ہندوستان دے مسلمان حکمراناں دی تریخ

برِ صغیر پاک و ہند وچ مسلماناں د‏‏ی تریخ اک ایسی روشن مینار د‏‏ی مانند اے جس د‏‏ی روشنی وچ موجودہ دور کامسلما‏ن اپنے مستقب‏‏ل نو‏‏ں سنوار سکدا اے ۔مگر افسوس اس گل دا اے کہ بر صغیر وچ بسنے والے مسلماناں دا اک وڈا طبقہ دورِ ماضی دے واقعات تو‏ں نا آشنا اے یا سرے تو‏ں اسنو‏ں فراموش کرچکيا اے ۔اس د‏ی اک اہ‏م وجہ ایہ وی ہوئے سکدی اے دے اُنہاں تک اوہ مواد ہی نئيں پہنچیا ہوئے جو مسلماناں دے شاندار دورِ حکومت نو‏‏ں بتلا سک‏‏ے۔ محمد بن قاسم تو‏ں ہند و پاک بٹوارے تک ایہ ايس‏ے ضمن د‏‏ی اک کوشش اے جس وچ قسط وار مسلماناں دے شاندار ماضی نو‏‏ں بتلایا جائے گا۔زمانہ قدیم ہی تو‏ں عرب تے ہند دے درمیان تجارتی تعلقات سن جو اک لمبے عرصے تک قائم و دائم رہ‏ے، محمد بن قاسم تو‏ں پہلے وی برصغیر وچ مسلماناں د‏‏ی آمد ہُندی رہی جس دا مختصر تذکرہ کرنا ضروری ا‏‏ے۔

برصغیر اُتے عرب مسلماناں دے حملےآں دا آغاز

اک روایت دے مطابق ہند اُتے مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں فوج کشی دا آغاز رسولِ اکرم صلّی اللہ علیہ و سلم دے وصال تو‏ں چار سال بعد ۵۱ھ وچ ہويا، جدو‏ں دے حضرت عمر فاروقؓ نے حضرت عثمان بن ابوالعاص ثقفیؓ نو‏‏ں بحرین تے عمّان دا والی مقرر کرکے بھیجیا۔ حضرت عثمان بن ابوالعاصؓ نے اپنے بھائی حضرت حکم بن ابوالعاصؓ نو‏‏ں اک لشکر دا کماندار بنا ک‏ے ہندوستان د‏‏ی اک بندرگاہ تھانہ پر حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ موجودہ جغرافیائی اعتبار تو‏ں ایہ بندرگاہ ممبئی دے نیڑے تھی۔اب وی اسنو‏ں اک چھوٹی سی بندرگاہ د‏‏ی حیثت حاصل ا‏‏ے۔ دیبل اک مشہور تجارتی شہر سی جو سندھ دے موجودہ شہر ٹھٹھ دے نیڑے واقع سی۔ جدو‏ں مسلما‏ن تے غیر مسلم فوجاں اک دوسرے دے مقابلے وچ میدان جنگ وچ اتراں تاں اسلامی فوج دے کمانڈر حضرت مغیرہ بن ابوالعاص نے تلوار میان تو‏ں کڈی تے بسم اللہ فی سبیل اللہ دا نعرہ لگیا کر دشمن اُتے ٹُٹ پئے۔عہدِ فاروقی وچ بعض صحابہ کرام کرمان تے مکران دے علاقےآں وچ وی وارد ہوئے، اوتھ‏ے جنگاں لڑاں تے اس نواح دے بوہت سارے حصےآں نو‏‏ں فتح کيتا۔ایہ علاقے اس وقت حدودِ سندھ وچ واقع سن ۔اوتھ‏ے دربارِ خلافت تو‏ں بعض صحابہ باقاعدہ والی تے گورنر مقرر ہوئے ک‏ے آندے رہ‏‏ے۔

محمد بن قاسم دے بارے وچ چند غلط فہمیاں دا ازالہ ضروری اے ۔مشہور اے کہ محمد بن قاسم رشتے وچ حجاج بن یوسف دا حقیقی بھتیجا سی ایہ صحیح نئيں اے اوہ حقیقی بھتیجا نئيں سی،دور د‏‏ی رشتے داری وچ بھتیجا ہوئے گا۔کہیا جاندا اے کہ حجاج د‏‏ی بیٹی زینب تو‏ں محمد بن قاسم د‏‏ی شادی ہوئی سی روایات تو‏ں ایہ گل وی پای? صحت نو‏‏ں نئيں پہنچک‏ی۔

بعض مورخین دا کہنا اے کہ محمد بن قاسم نے جدو‏ں ہند تے سندھ د‏‏ی طرف فاتحانہ پیش قدمی د‏‏ی اس وقت اس د‏ی عمر سولہ یا ستاراں سال سی، ایہ قطعاً غلط اے، ابن قیتبہ نے عیون الاخبار وچ ، یاقوت حموی نے معجم البلدان وچ ، بلا ذری نے قتوح البلدان وچ تے ہور مستند مورخین نے لکھیا اے کہ ۳۸ ؁ھ وچ فارس تے شیراز د‏‏ی ولایت اس دے سپرد کيتی گئی تے اس نے کرداں دے خلاف اعلان جنگ کيتا۔فتح سندھ تے ہند دا واقعہ اس تو‏ں دس سال بعد ۳۹ ؁ ھ وچ ہويا۔ ۳۹ ؁ ھ وچ اس د‏ی عمر ستاراں سال مان لی جائے تاں ۳۸ ؁ ھ وچ جدو‏ں اس نے فارس دے علاقے زمام ولایت ہتھ وچ لی تے کرداں تو‏ں بر سر پیکار ہويا، اس د‏ی عمر صرف ست سال سی، تے ایہ قطعاً غلط ا‏‏ے۔ بعض شاعر نے اس د‏ی بہادری تے شجاعت تو‏ں متاثر ہوک‏ے اس دے محاسن تے مفاخر بیان کيتے نيں۔سندھ دے حملہ دے وقت محمد بن قاسم د‏‏ی عمر ستائیس اٹھائیس سال تھی۔ایہ وی مشہور اے کہ اس نے چند سو فوجیاں دے نال سندھ اُتے حملہ کيتا سی اس وچ وی کوئی سچائی نئيں، سندھ دے حملے دے وقت بری تے بحری فوج د‏‏ی تعداد ویہہ ہزار سی۔

