار دیندے نيں۔ شیخ صدوق دے مطابق انہاں مناظراں وچ ہشام نے امامت دی ضرورت اُتے اس طرح توں استدلال کیتا کہ ہارون الرشید جو مخفیانہ طور اُتے انہاں مناظراں نوں سندا سی، نے ہشام دی گرفتاری دا حکم دتا تے جدوں ہشام ہاراں دی ناراضگی توں مطلع ہوئے تو کسی بہانے توں مجلس توں باہر نکل گیا تے کوفہ دی طرف فرار کر گیا۔ آپ بشیر نبّال جو علم حدیث دے طرفداراں تے امام صادق علیہالسلام دے پیروکاروس وچوں سن، دے پاس چلا گیا۔ اوتھے اُتے ہشام سخت بیمار ہوئے تے اسی بیماری دی وجہ توں اس دنیا توں کوچ کر گئے۔
اس سلسلے وچ دوسرے دو قول کشّی توں منسوب نيں۔ انہاں وچوں اک قول ہشام دا سلیمان بن جریر دے نال امامت دے موضوع اُتے مناظرے توں مربوط اے۔ اس مناظرے وچ ہشام نے امام علی علیہالسلام نوں مفروض الطاعہ امام ثابت کردے ہوئے امام علیہ السلام دے اقدامات دے بارے وچ کچھ وضاحتاں دی جس توں ہارون ناراض ہوئے جدوں ہشام ہارون دی ناراضگی توں مطلع ہوئے تو مدائن دی طرف چلا گیا۔ وہا توں آپ کوفہ چلا گیا تے کوفہ وچ ابن شرف دے گھر وچ آپ دا انتقال ہويا۔[۱۰۸]
دوسرے قول[۱۰۹] وچ کشی یونس توں اک داستان نقل کردے نيں جس وچ شیعاں دا امام اُتے اعتقاد رکھنے توں متعلق یحیی بن خالد برمکی دے اک اعتراض دا ہشام نے انہاں دی مجلس وچ ہی انہاں نوں جواب دیندے نيں۔ جدوں یحیی بن خالد نوں اس جواب دا علم ہويا تو اس نے اسنوں ہارون تک پہنچایا جس اُتے ہارون نے ہشام نوں احضار کیتا لیکن ہشام اوتھے توں بھج گیا۔ اس واقعے دے بعد ہشام دو ماہ یا اس توں وی کم مدت زندہ نہ رہ سکا ایتھے تک کہ محمد تے حسین حنّاطین دے ایتھے انہاں دا انتقال ہويا۔
ان اقوال دی روشنی وچ ہشام دی تاریخ وفات نوں کسی حد تک معین کیتا جا سکدا اے۔ کشّی[۱۱۰] دے مطابق آپ سنہ 179 ہجری نوں ہارون رشید دی خلافت دے دوران کوفہ وچ انتقال کر گئے۔ ایہ قول تاریخی قرائن و شواہد دے نال زیادہ سازگار نظر آندا اے اس بنا اُتے ایہی قول صحیح اے۔ پس ایہ ادعا کہ آپ برامکہ دی سقول دے دے کچھ عرصہ بعد مأمون عباسی دی خلافت( ۱۹۸ ۲۱۸) دے دوران وفات پائی اے،[۱۱۱] یا سنہ 199 ہجری نوں کوفہ توں بغداد جانے دے بعد آپ دی وفات واقع ہوئی،[۱۱۲] زیادہ قابل وثوق دکھادی نئيں دیندا۔
حوالے
[سودھو]- ↑ مامقانی، ج ۳، ص۲۹۴
- ↑ نعمہ، ص۴۲ ۴۳؛ صفایی، ص۱۰ ۱۱
- ↑ عبداللہ نعمہ،ص۴۲
- ↑ رجال النجاشی، ص:۴۳۳
- ↑ صدر، ص۳۶۰؛ نعمہ، ص۴۰ ۴۱
- ↑ نجاشی،ص۴۳۳
- ↑ نجاشی،ص۴۳۳
