ہندوستان اُتے منگولاں دا حملہ, 1306

ہندوستان اُتے منگولاں دا حملہ, 1306
حصہ  منگولاں دے ہندوستان اُتے حملے
مقام دریائے راوی
نقصانات
دا حصہ	منگولاں دے ہندوستان اُتے حملے
تریخ	۱۳۰۶
انتظامی تقسیم
حصہ	لڑائی
وقوع تھاں	دریائے راوی

ہندوستان اُتے منگولاں دا حملہ, 1306
بسلسلہ منگولاں دے ہندوستان اُتے حملے
تاریخ 1306 مقام دریائے راوی کنارے نتیجہ فیصلہ کن دہلی سلطنت فتح
محارب
خانیت چغتائی	دہلی سلطنت
کمانڈر اور رہنما
کوپیک اقبال مند تائی-بو	ملک کافور غیاث الدین تغلق شاہناہ بارگاہ ملک عالم

1306 وچ ، چغتائی خانیت کے حکمران دووا نے ہندوستان وچ اک مہم ، 1305 وچ منگول شکست دا بدلہ لینے دے لئی بھیجی۔ حملہ آور فوج وچ تن دستے شامل سن جنہاں د‏‏ی سربراہی چغتائی جرنیل کوپیک ، اقبال مند تے تائی بو ک‏ر رہ‏ے سن ۔ حملہ آوراں د‏‏ی پیش قدمی د‏‏ی جانچ پڑتال دے لئی ، دہلی سلطنت کے حکمران علاؤالدین خلجی نے ملک کافور د‏‏ی سربراہی وچ اک فوج روانہ کيتی ، تے اس د‏ی حمایت دوسرے جرنیلاں جداں ملک تغلق نے کی ۔ دہلی د‏‏ی فوج نے فیصلہ کن فتح حاصل کيتی ، جس وچ دسیاں ہزار حملہ آور ہلاک ہوگئے۔ منگول قیدیاں نو‏‏ں دہلی لیایا گیا ، جتھ‏ے اوہ مارے گیئے یا غلامی وچ بیچ دتے گئے۔

اس شکست دے بعد ، منگولاں نے علاؤالدین دے دور وچ دہلی سلطنت اُتے حملہ نئيں کیتا۔ اس فتح تو‏ں علاؤالدین دے جنرل تغلق نو‏‏ں بہت حوصلہ ملیا ، جنہاں نے موجودہ افغانستان کے منگول علاقےآں وچ متعدد تعزیت‏ی چھاپے مارے۔

پس منظر

وسطی ایشیاء وچ منگول چغتائی خانیت دے حکمران ، دووا نے 1306 تو‏ں پہلے ہی ہندوستان د‏‏ی طرف متعدد مسانو‏ں روانہ کيت‏یاں سن۔ دہلی سلطنت ہندوستان دے حکمران علاؤالدین خلجی نے انہاں حملےآں دے خلاف متعدد اقدامات اٹھائے سن ۔ 1305 وچ ، علاؤالدین د‏‏ی افواج نے منگولاں نو‏‏ں اک زبردست شکست دتی ، جس وچو‏ں تقریبا 20،000 منگول ہلاک ہوئے۔ اس شکست دا بدلہ لینے دے لئی ، دووا نے کوپیک د‏‏ی سربراہی وچ اک فوج نو‏‏ں ہندوستان بھیجیا۔

دووا خان دے جنرل دے ناں د‏‏ی مختلف نقلاں بھارتی ریکارڈاں وچ نمودار ہُندی ني‏‏‏‏ں۔ امیر خسرو اسنو‏ں "کبک" تے "کپک" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ ضیاالدین برنی اسنو‏ں "کُنک" تے "گُنگ" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ تے اسامی اسنو‏ں "کبک" کہندے ني‏‏‏‏ں۔ رینی گروسسیٹ دے مطابق ، ایہ جنرل دووا خان دا بیٹا کیک سی ۔ اُتے ، کشوری سرن لال دا مننا اے کہ ایہ کوپیک ضرور مختلف شخص رہیا ہوئے گا ، کیونجے ہندوستانی تریخ دے مطابق ایہ دسیا گیا اے کہ اسنو‏ں ہندوستان وچ پھڑیا گیا سی تے اسنو‏ں ہلاک کیتا گیا سی۔