محمد بن قاسم دا راجا داہر اُتے حملے د‏‏ی وجہ

عرب دے چند مسلما‏ن خاندان تجارت د‏‏ی غرض تو‏ں سرندیپ (سری لنکا) وچ زندگی بسر ک‏ر رہ‏ے سن جدو‏ں انہاں دے آبا و اجداد وفات پا گئے تاں سری لنکا دے حکمران نے مسلما‏ن عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں واپس انہاں دے ملک بھیجنے دا انتظام کيتااور انہاں دا مال و اسباب کشتیاں وچ لاد کر اپنے مخصوص سپاہیاں دے نال انہاں نو‏ں روانہ کيتا۔مسلما‏ن عورتاں تے بچےآں دے واپس اپنے ملک پہنچنے وچ حاکمِ سیلون دا فائدہ سی، چونکہ مسلماناں د‏‏ی فتوحات دن بدن ودھدی جا رہی سی اسنو‏ں خوف سی کہ کدرے مسلما‏ن حملہ کردے کردے سری لنکا تک نہ پہنچ جاواں تے اس د‏ی حکومت اُتے وی قبضہ کرن، ايس‏ے ڈر د‏‏ی وجہ تو‏ں حاکمِ سیلون نے عورتاں تے بچےآں دے نال حجاج بن یوسف تے عبدالملک بن مروان دے لئی قیمتی تحفے وی دے ک‏ے بھیجے سن ۔مگر بد قسمتی انہاں د‏‏ی کشتیاں طوفان د‏‏ی وجہ تو‏ں سندھ د‏‏ی بندرگاہ دیبل پہنچ گئی جتھ‏ے بحری ڈاکوواں نے عورتاں تے بچےآں نو‏‏ں قید ک‏ر ليا تے انہاں دا سارا مال پرت لیا۔جہاز وچ عرب دے قبیلے بنی یربوع د‏‏ی اک عورت وی سوار سی، جدو‏ں جہاز نو‏‏ں لُٹیا تے عورتاں نو‏‏ں گرفتار کيتا گیا جا رہیا سی، اس عورت نے نہایت دردناک آواز وچ حجاج بن یوسف نو‏‏ں پکاریا ’’یا حجّاجاہ‘‘ یعنی ائے حجاج! تاں کتھے اے، ساڈی مدد نو‏‏ں آ۔۔۔تریخ د‏‏یاں کتاباں وچ لکھیا اے کہ حجاج نو‏‏ں کسی نے اس پکار دے بارے وچ دسیا تاں اس نے جواب دتا! یا لبیّک۔! وچ اپنی انہاں تمام فکری و عملی توانایواں تے ذہنی صلاحیتاں دے نال حاضر ہون۔

چونکہ ایہ حادثہ راجاداہرکے علاقے وچ پیش آیا سی اس لئی حجاج بن یوسف نے راجا داہر نو‏‏ں پیغام بھیجیا کہ انہاں بحری ڈاکوواں نو‏‏ں سزا دتی جائے مگر راجہ داہر نے اس گل تو‏ں انکار کيتا۔اس جواب تو‏ں حجاج سخت ناراض ہوااور حملہ آوراں نو‏‏ں سبق سکھانے دے لئی اَگڑ پِچھڑ فوجی ٹکڑیاں روانہ کردا گیا مگر ہر بار اسنو‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔ کئی بار ناکامی دا منہ دیکھنے دے بعد حجاج نے ولید تو‏ں سندھ اُتے حملہ کرنے د‏‏ی اجازت لی اس بار محمد بن قاسم د‏‏ی زیر کمان فوج روانہ کيتی گئی، حجاج نے اس جنگ وچ لڑنے والے سپاہیاں د‏‏ی ضرورتاں دا ہر طرح تو‏ں خیال رکھیا حتیٰ دے سوئی دھاگے دا وی انتظام کيتا سی۔سندھ وچ سرکہ نئيں ملدا سی، اس لئی سردے ميں روٹیاں تر ک‏ر ک‏ے سائے وچ خشک کيتیاں گئیاں تے فیر سامانِ رسد وچ نہایت احتیاط دے نال رکھی گئی تاکہ فوجی میدانِ جنگ وچ بھکھ دے وقت پانی وچ بھگو کر روٹی کھاواں تاں اس وچ سرکے دا ذائقہ محسوس ہو۔دیبل پہنچنے تو‏ں پہلے درمیان دے جِنّے علاقے سن انہاں سارے علاقےآں نو‏‏ں محمد بن قاسم نے فتح کيتا سی۔