- ↑ ابن بابویہ، ۱۴۱۴، ج۴، ص۴۳۷
- ↑ مامقانی، ص۱۰۹
- ↑ نجاشی، ص۱۳۶
- ↑ أنہما افضلا علی سائرالمتضادَین: جاحظ، ج۱، ص۴۶ ۴۷؛ راغب اصفہانی، ج۳، ص۱۳
- ↑ اسعدی، ص۵۲ ۵۴
- ↑ نعمہ، ص۵۵
- ↑ خیاط، ص۴۰ ۴۱؛ ملطی شافعی، ص۳۱
- ↑ رجال کشّی، ص۲۷۸
- ↑ توحیدمفضل/ترجمہ علامہ مجلسی،ص۱۸
- ↑ مفید،الحکایات فی مخالفات المعتزلہ من العدلیہ،ص۷۷
- ↑ نعمہ، ص۵۶ ۵۸
- ↑ اسعدی، ص۲۸
- ↑ نعمہ، ص۵۸
- ↑ ص ۲۵۶ ۲۵۷
- ↑ کشی، ص۲۷۸؛ ابن شہر آشوب، ۱۳۸۰، ص۱۲۸
- ↑ ہمان، ص۲۷۰
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۷۲؛ مامقانی، ج۳، ص۲۹۴
- ↑ شریف مرتضی، ج۱، ص۸۵
- ↑ کشّی، ص۲۷۰ ۲۷۱؛ مامقانی، ج ۳، ص۲۹۸
- ↑ کشّی، ص۲۶۵ ۲۶۶، ۲۶۹ ۲۷۰
- ↑ ہمان، ص۲۷۰ ۲۷۱
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۷۳
- ↑ کشّی، ص۲۷۰، ۲۷۸؛ مامقانی، ج۳، ص۲۹۷ ۲۹۸
- ↑ ص۲۲۳
- ↑ کشی، ص۲۶۳؛ مجلسی، ج ۴۸، ص۱۹۳؛ مامقانی، ج ۳، ص۲۹۶
- ↑ مفید، ۱۴۰۵، ص۹ ۱۰؛ ابن شہر آشوب، ۱۳۸۵ش، ج ۱، ص۳۲۹
- ↑ راغب اصفہانی، ج ۱، ص۳۷ ۳۸
- ↑ ج ۱، ص۳۱۱
- ↑ کشّی، ص۲۵۸ ۲۶۳؛ شوشتری، ج ۱، ص۳۶۹ ۳۷۰
- ↑ طوسی، ص۳۵۵ ۳۵۶؛ ہور صدر، ص۳۶۰ ۳۶۱
- ↑ خیاط، ص۱۳۹، ۱۵۷ ۱۵۸؛ مامقانی، ج ۳، ص۲۹۶؛ ہور اسعدی، ص۴۶، پانویس ۱
- ↑ مسعودی، ج۵، ص۲۱ ۲۲؛ کشّی، ص۲۷۴ ۲۷۵؛ شہرستانی، ج۱، ص۳۰۸؛ اسعدی، ص۴۹، ۲۵۱ ۳۰۳
- ↑ کلینی، ج ۱، ص۲۳۸ ۲۴۰
- ↑ ابن ندیم، ص۲۲۵؛ نجاشی، ص۳۲۸ ۳۲۹
- ↑ کشّی، ص۵۳۹
- ↑ اشعری، ص۶۳؛ شہرستانی، ج ۱، ص۳۲۸، پانویس ۳
- ↑ نجاشی، ص۲۵۰، ۴۳۳
- ↑ کشّی، ص۵۳۹؛ ابن ندیم، ص۲۷۶
- ↑ طوسی، ص۳۶۷
- ↑ کشّی، ص۲۲۴
- ↑ علیپور،شخصیت و اندیشہہای کلامی علی بن اسماعیل میثمی،ص۵۶
- ↑ رجال النجاشی، ص: ۴۳۳
- ↑ رجوع کنید بہ: نبہا، ص۹۲ ۹۳، ۹۷، ۱۰۲
- ↑ رجوع کنید بہ: بغدادی، ص۶۸
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۰۴؛ ابن بابویہ، ۱۳۵۷ش، ص۹۸
- ↑ ص ۵۲
- ↑ ہشان دے انہاں نظریا دی بررسی تے تحقیق دے لئی رجوع کرن: اسعدی، ص۶۶ ۷۳
- ↑ ص ۲۸۹
- ↑ رجوع کنید بہ: خیاط، ص۶۰؛ اشعری، ص۳۱ ۳۳؛ بغدادی، ص۶۶؛ شہرستانی، ج۱، ص۳۰۸
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۰۵ ۱۰۶؛ اشعری، ص۳۱ ۳۳؛ ابن بابویہ، ۱۳۷۵ش، ص۹۹؛ لیکن ایہ دلائل نہ صرف تام نئيں نيں بلکہ انہاں دی نسبت ہشام دی طرف دینا وی ثابت تے صحیح ہونا محل اشکال اے، اسعدی، ص۱۱۸ ۱۲۱
- ↑ مامقانی، ج۳، ص۳۰۰؛ شرف الدین، ص۴۲۰ ۴۲۱
- ↑ شوشتری، ج۱، ص۳۶۵ ۳۶۶؛ مجلسی، ج۳، ص۲۹۰؛ مدرس یزدی، ص۶۷؛ شرف الدین، ص۴۲۰