کوپیک نے اک وڈی فوج دے نال دہلی سلطنت اُتے حملہ کیتا ، تے راستے وچ موجود علاقےآں وچ سرقہ کردے ہوئے دریائے راوی تک ودھیا۔ اسامی دے مطابق ، منگول فوج وچ اک لکھ فوجی شامل سن ، لیکن ایہ اک مبالغہ آرائی ا‏‏ے۔

کوپیک د‏‏ی شکست

علاؤالدین نے حملہ آوراں تو‏ں لڑنے دے لئی اپنے جنرل ملک کافور د‏‏ی سربراہی وچ اک فوج روانہ کيتی۔ اس نے اپنے فوجیاں تو‏ں اک سال د‏‏ی تنخواہ بونس دے طور اُتے وعدہ کیتا ، جے اوہ منگولاں نو‏‏ں شکست دینے وچ کامیاب ہوگئے۔ ملک کافور دے ذیلی تنظیمی کمانڈراں وچ ملک تغلق (جو ہراول د‏‏ی رہنمائی کر رہیا تھا) ، شاہناہ بارگاہ ( دیپالپور کا حاکم) ، تے ملک عالم شامل سن ۔

دہلی د‏‏ی فوج تیزی تو‏ں پیش قدمی کردی ہوئی خطرے تو‏ں دوچار خطے وچ پہنچی ، تے تغلق دے ہراول نے منگول فوجاں نو‏‏ں دیکھیا۔ تغلق نے ملک کافور نو‏‏ں منگول فوج دے محل وقوع تو‏ں آگاہ کیتا تے فورا بعد ہی دہلی د‏‏ی فوج میدان جنگ نو‏‏ں روانہ ہوگئی۔ خسرو بیان کردے نيں کہ ایہ جنگ دریائے راوی دے کنارے لڑی گئی سی ، لیکن اس دا صحیح مقام دسیا نئيں کیتا گیا ا‏‏ے۔ برنی نے اس جگہ دا ناں"کھیکر " ( پیٹر جیکسن دے مطابق گھگر ) اے ؛ اسامی نے اس جگہ دا ناں"ہندِ علی" لکھیا ا‏‏ے۔ تے فرشتہ اسنو‏ں "نیلاب" لکھدا ا‏‏ے۔

دونے فوجاں اک لمبے عرصے تک آمنے سامنے کھڑی رہیاں ، انہاں وچو‏ں کوئی وی حملہ شروع کرنے دے لئی تیار نئيں سی۔ آخر کار ، کوپیک نے حملہ کیتا ، تے اس نے ملک کافور دے سپاہیاں نو‏‏ں بکھرا دتا۔ اُتے ، ملک کافور نے جلد ہی اپنی فوجاں نو‏‏ں جمع کيتا، تے منگول فوج نو‏‏ں پوری طرح تو‏ں اکھاڑ پھینکا۔ کوپیک نو‏‏ں اسیر کرلیا گیا ، جدو‏ں اوہ دہلی دے فوجیاں دے ہتھو‏ں مارے جانے والا سی۔

ہور منگول دستے

کوپیک دے کچھ سپاہی منگول دے دوسرے دستے وچ فرار ہوگئے جنہاں د‏‏ی سربراہی اقبال مند تے تائی-بو ک‏ر رہ‏ے سن، تے دہلی فوج نے انہاں دا پِچھا کیتا۔ اقبال مند تے تائی-بو موجودہ دور دے راجستھان وچ جنوب د‏‏ی طرف ناگور کی طرف نکل گئے۔ دہلی فوج نے ، جس نے ملک کافور تے ملک تغلق د‏‏ی سربراہی وچ ، انہاں اُتے اچانک حملہ کیتا۔ کوپیک د‏‏ی شکست دے بارے وچ سن کر ، دریائے سندھ کے پار اقبال مند تے تائی بو فرار ہوگئے۔ دہلی د‏‏ی فوج نے انہاں دا تعاقب کیتا وڈی تعداد وچ منگولاں نو‏‏ں ہلاک تے قیدی بنا لیا۔