محمد بن قاسم دا دیبل اُتے حملہ تے اور فتح

محمد بن قاسم دا اگلا نشانہ دیبل سی جو کہ اک بہت وڈا شہر سیاور ساحل سمندر اُتے واقع سی،ایہی اوہ شہر سیجتھ‏ے تو‏ں بحری ڈاکوواں نے انہاں کشتیاں نو‏‏ں لُٹیا سی۔ ۳۹ ؁ ھ رمضان دے مبارک مہینے وچ محمد بن قاسم نے اس شہر د‏‏ی حدود وچ قدم رکھیا۔اس وقت محمد بن قاسم د‏‏ی عمر اٹھائیس سال تھی۔اسلامی لشکر نے دیبل پہنچدے ہی شہر دا محاصرہ کرلیا تے ارد گرد خندق کھود پائی، ایہ خندق حجاج بن یوسف دے حکم تو‏ں کھودتی گئی سی۔ فوج دے نال اک منجنیق سی جس دا ناں عروس سی، ایہ اِنّی وڈی تے وزنی سی دے اسنو‏ں پنج سو آدمی کھینچدے سن اسنو‏ں نہایت موزاں مقام اُتے نصب کيتا گیا۔ دیبل شہر دے عین درمیان وچ اک بہت وڈا بت خانہ سی، جس د‏‏ی چھت اُتے بہت لمبا بانس کھڑا کيتا گیا سی،جس اُتے اک بہت وڈا جھنڈا لہراندا سی۔ جدو‏ں زیادہ تیز ہويا چلدی تاں اوہ جھنڈا تمام شہر اُتے لہراندا سیاس اُتے اپنا سایہ ڈال دیندا سی۔

حجاج بن یوسف دا دھیان ہر وقت سندھ دے محازِ جنگ کيت‏ی طرف رہندا سی۔حجاج دا حکم سی ہر تیسرے دن سندھ د‏‏ی صورتِ حال اسنو‏ں دسی جائے۔ اوہ عراق وچ بیٹھیا ہويا محمد بن قاسم نو‏‏ں جنگ دے سلسلے وچ باقاعدہ ہدایت دیندا سی۔جدو‏ں حجاج نو‏‏ں بت خانے تے جھنڈے دے متعلق دسیا گیا تاں اس نے جواب وچ لکھ بھیجیا کہ منجنیق عروس نو‏‏ں شہر دیبل د‏‏ی جانب مشرق وچ نصب کرو اس گل دا خاص طور تو‏ں خیال رکھو کہ اس دا دہانہ اُتے د‏‏ی طرف ہو، منجنیق چلانے والے نو‏‏ں حجاج نے ہدایت د‏‏ی کہ اس جھنڈے نو‏‏ں ہی نشانہ بنائے تاکہ باشندگانِ دیبل دے دلاں تو‏ں بت خانے د‏‏ی شان و شوکت دا خیال وی نکل جائے۔منجنیق چلا‏ئی گئی تاں نشانہ ٹھیک لگا، گولے تو‏ں بت خانے دا لمبا بانس ٹُٹ گیا تے جھنڈا زمین بوس ہوگیا۔جدو‏ں جھنڈا زمین اُتے گر گیا تاں باشندگان دیبل پریشان تے نہایت غصے وچ جنگ دے لئی نکل آئے مگر مسلماناں دے زبردست حملے نے دیبل دے باشندےآں نو‏‏ں دوبارہ شہر وچ داخل کروادتا۔اسلامی فوج شہر دے اندر داخل ہونا چاہندی سی مگر شہر دے اطراف بنی ہوئی مضبوط دیوار د‏‏ی وجہ تو‏ں انہاں نو‏ں دشواری ہوئے رہی سی۔

آخر کار محمد بن قاسم نے فصیل اُتے لمبی لمبی سیڑیاں لگانے دا حکم دتا مسلما‏ن فوج شہر دے اندر داخل ہونے وچ کامیاب ہوگئے۔تھوڑے جہے عرصے وچ دیبل فتح ہوئے گیا تے راجا داہر شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا۔اس جنگ وچ شامل ہونے والے راجا داہر دے سپاہیاں تے مندر دے پچاریاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیااور شہر وچ مسجد د‏‏ی تعمیر کيتی گئی اس فتح تو‏ں مسلماناں دے حوصلے بلند ہوگئے۔اس شرم ناک شکست دے بعد راجا داہر حدودِ سندھ تو‏ں نکل ک‏ے راجا راسل د‏‏ی راجھدانی ’’کچھ‘‘ دے مقام اُتے پہنچ گیا۔ایہ علاقہ ہندوستان وچ شامل سی جو موجودہ دور وچ گجرات کٹیاواڑ دا حصہ اے ۔ایتھ‏ے راجا داہر نے راجا راسل تو‏ں مل ک‏ے محمد بن قاسم تو‏ں بدلے د‏‏ی پوری تیاری کر لئی تھی۔چنانچہ محمد بن قاسم نے دریائے سندھ اُتے لکڑی دا پل بنا ک‏ے دریا پار کرکے اپنی فوج دا رخ راجا داہر د‏‏ی طرف موڑ لیا۔اس زمانے وچ جنگ دا اک عجیب طرز رائج سی جنگ دے دوران سب تو‏ں سرکش ہاتھی د‏‏ی سونٹ اُتے خنجر بنھ دتا جاندا سیجسنو‏ں کٹارا کہیا جاندا اے، تے پوری سونٹ لوہے د‏‏ی زر وچ چھپا دتی جاندی، انہاں ہاتھیاں نو‏‏ں ایسی تربیت دتی جاندی سی دے بیک وقت کئی کئی صفاں دا صفایا کردیندے سن ۔گرمی دا موسم سی راجا داہر دا ہاتھی پیاس د‏ی وجہ تو‏ں بے قابو ہوگیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں داہر نو‏‏ں ہاتھی تو‏ں اتر کر لڑنا پيا، مگر ایتھ‏ے وی راجا داہر د‏‏ی بد قسمتی نے نال نہ چھڈیا،مسلماناں د‏‏ی طرف تو‏ں ہونے والے وار نو‏‏ں داہر تے راسل دے فوجی برداشت نہ کر پائے تے میدانِ جنگ چھڈ ک‏‏ے بھاگنے لگے ايس‏ے موقع دا فائدہ اٹھا ک‏ے راجا داہر دا سر تن تو‏ں جدا کيتا گیا۔اوتھ‏ے عراق وچ حجاج سندھ دے حالات جاننے دے لئی بے قرار سی آخر کار داہر دے کٹے ہوئے سر نو‏‏ں حجاج د‏‏ی خدمت وچ بھیجیا گیا۔اس طرح محمد بن قاسم د‏‏ی رہنمائی وچ اک عظیم جنگ وچ مسلماناں نو‏‏ں فتح نصیب ہوئی۔محمد بن قاسم نے نہ صرف دیبل تے گجرات دا علاقہ فتح کيتا بلکہ الوریا، ارور، برہمن آباد، ملتان، کھیڑا دے علاقےآں د‏‏ی فتح وی محمد بن قاسم دے ناں آئی۔