- ↑ شریف مرتضی، ج۱، ص۸۳ ۸۴؛ شہرستانی، ج۱، ص۳۰۷ ۳۰۸؛ مجلسی، ج۳، ص۲۹۰
- ↑ ابن قتیبہ، عیون الاخبار، ج۲، ص۱۴۲ ہمو، تأویل مختلف الحدیث، ص۳۵؛ خیاط، ص۶؛ ابن عبدربہ، ج۲، ص۲۳۶؛ مقدسی، ج۵، ص۱۳۲
- ↑ ج ۱، ص۸۶ ۸۷
- ↑ مجلسی، ج۵، ص۱۸ ۲۰
- ↑ بغدادی، ص۶۷
- ↑ ص ۴۰ ۴۱
- ↑ اسعدی، ص۱۷۷ ۱۸۱
- ↑ ابن قتیبہ، عیون الاخبار، ج۲، ص۱۵۳؛ اشعری، ص۵۹؛ بغدادی، ص۶۸
- ↑ کشّی، ص۲۶۷ ۲۶۸؛ اشعری، ص۶۳؛ بغدادی، ص۶۸
- ↑ ص ۶۲
- ↑ مقدسی، ج۲، ص۱۲۳ ۱۲۴
- ↑ ص۵۷ ۵۹
- ↑ ایضا، ۱۴۱۴، ص۷۷
- ↑ کشّی، ص۲۷۴ ۲۷۵؛ مقدسی، ج۲، ص۱۲۱ ۱۲۲
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۵؛ مجلسی، ج۶۹، ص۱۴۸ ۱۴۹
- ↑ ص ۴۸
- ↑ ص ۶۷ ۶۸
- ↑ اسعدی، ص۱۸۹- ۱۹۱
- ↑ نعمہ، ص۲۰۳
- ↑ اسعدی، ص۱۹۱
- ↑ بغدادی، ص۶۸
- ↑ اشعری، ص۶۳؛ بغدادی، ص۶۸
- ↑ کشّی، ص۲۷۱، ۳۱۰؛ قطب راوندی، ج۱، ص۳۲۵؛ مجلسی، ج۴۸، ص۳۱، ۳۳ ۳۴
- ↑ اشعری، ص۶۳
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۷۲؛ اسعدی، ص۱۹۴ ۱۹۶
- ↑ طبرسی، ۱۴۰۱، ج۲، ص۳۶۵ ۳۶۷
- ↑ کلینی، ج۱، ص۱۶۸، ۱۷۳؛ مسعودی، ج۵، ص۲۲ ۲۳؛ ابن بابویہ، ۱۳۶۳ش، ج۱، ص۲۰۷ ۲۰۹، ج۲، ص۳۶۵؛ طبرسی ۱۴۰۴، ج۲، ص۳۶۷ ۳۶۸؛ ابن شہر آشوب، ۱۳۸۵ش، ج۱، ص۳۰۵
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۷۵ش، ص۲۷۰ ۲۷۵؛ ہمو، ۱۳۸۵، ص۲۰۲ ۲۰۴؛ اسعدی، ص۲۰۱ ۲۱۲
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۲ ۳۶۸؛ مجلسی، ج۴۸، ص۱۹۷ ۲۰۳
- ↑ ج ۲۰، قسم ۱، ص۱۱۸
- ↑ شریف مرتضی، ج۲، ص۱۱۹ ۱۲۰؛ نباطی، ج۲، ص۱۰۴ ۱۰۵
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۶۱ش، ص۱۳۳؛ ایضا، ۱۳۶۲ش، ص۲۱۵
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۸۵، ص۲۰۴؛ ایضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۷
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۸۵، ص۲۰۳؛ مجلسی، ج۲۵، ص۱۴۳
- ↑ ص ۶۷
- ↑ ج۱، ص۳۱۰ ۳۱۱
- ↑ ص۴۸
- ↑ ابن بابویہ، ۱۳۵۷ش، ص۲۷۴
- ↑ ایضا، ۱۳۸۵، ص۲۰۳
- ↑ ایضا، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۷
- ↑ ایضا، ۱۳۸۵، ص۲۰۳ ۲۰۴
- ↑ رجوع کرن: ابن بابویہ، ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۷؛ ایضا، ۱۳۸۵، ص۲۰۴؛ مجلسی، ج۲۵، ص۱۴۳ ۱۴۴
- ↑ طبرسی، ۱۳۹۹، ص۳۷۱
- ↑ رجوع کرن: ملطی شافعی، ص۳۱
- ↑ رجوع کرن: مفید، ۱۴۲۵، ص۹۶ ۹۸؛ مجلسی؛ ج۱۰، ص۲۹۷ ۲۹۸
- ↑ اشعری، ص۶۳؛ طوسی، ص۳۵۵
- ↑ http://encyclopaediaislamica۔com/madkhal2۔php?sid=6843