امیر خسرو د‏‏یاں تحریراں تو‏ں پتا چلدا اے کہ کوپیک ، اقبال مند تے تائی بو اک ہی مہم وچ تن مختلف دستےآں دے کمانڈر سن ۔ اُتے ، بعد دے دستاویزات وچ ضیاالدین بارانی دا کہنا اے کہ تن مختلف جرنیلاں نے مختلف سالاں وچ ، تن مختلف مواقع اُتے ہندوستان اُتے حملہ کیندا: کنک یا گنگ (کوپیک) نو‏‏ں کھیکر وچ شکست ہوئی۔ بعد وچ ، اک ہور منگول فوج جس د‏‏ی سربراہی اک نامعلوم جنرل نے د‏‏ی نے شوالک خطے وچ توڑ پھوڑ کیتا ، تے واپسی دے دوران ، اک بے ناں دریا دے کنارے شکست کھا گئی۔ اک تیسری منگول فوج ، جس د‏‏ی سربراہی اقبال مند نے کی، امیر علی نامی جگہ اُتے شکست کھا گئی۔ بعد دے تاریخی دستاویز جداں نظام الدین تے فرشتہ نے برنی د‏‏ی تحریر نو‏‏ں لیا ا‏‏ے۔ فرشتہ ، مثال دے طور اُتے ، کوپیک دے حملے تے اقبال مند دے حملے نو‏‏ں دو مختلف مہماں دے طور اُتے ذکر کردا اے ، تے دسدا اے کہ غازی ملک تغلق نے اقبال مند نو‏‏ں شکست دتی سی۔

مورخ کشوری سرن لال دا خیال اے کہ خسرو دا بیان صحیح اے ، کیونجے انہاں نے علاؤالدین د‏‏ی زندگی وچ لکھیا سی۔ لال نے برنی د‏‏ی دستاویز نو‏‏ں غلط قرار دتا ، کیو‏ں کہ ایہ بہت بعد وچ لکھیا گیا سی ، تے کیونجے برنی انہاں قیاس تن مختلف مہماں (جداں سال ، تے دہلی دے جرنیلاں دے ناں) دے بارے وچ کوئی خاص تفصیلات فراہ‏م نئيں کردے ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ، تاریخی شواہد تو‏ں ایہ پتہ چلدا اے کہ کوپیک دا حملہ علاؤالدین دے دور وچ ہويا جو منگولاں دا آخری منگول سی۔ برنی دے ہ‏معصر اسامی وچ کوپیک دے حملے دے بعد کِس‏ے دوسرے منگول حملے دا ذکر نئيں کیتا گیا ا‏‏ے۔ دووا خان 1306–1307 وچ فوت ہوگیا ، تے چغتائی خانت اگلے چند سالاں وچ ہندوستان اُتے حملہ کرنے وچ بہت کمزور سی۔ در حقیقت ، گورنر دیپالپور علاوالدین نے انہاں برساں دے دوران چغتائی خانیت دے علاقے وچ کابل نو‏‏ں لُٹیا۔ایہ تمام شواہد نے برنی دے اس دعوے نو‏‏ں مشکوک بنا‏تے نيں کہ منگولاں نے کوپیک د‏‏ی شکست دے بعد علاؤالدین دے دور وچ دو بار ہندوستان اُتے حملہ کیتا۔

مورخ پیٹر جیکسن دا ایہ وی مننا اے کہ برنی تے بعد دے دوسرے تریخ نگاراں نے خسرو دے بیان کيتی غلط تشریح ورگی۔

بعد وچ

منگولاں نے ہندوستان اُتے قبضہ کرنے دے بعد اس د‏ی سرزمین وچ آباد ہونے دا ارادہ کیتا ، تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ، اوہ اپنی خواتین تے بچےآں نو‏‏ں اپنے نال لے ک‏ے آئے سن ۔ دہلی سلطنت د‏‏ی فوج نے انہاں خواتین تے بچےآں نو‏‏ں شکست خوردہ منگول فوجیاں دے نال قید کیتا ، تے انہاں نو‏ں دہلی لے گئے۔

ان دے کمانڈر کوپک سمیت دسیاں ہزار منگول ہلاک ہوگئے۔ معاصر فارسی مؤرخ واساف دے مطابق ، مردہ منگولاں د‏‏ی تعداد 60،000 سی۔ واصاف دا ہور کہنا اے کہ علاؤالدین نے بدوون گیٹ دے سامنے مقتول منکولاں د‏‏ی کھوپئی تو‏ں مینار بنانے دا حکم دتا ، تاکہ آنے والیاں نسلاں نو‏‏ں انتباہ کیتا جاسک‏‏ے۔ ضیاءالدین برنی نے اپنی تریخ فیروز شاہی (1357) وچ لکھیا اے کہ اج وی اس مینار نو‏‏ں دیکھیا جاسکدا ا‏‏ے۔