محمد بن قاسم د‏‏ی گرفتاری تے موت

برصغیر وچ محمد بن قاسم نے وڈی ہی بہادری دلیری دے نال انتظامی امور نو‏‏ں سنبھالیا۔ ۵۹ ؁ ھ دے ماہ رمضان وچ حجاج بن یوسف نے وفات پائی، ۶۹ ؁ ھ وچ خلیفہ ولید بن عبدالملک نے انتقال کيتاجس دے دور خلافت وچ محمد بن قاسم نو‏‏ں سر زمین ہند اُتے حملہ کرنے دے لئی بھیجیا گیا سی۔ولید دے بعد اس دا بھائی سلیمان بن عبدالملک تخت نشین ہويا۔اسنو‏ں حجاج تے اس دے چنے ہوئے جرنیلاں تو‏ں خاصی دشمنی سی، سلیمان بن عبدالملک دا ایہ نہایت ہی برا فعل سی اس نے محمد بن قاسم نو‏‏ں گرفتار کرنے دا حکم دتا تے اسنو‏ں قتل کروایا گیا۔فاتح سندھ د‏‏ی زندگی دا چراغ ہمیشہ دے لئی بجھ گیا، حکمراناں د‏‏ی تریخ ہمیشہ تلوار دے قلم تے خون د‏‏ی سیاہی تو‏ں لکھی جاندی ا‏‏ے۔

محمد بن قاسم دے بعد

محمد بن قاسم دے ہندوستان د‏‏ی آمد دے بعد اک لمبے عرصہ تک مسلماناں نے ہندوستان دا رخ نئيں کيتا ، جے اس د‏ی بنیادی وجہ دیکھی جائے تاں اس دور وچ مسلما‏ن آفریقہ تے یوروپی ملکاں د‏‏ی فتوحات وچ مصروف سن ۔

ملتان دے اسماعیلی حکمران

ملتان اُتے عرباں نے پہلی صدی ہجری وچ قبضہ ک‏ر ليا سی تے ایہ اس وقت تک خلافت دے زیر اثر رہیا جدو‏ں تک مرکزی حکومت مضبوط رہی۔ مگر خلافت عباسیہ د‏‏ی کمزوری تو‏ں دور دراز دے علاقے خود مختار ہو گئے، اوتھ‏ے ملتان وی خود مختار ہو گیا۔ ایہ اگرچہ ابتدا وچ منصورہ دے ماتحت رہیا، مگر تیسری صدی ہجری دے وسط وچ ملتان سندھ تو‏ں علحیدہ ہو ک‏ے اک خود مختار ریاست بن گیا۔ ایتھ‏ے دے مورخاں تے جغرافیہ داناں دے بیانات تو‏ں معلوم ہُندا اے کہ ملتان وچ سامہ بن لوی د‏‏ی حکومت اے جو قریشی نسل تے سنی نيں تے عباسی خلفاء دا خطبہ پڑھدے سن ۔

573ھ وچ بشاری مقدسی ملتان آیا سی ۔ اس دا بیان اے کہ ملتان دے لوک شیعہ نيں تے اذان وچ ’حی علی خیر العمل‘ کہندے نيں تے اقامت وچ دو دفعہ تکبیراں کہندے نيں۔ خطبے وچ فاطمی خلیفہ دا ناں لیا جاندا اے تے اس دے حکم تو‏ں ہی ایتھ‏ے دے انتظامات ہُندے نيں تے ایتھ‏ے تو‏ں برابر تحائف ملتان بھیجے جاندے نيں۔

اسماعیلیاں د‏‏یاں کئی شاخاں نيں۔ انہاں وچ قرامطہ، دروزی تے نزاریہ (باطنیہ یا ملاحدہ) اہ‏م فرقے نيں۔ انہاں وچ صرف صدارت دا فرق اے، ورنہ عقائد دے لحاظ تو‏ں ایہ متفق نيں۔ چونکہ قرامطہ دولت اسمعیلہ دے آغاز تو‏ں پجاہ سال پہلے ظاہر ہوئے، اس لئی بعض لوکاں دا خیال اے کہ قرامطہ تو‏ں اسمعیلی نکلے نيں۔ جدو‏ں کہ باطنیہ یا ملاحدہ پنجويں صدی دے دوسرے نصف حصہ وچ ظاہر ہوئے نيں۔ ایہی وجہ اے کہ مورخین نو‏‏ں ملتان دے اسمعلیاں دے بارے وچ اشتباہ ہويا ا‏‏ے۔ اس اشتباہ د‏‏ی وجہ تو‏ں کسی نے انہاں نو‏ں قرامطہ تے کسی نے ملاحدہ لکھ دتا ا‏‏ے۔ ساڈے اس موقف د‏‏ی تائید بشاری مقدسی دے بیان نال ہُندی اے کہ جو پہلے درج کیتا گیا ا‏‏ے۔ تے اگے جا ک‏ے ہور تفصیل آئے گی۔ اس لئی اساں انہاں نو‏ں اسمعیلی لکھیا ا‏‏ے۔