- ↑ ۱۳۶۳ش، ج۲، ص۳۶۲ ۳۶۸
- ↑ کشّی، ص۲۶۱ ۲۶۲
- ↑ ایضا، ص۲۶۶ ۲۶۷
- ↑ ص ۲۵۶
- ↑ رجوع کرن: ابن ندیم، ص۲۲۴
- ↑ رجوع کرن: نجاشی، ص۴۳۳
مآخذ
[سودھو]- قرآن کریم ؛
- ابن بابویہ، علل الشرائع، نجف ۱۳۸۵/ ۱۹۶۶۔
- ابن بابویہ، التوحید، چاپ ہاشم حسینی طہرانی، قم (؟۱۳۵۷ش)۔
- ابن بابویہ، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش۔
- ابن بابویہ، الخصال، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۲ش۔
- ابن بابویہ، کمال الدین و تمام النعمۀ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۳ش۔
- ابن بابویہ، من لایحضرہ الفقیہ، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۱۴۔
- ابن شہرآشوب، معالم العلما، نجف ۱۳۸۰/ ۱۹۶۱۔
- ابن شہرآشوب، مناقب آل ابی طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم ۱۳۸۵ش۔
- احمدبن محمد ابن عبدربہ، عقدالفرید، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹۔
- ابن قتیبہ، عیون الاخبار، بیروت (بیتا۔)۔
- ابن قتیبہ، تأویل مختلف الحدیث، بیروت (بیتا۔)۔
- ابن ندیم، کتاب الفہرست، چاپ محمدرضا تجدد، تہران ۱۳۵۰ش؛
- ابوحیان توحیدی، البصائر و الذخائر، چاپ وداد قاضی، بیروت ۱۴۰۸۔
- احمد صفایی، ہشام بن حکم متکلم معروف قرن دوم ہجری و شاگرد مبرز مکتب جعفری، تہران ۱۳۸۳ش۔
- اسعدی، علیرضا، ہشام بن حکم، قم، ۱۳۸۸ش۔
- اشعری، علی بن اسماعیل، کتاب مقالات الاسلامیین واختلاف المصلّین، چاپ ہلموت ریتر، ویسبادن ۱۴۰۰/ ۱۹۸۰۔
- علیپور، امید، شخصیت و آراء کلامی علی بن اسماعیل بن شعیب بن میثم تمار، بہ راہنمایی محمد غفوری نژاد، دانشکد شیعہشناسی دانشگاہ ادیان و مذاہب، ۱۳۹۴ش۔
- بغدادی، عبدالقاہربن طاہر، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت (بیتا۔)
- عمروبن بحر جاحظ، البیان والتبیین، چاپ عبدالسلام محمد ہارون، بیروت (بیتا۔)
- جرجانی، علی بن محمد، شرح المواقف، چاپ محمد بدرالدین نعسانی حلبی، مصر ۱۳۲۵/ ۱۹۰۷۔
- خیاط، عبدالرحیم بن محمد، الانتصار و الرد علی ابن راوندی الملحد، چاپ نیبرج، بیروت (بیتا۔)
- اصفہانی، حسین بن محمد راغب، محاضرات الادباء و محاورات الشعراء و البلغاء، بیروت (بیتا۔)
- عبدالحسین شرف الدین، المراجعات، چاپ حسین راضی، بیروت ۱۴۰۲/ ۱۹۸۲۔
- علی بن حسین شریف مرتضی، الشافی فی الامۀ، چاپ عبدالزہراء حسینی خطیب و فاضل میلانی، تہران ۱۴۱۰۔
- شوشتری، نوراللہ بن شریف الدین، مجالس المؤمنین، تہران ۱۳۵۴ش۔