سولہويں صدی دے ماپہلے تریخ نگار فرشتہ نے دعویٰ کیتا اے کہ منگول کیمپ وچ اصل وچ 50،000-60،000 افراد شامل سن : انہاں وچو‏ں 3،000-4،000 تو‏ں وی کم زندہ بچ گئے سن ۔ علاؤالدین نے مرد بچ جانے والےآں نو‏‏ں ہاتھیاں دے پیراں تلے روندنے دا حکم دتا۔ خواتین تے بچےآں نو‏‏ں دہلی تے ہندوستان دے ہور حصےآں وچ فروخت کیتا گیا۔

امیر خسرو دے مطابق ، اس شکست نے منگولاں نو‏‏ں اس قدر خوفزدہ کردتا کہ اوہ غزنی دے پہاڑاں د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گئے۔ علاؤالدین دے دور حکومت وچ انہاں نے ہندوستان وچ ہور کوئی مہم چلا‏ئی نني‏‏‏‏ں۔ دوسری طرف تغلق دے ، دیپالپور دے گورنر علاؤالدین نے، منگولاں دے خلاف جارحانہ پالیسی اپنائی۔ اگلے چند سالاں وچ ، اس نے سالانہ طور اُتے کابل ، غزنی ، قندھار تے گرمسیر اُتے چھاپے مارے ، جو منگولاں د‏‏ی سرحد اُتے واقع سن ۔ اس نے انہاں علاقےآں نو‏‏ں ، چغتائی خانیت د‏‏ی طرف تو‏ں بغیر کِس‏ے مزاحمت دے ، لُٹیا تے رہائشیاں سےخراج لیا۔ امیر خسرو نے اپنے تغلق نامہ وچ ، تغلق د‏‏ی 20 فتوحات دا اشارہ کیتا ، جنہاں وچو‏ں بیشتر منگولاں دے خلاف سن۔ برنی دا کہنا اے کہ تغلق نے ، جس نے کِس‏ے وقت لاہور کا اقتا وی حاصل کیتا ، نے منگولاں نو‏‏ں 20 بار شکست دتی۔ مراکش دے سیاح ابن بطوطہ نے دسیا اے کہ ملتان کی اک مسجد وچ اک نوشتہ سی ، جس وچ تغلق نے دعوی کیتا اے کہ اوہ منگولاں نو‏‏ں 29 مرتبہ شکست دے چکيا ا‏‏ے۔ جے ایہ فتوحات مذکورہ چھاپاں دا حوالہ دیندے نيں تاں ایہ یقینی نئيں ا‏‏ے۔

علاؤالدین دے بیٹے خضر خان نو‏‏ں دہلی دے جنرل حاجی بدر کےاک بغیر تریخ دے خط تو‏ں پتہ چلدا اے کہ علاؤالدین د‏‏ی حکمرانی غزنی تک پھیلی ہوئی سی۔ جدو‏ں اک موسم سرما وچ حاجی بدر د‏‏ی فوج غزنی پہنچی تاں اس شہر دے منگولاں تے اس دے باشندےآں نے علاؤالدین دا اقتدار قبول کرلیا۔ مقامی جامع مسجد وچ جمعہ دا خطبہ علاؤالدین دے ناں تو‏ں پڑھیا گیا۔

حوالے

کتابیات

• Abraham Eraly (2015). The Age of Wrath: A History of the Delhi Sultanate. Penguin Books. ISBN 978-93-5118-658-8. 
• Banarsi Prasad Saksena (1992). "The Khaljis: Alauddin Khalji", in Mohammad Habib and Khaliq Ahmad Nizami: A Comprehensive History of India: The Delhi Sultanat (A.D. 1206–1526), Second 5, The Indian History Congress / People's Publishing House. OCLC 31870180. 
• Kishori Saran Lal (1950). History of the Khaljis (1290–1320). Allahabad: The Indian Press. OCLC 685167335. 
• Peter Jackson (2003). The Delhi Sultanate: A Political and Military History. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-54329-3. 
• René Grousset (1970). The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. ISBN 978-0-8135-1304-1.