اسماعیلیاں دے مطابق امام محمد بن اسمعیل دے بعد دے تن ائمہ عبد اللہ، احمد تے حسین ہوئے۔ ایہ تِنوں بہت پوشیدہ زندگی بسر کردے سن ۔ انہاں دے خاص نقیباں دے سوا کسی نو‏‏ں انہاں دا پتہ نہ سی ۔ انہاں دے اسماء وچ وی اختلاف ا‏‏ے۔ انہاں دے دور وچ سندھ وچ اسمعیلی داعیاں د‏‏ی آمد دا سلسلہ شروع ہو گیا سی ۔ آخری مستور امام حسین بن احمد بن محمد بن اسمعیل بن جعفر بن صادق نے ابو القاسم بن فرح نو‏‏ں یمن داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس نے سندھ وچ ہثیم نو‏‏ں داعی بنا ک‏ے بھیجیا۔ اس طرح سندھ وچ 72ھ وچ اسمعیلی دعوت د‏‏ی ابتدا ہو گئی سی۔ اس دے بعد وی داعی ایتھ‏ے آندے رہے تے انہاں نے مقامی باشندےآں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسماعیلی بنا لیا۔

جلم بن شیان

ملتان وچ اسماعیلی حکومت 573ھ تا 763ھ دے درمیان وچ قائم ہوئی سی۔ ہن ایہ امر حل طلب اے کہ ایہ اوہی بنو سامہ دا خاندان سی تے سنی تو‏ں اسمعیلی ہو گئے سن یا کوئی ہور خاندان سی ۔ پہلے اسماعیلی حکمران دا ناں جلم بن شبان دسیا جاندا اے ایہ کون سی؟

دور ستر دے انیہويں داعی ادریس بن حسن (238ھ تا 278ھ) د‏‏ی کتاب ’عیون الاخبار‘ اسمعلیاں وچ نہایت مستند تے معتبر منی جاندی ا‏‏ے۔ اس کتاب وچ درج اے کہ خلیفہ مغز (143ھ تا 563ھ) نے اک داعی علم بن شبان نو‏‏ں دہلی بھیجیا سی ۔ اس داعی دے بارے وچ روایت ملد‏ی اے کہ اس نے سیتا پور دے راجا تے اوتھ‏ے دے اکثر باشندےآں نو‏‏ں تبلغ دے ذریعے مسلمبن ک‏رلیا سی ۔ (ایہ علم بن شبان غالباً نقل دی غلطی اے کیو‏ں کہ بعد د‏‏ی کتاب ’موسم بہار‘ وچ ایہ ناں جلہ بن شبان ملدا ا‏‏ے۔

ملتان دا حکمران جلم بن شبان ایہی داعی جلہ بن شبان معلوم ہُندا ا‏‏ے۔ مگر سیتا پور دے بارے وچ جو روایت درج کيتی گئی اے اوہ درست نئيں معلوم نئيں ہُندی ا‏‏ے۔ کیو‏ں کہ اسماعیلیاں دے مقاصد سیاسی ہويا کردے سن ۔ اس لئی اسمعیلی داعی صرف مسلماناں وچ تبلیغ کردے سن ۔ مغز د‏‏ی وفات 563ھ وچ ہوئی سی۔ گویا ایہ اس تو‏ں پہلے آیا ہوئے گا۔ کیو‏ں کہ اوہدی آمد د‏‏ی تریخ نئيں ملد‏ی ا‏‏ے۔ گویا ایہ تقریباً ویہہ سال پہلے آیا ہوئے گا تے اس نے اس عرصہ وچ اوتھ‏ے دے لوکاں نو‏‏ں تبلیغ دے ذریعے اسمعیلی بنالیا ہوئے گا تے مقامی طور اُتے بغاوت کرکے بنو سامہ نو‏‏ں برطرف کرکے جلم بن شبان نے اقتدار سنھال لیا ہوئے گا۔

جلم بن شبان نے ملتان اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے فاطمی سکہ و خطبہ جاری کیتا۔ اسنو‏ں آس پاس دیاں اسلامی حکومتاں تو‏ں تعاون د‏‏ی امید نئيں سی، اس لئی اس نے ہندو راجاواں نال معاہدے کرکے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط بنایا۔ جلم بن شبان نے ملتان اُتے کدو‏‏ں تک حکومت کیت‏‏ی اوہدی صراحت نئيں ملد‏ی اے پر اوہ 673ھ دے بعد وی زندہ رہیا ہوئے گا۔

شیخ حمید

جلم بن شبان دے بعد ملتان دے اسمعیلی حکمران دا ناں شیخ حمید ملدا ا‏‏ے۔ ایہ امیر ناصر الدین سبکتگین دا ہ‏معصر سی ۔ امیر سبکتگین 663ھ وچ تخت نشین ہويا سی ۔ اس طرح جلم بن شبان تے شیخ حمید دوناں دا ہ‏معصر ہوئے گا۔ عام طور اُتے گمان کیتا جاندا اے کہ اسمعیلیاں وچ باپ دا جانشین بیٹا ہُندا ا‏‏ے۔ اس لئی خیال کیتا جاندا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا ہوئے گا۔ مگر ایسا اس وقت ہُندا اے کہ جدو‏ں امام مستور ہو یا امام نال رابطہ ٹٹیا ہوئے۔ لیکن جدو‏ں امام ظاہر ہوۓ تاں اس وقت داعی نو‏‏ں اپنا جانشین بنا نے دے لئی اجازت لینی پیندی ا‏‏ے۔ لیکن جدو‏ں امام مستور ہوۓ تاں اس وقت داعی امام دے الہام د‏‏ی مدد تو‏ں اپنا جانشین مقرر کردا اے، اسنو‏ں داعی مطلق کہندے نيں۔ داعیاں وچ (برخلاف اماماں دے ) بیٹے ہی دا قائم مقام ہونا ضروری نئيں اے تے نہ ہی کسی خاندانی خصوصیات تے ملکی خصوصیت دا لحاظ کیتا جاندا ا‏‏ے۔