- شہرستانی، محمدبن عبدالکریم، الملل و النحل، چاپ احمد فہمی محمد، بیروت ۱۳۶۸/ ۱۹۴۸۔
- شہرستانی، محمدبن عبدالکریم، نہایۃ الاقدام فی علم الکلام، چاپ آلفردگیوم، قاہرہ (بیتا۔)۔
- صدر، حسن بن ہادی، تأسیس الشیعۀ لعلوم الاسلام، بغداد ۱۳۸۱، چاپ افست تہران (بیتا۔)
- شیرازی، محمدبن ابراہیم صدرالدین، شرح اصول الکافی، چاپ محمد خواجوی، تہران ۱۳۷۰ش۔
- طبرسی، فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الہدی، چاپ علی اکبر غفاری، بیروت ۱۳۹۹۔
- طبرسی، فضل بن حسن، الاحتجاج، بیروت ۱۴۰۱/ ۱۹۸۱۔
- طوسی، محمدبن حسن، الفہرست، چاپ محمود رامیار، مشد ۱۳۵۱ش۔
- علامہ حلّی، حسن بن یوسف، انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، چاپ محمدنجمی رنجانی، (قم) ۱۳۶۳ش۔
- قمی، محمدسعید بن محمد مفید قاضی سعید، شرح توحید صدوق، چاپ نجفقلی حبیبی، تہران ۱۳۷۳ ۱۳۷۴ش۔
- قاضی عبدالجبار معتزلی، شرح اصول الخمسۀ، چاپ عبدالکریم عثمان، قاہرہ ۱۴۰۸/ ۱۹۸۸۔
- قاضی عبدالجبار معتزلی، المغنی فی ابواب التوحید و العدل، چاپ عبدالحلیم محمود و دیگران، مصر (بیتا۔)
- قطب راوندی، الخرائج والجرائح، قم ۱۳۵۹۔
- کشّی، محمدبن عمر، اختیار معرفۀالرجال، (تلخیص) محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشہد ۱۳۴۸ش۔
- مامقالی، عبداللہ، تنقیح المقال فی علم الرجال، نجف ۱۳۵۲۔
- مامقالی، عبداللہ، مرآۃ العقول، چاپ ہاشم رسولی، تہران ۱۳۶۳ش۔
- مدرس یزدی، علی اکبر، مجموعہ رسائل کلامی و فلسفی و ملل و نحل، تہران ۱۳۷۴ش۔
- مسعودی، مروج الذہب(بیروت)۔
- شیخ مفید، الفصول المختارۃ من العیون و المحاسن، بیروت ۱۴۰۵/ ۱۹۸۵۔
- شیخ مفید، المسائل السرّویہ، قم ۱۴۱۳۔
- شیخ مفید، اوائل المقالات، بیروت ۱۴۱۴۔
- شیخ مفید، الاختصاص، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۴۲۵۔
- مقدسی، مطہربن طاہر، البدء و التاریخ، پاریس ۱۸۹۹، چاپ افست تہران ۱۹۶۲۔
- محمدبن احمد ملطی شافعی، التنبیہ و الردعلی اہل الاہواء و البدع، چاپ محمد زاہد کوثری، قاہرہ ۱۳۶۸/ ۱۹۴۹۔
- بناطی بیاضی، علی بن یونس، الصراط المستقیم الی مستحقی التقدیم، چاپ محمدباقر بہبودی، قم ؟۱۳۸۴۔
- خضرمحمد نبہا، مسند ہشام بن الحکم، بیروت ۱۴۲۷/ ۲۰۰۶۔
- نجاشی احمدبن علی، رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷۔
- نعمہ، عبداللہ، ہشام بن الحکم، بیروت دارالفکر، سال چاپ ۱۴۰۴۔
|
|