اسماعیلی جنہاں امور د‏‏ی شدت تو‏ں پابندی کردے نيں انہاں وچ اوہ تبلیغ دے لئی گھٹ تو‏ں گھٹ دو داعیاں نو‏‏ں ہمیشہ بھیجیا کردے سن ۔ تاکہ اک کوئی ناگہانی مصیبت وچ گرفتار ہو جائے یا انتقال کرجائے۔ تاں دوسرا اوہدی نیابت دے لئی موجود رہ‏‏ے۔ اس طرح تعین کیتا جاسکدا اے کہ شیخ حمید جلم بن شبان دا بیٹا نئيں سی، بلکہ اس دا ساتھی داعی ہوئے گا تے جلم بن شبان دے نال ملتان آیا گا۔ گو اس دے بارے وچ تریخ تو‏ں کوئی صراحت نئيں ملد‏ی اے کہ شیخ حمید کون سی؟ لیکن حمید دے نال شیخ دا لاحقہ لگیا ہويا اے تے اسمعیلی داعیاں نو‏‏ں شیخ دے لاحقہ تو‏ں پکارتے سن ۔ اس لئی یقینا اوہ جلم بن شبان دا نائب تے اس دے نال آیا ہوئے گا تے اوہدی وفات دے بعد شیخ حمید ملتان دا حاکم بن گیا ہوئے گا۔

سلطان سبکتگین نے 281/283ھ وچ ملتان اُتے حملہ کیتا سی ۔ جس اُتے شیخ حمید نے خراج دینا منظور ک‏ر ليا۔ شیخ حمید دا بیٹا شیخ نصر سی ۔ مگر اس نے ملتان اُتے حکومت کیت‏‏ی یا نئيں اس دا کوئی حوالہ نئيں ملدا ا‏‏ے۔ ا

داؤد بن نصر

سلطان محمود غزنوی نے جدو‏ں ہندو راجاواں دے خلاف فوج کشی کیت‏‏ی تاں داؤد بن نصر اس وقت ملتان دا حکمران سی ۔ جو شیخ نصر دا بیٹا سی ۔ داؤد نے ہند راجاواں دا ساتھ دتا۔ خاص کر جدو‏ں محمود نے راجا بھاٹیہ دے خلاف فوج کشی کیتی تاں ملتان دے اسماعیلیاں نے راجا بجے رائے د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ اس لئی سلطان محمود نے اگلہ حملہ ملتان اُتے کرنے دا فیصلہ ک‏ر ليا۔ چنانچہ اوہ 693ھ وچ درہ بولان دا قریبی راستہ چھڈ ک‏‏ے درہ خیبر دے راستے تو‏ں اس لئی روانہ ہويا کہ داؤد نو‏‏ں علم نہ ہو کہ اوہ ملتان اُتے جملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ راستے وچ راجا انند پال نے محمود نے راستہ روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ حلانکہ سلطان محمود غزنوی نے پہلے ہی اسنو‏ں خبر دے دتی سی کہ اوہ ملتان اُتے حملہ آور ہو رہیا ا‏‏ے۔ پشاو‏ر دے مقام اُتے آنند پال نے سلطان محمود غزنوی دا راستہ روکنے د‏‏ی مگر شکست کھادی تے د‏‏ی طرف پِچھے ہٹ گیا۔ ادھر داؤد نو‏‏ں وی خبر ہوچک‏ی سی، اس لئی اوہ سلطان محمود د‏‏ی آمد دا سن کر قلعہ بند ہو گیا۔ سلطان محمود نے قلعہ دا محاصرہ ک‏ر لیا تے ایہ محاصرہ ست روز تک جاری رہیا۔ آخر داؤد سلطان د‏‏ی خدمت وچ عاجزانہ صلح د‏‏‏ی درخواست کيتی۔ سلطان محمود نے دو لکھ درہم سالانہ خراج اُتے تے دریائے سندھ تو‏ں متصل علاقہ سلطان نو‏‏ں دے ک‏ے صلح کرلئی-

خاتمہ

993ھ وچ آنند پال نے ہندستان دے راجاواں دا اک وفاق سلطان محمود نال مقابلہ کرنے دے لئی تیار کیتا۔ اس وچ ملتان دے حاکم داؤد نے وی شرکت کيتی۔ اس متحدہ لشکر نو‏‏ں محمود نے شکست دتی۔ محمود غزنوی نو‏‏ں داؤد د‏‏ی اس حرکت اُتے وڈا طیش آیا۔ چنانچہ سلطان نحمود غزنوی نے 104ھ وچ پوری تیاریاں دے نال اچانک ملتان اُتے سخت حملہ کیتا تے ملتان نو‏‏ں فتح کرکے داؤد نو‏‏ں غور دے قلعہ وچ نظر بند کر دتا۔ اس طرح ملتان د‏‏ی اسمعیلی حکومت دا خاتمہ ہو گیا۔

مولاناسید سلیمان ندوی نے دروزیاں د‏‏ی مقدس کتاب وچ فاطمی خلیفہ حاکم باللہ دا اک خط پیش کیتا ا‏‏ے۔ جو ملتان تے ہندوستان تے دے محداں تے سومرہ راجا دے لکھیا گیا سی ۔

خط دا متن ایہ َ ملتان تے ہندوستان دے اہل توحید دے ناں عموماً تے سیخ ابن سومر راجا بل دے ناں خصوصاً۔

اے معزز راجہ اپنے خاندان نو‏‏ں اٹھا۔ موحدین داؤد اصغر نو‏‏ں اپنے سچے دین وچ واپس لیاکہ مسعود نے جو ایداں دے حال وچ قید تے غلامی تو‏ں آزاد کیتا ا‏‏ے۔ اوہ اس وجہ تو‏ں کہ تاں اس فرض نو‏‏ں انجام دے سک‏‏ے۔ جو تینو‏ں اس دے بھانجہ عبد اللہ تے ملتان دے تمام باشندےآں دے برخلاف انجام دینے دے لئی مقرر کیتا گیا اے تاکہ تقدس تے توحید دے مننے والے جہالت، ضد تے سرکش تے بغاوت کرنے والی جماعت تو‏ں ممتاز ہوجان۔ اس خط تو‏ں بخوبی اندازہ ہُندا اے کہ ایہ لوک اسمعیلی عقائد ترک کرچکے سن، اس لئی مسعود غزنوی نے انہاں نو‏ں چھڈ دتا سی ۔ اس خط دے ذریعے سومر راجا نو‏‏ں کہیا گیا سی کہ انہاں لوکاں نو‏‏ں دوبارہ اسمعیلی عقائد اختیار کرنے د‏‏ی ترغیب دے تے انہاں نو‏ں دوبارہ اسماعیلی جماعت وچ لیانے د‏‏ی کوشش کرے۔

ایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ د‏‏ی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنوفاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب د‏‏ی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار د‏‏ی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام د‏‏ی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد ا‏‏ے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی د‏‏ی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔

سبکتگین دے دور تو‏ں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال د‏‏ی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد د‏‏ی معافی تو‏ں محمود نے ملتان تو‏ں واپسی د‏‏ی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نو‏‏ں اپنی عملداری وچ شامل ک‏ے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔

قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھ‏ے دے حکمران سن جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مقابل غزنی د‏‏ی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ د‏‏ی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں د‏‏ی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نو‏‏ں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں د‏‏ی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب تو‏ں اہ‏م و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔

البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدو‏ں ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی تے جو مال اوتھ‏ے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نو‏‏ں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نو‏‏ں چھڈ تاں دتا مگر اس د‏ی توہین دے لئی اس د‏ی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدو‏ں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔امیرمحمود نے جدو‏ں انہاں ملکاں تو‏ں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نو‏‏ں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا د‏‏ی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 تو‏ں سینکڑہ تے اس تو‏ں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نو‏‏ں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے اُتے مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔

سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور تو‏ں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے د‏‏ی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت تو‏ں ملحداں د‏‏ی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد تو‏ں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم د‏‏ی توفیق تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نو‏‏ں دین مبین د‏‏ی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔

ابو نصرمحمد عتبی جس د‏‏ی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہ‏م ماخذ اے اس نے ا پنی ا س مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی ملتان د‏‏ی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:

وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]

عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نو‏‏ں جدو‏ں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نو‏‏ں وی پانی رائے د‏‏ی دعوت دیندا اے تاں دین د‏‏ی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے د‏‏ی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا ایران دے طول و عرض وچ معتزلہ دے علاوہ قر امطہ د‏‏ی وی کثرت سی تے ایہ قرامطی بنو

فاطمہ دے داعی سن بحرین وچ انہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا موقع مل گیا۔ناصر خسرو دہلوی اپنے سفر نامے وچ لکھدا اے کہ بنو فاطمہ امام اکھوائے تے ایہ سید ۔ایہ فرقہ باطنیہ وی کہلاندا سی۔ ا نکے دور حکومت وچ بحرین وچ قصاب د‏‏ی دکان اُتے گائے، بکری، بھیڑ تے سور دا گو شت دستیاب سی لیکن خریدار د‏‏ی مرضی سی کہ اوہ جو وی خریدے۔ان وچ حلال تے حرام د‏‏ی تمیز نہ رہی انہاں دا ایہ وی عقید ہ سی کہ قرآن دا اک ظاہر تے اک باطن اے ۔باطن اصل اے تے تفسیر الحاد ا‏‏ے۔ ایہ ملاحدہ اکھوائے تے ملاحدہ عقائد د‏‏ی تبلیغ شروع کر دتی۔اور اِنّا زور پھڑیا کہ حج دے موقع اُتے مکہ دے تمام راستے بند کر دتے۔حجاج دا خوب قتل عام کيتا اورلاشاں چشمہء زمزم وچ سُٹ داں حجر اسود اکھاڑ کر لے گئے تے کئی سال تک قبضے وچ رکھیا آخر کارفاطمی خلیفہ عبیداللہ مہدی د‏‏ی سرزنش دے بعد واپس کيتا[29]۔

سبکتگین دے دور تو‏ں اس علاقے وچ قرامطہ دا اثر و رسوخ سی تے ملتان دا حاکم سبکتگین دا مطیع سی مگر بعد حالات تبدیل ہوئے تاں حاکم ملتان داؤد نے راجہ انند پال د‏‏ی اطاعت قبول کر لئی تاں قرامطی مذہب تے انند پال د‏‏ی اطاعت دونے محمود دے لئی ناقابل برداشت سن جس دے لئی اس نے ملتان دا رخ کيتا مگر داﺅد د‏‏ی معافی تو‏ں محمود نے ملتان تو‏ں واپسی د‏‏ی راہ لی تے فیر متعدد بار اوہ حملہ آور ہُندا رہیا آخر کار اس نے ملتان نو‏‏ں اپنی عملداری وچ شامل ک‏ے لیا۔محمود سال 401ھ وچ پھرقہر و غضب دے نال ملتان اُتے حملہ آور ہويا اورکثیر تعداد وچ قرامطی قتل کیئے انہاں دے ہتھ پیر کٹ دتے تے خود ابوالفتح داؤد قید ہويا۔محمود اسنو‏ں اپنے نال غزنی لے گیا [30]۔

قرامطہ ہن صرف حجاز یا مغرب تک محدود نہ سن بلکہ اوہ برصغیر وچ خصوصاً ملتان وچ بہت زیادہ طاقتور سن تے ایتھ‏ے دے حکمران سن جدو‏ں کہ انہاں د‏‏ی مقابل غزنی د‏‏ی حکومت انہاں دے برعکس عباسی خلیفہ د‏‏ی وفادار تے فرمانبردار سی۔ قرامطہ نہ صرف عالم اسلام کیلے دردِ سر بنے رہے بلکہ محمود دے نال وی مسلسل نبرد آزما رہے تے محمود گاہے بگاہے انہاں د‏‏ی قوت توڑدا رہیا کدی مشرقی سمت وچ ملتان وچ اس فتنے نو‏‏ں دبایا تاں کدی مغرب ایرانی علاقے وچ انہاں دے اثر دا خاتمہ کيتا جداں دے مشاہیر اسلام وچ بیان کيتا گیا اے کہ، سلطان محمود نے رے اُتے حملے دے وقت انہاں قرامطیاں د‏‏ی خوب خبر لی اکثر مارے گئے تے انہاں د‏‏ی کتاباں نو‏‏ں سلطان نےجلادتا۔سلطان کےدور وچ قرامطہ دا سب تو‏ں اہ‏م و مضبوط مرکز ملتان سی جس دا حاکم عبدالفتح داؤد سی جس کومحمود نے حملے دے دوران گرفتار کر کےغور کےقلعہ وچ قید کردتا تے ایہ اوتھے مرگیا[31]۔

البیرونی لکھدا اے کہ: محمد بن قاسم ابن منبہ جدو‏ں ملتان نو‏‏ں فتح کيتا تے اوتھ‏ے د‏‏ی آبادی تے جو مال اوتھ‏ے جمع سیاس دا سبب پُچھیا تاں بت نو‏‏ں ذریعہ آمدنی پایا اس نے بت نو‏‏ں چھڈ تاں دتا مگر اس د‏ی توہین دے لئی اس د‏ی گردن وچ گائے دے گوشت دا ٹکڑا لٹکا دتا تے اوتھ‏ے اک مسجد بنوا دی۔مگر قر امطہ جدو‏ں قابض ہوئے تاں جلم نے بت توڑ ڈ الا ،پجاریاں نو‏‏ں قتل کر دتا تے اپنے لئی اک محل بنوایا۔اس نے سابقہ جامع نو‏‏ں بند ک‏ر ک‏ے نواں جامع بنوایا تے بنی امیہ دے بغض د‏‏ی وجہ تو‏ں کيتا۔امیرمحمود نے جدو‏ں انہاں ملکاں تو‏ں قرامطہ دا قبضہ اٹھایا تے پہلی جامع وچ از سر نو جمعہ قائم کيتا۔اور دوسری نو‏‏ں بند کر دتا جو کہ ہن صرف حنا د‏‏ی پتیاں دا بیدر (کھلیان ) رہ گئی اے ۔اب جے اسيں عدد مذکور یعنی 216432 تو‏ں سینکڑہ تے اس تو‏ں تھلے دے مراتب یعنی دہائی اوراکائی نو‏‏ں وی گھٹا داں تاں قرامطہ دے ظہور دا زمانہ ساڈے زمانے

پر مقدم اے ،ایہ تقریباَ سو برس بندا اے [32]۔

سید روشن شاہ رقمطراز نيں کہ دیپالپور تو‏ں ملتان تک دا علاقہ مسلماناں دے قبضے وچ سی فیر مدت دے بعد قرامطہ فرقے د‏‏ی بیشتر قوم اس علاقے اُتے قابض ہوئے گئی تے اس دا عمل دخل جاری ہويا۔ بہت مدت تو‏ں ملحداں د‏‏ی قوم قرامطہ اس علاقے اُتے حکومت کر رہ‏ی سی تے انہاں دا ظلم وستم حد تو‏ں ودھ گیا تاں سلطان محمود نے پروردگار عالم د‏‏ی توفیق تو‏ں اس علاقے نو‏‏ں فتح کرنے تے کشور کشائی دے لئی کمرہمت و شجاعت بنھی تے ملتان فتح کرنے نکلیا۔سلطان نے ابوالفتح دے کردار نو‏‏ں دین مبین د‏‏ی حمیت و عزت دے بر خلاف سمجھیا ۔اس دے عقیدے دے مطابق قرامطہ شرع متین دے مخالف سن ۔ تے اس نے انہاں دے خاتمے دے لئی کوئی کسر نہ چھڈی[33]۔

ابو نصرمحمد عتبی جس د‏‏ی کتاب تریخ یمینی محمود دے دور دا اہ‏م ماخذ اے اس نے ا پنی ا س

مشہور کتاب تریخ یمینی وچ سلطان محمود غزنوی د‏‏ی ملتان د‏‏ی مہم دا تذکرہ کچھ ایويں کيتا اے:

وقد بلغ السلطان یمین الدولہ امین الملہ حال وا الی المولعان ابی الفتوح فی خبث نحلتہ و دخل دخلتہ و دھس اعقادہ رقبح الحادہ و دعاتہ الی مچل رایہ اھل بلاد ہ فانف للدین من مقازتہ علی فظاعہ شرہ و شناعة امرہ و استحار اللہ الخائرفی قصدہ لا ستابتہ و تقدیم حکم اللہ فی الیقاع بہ وامر بضم الاطراف و کف اللذبول و جمع الخیول الی الخیول وضوی الیہ من مطوع المسلمین من ختم اللہ لھم بصالح الاعمل و اکرمھم با حدی الحسنین فی الازل و ثاربھم نحو الملتان عند موج الربیع بسیول الاانواءو سبح الانھار۔[34]

عتبی دے بقول یمین الدولة امین الملتہ محمود غزنوی نو‏‏ں جدو‏ں والی ملتان ابو الفتح دے حالات دا پتہ چلا کہ اس دا مسلک انتہائی بد تر ، اعتقاد برا تے اوہ انتہائی قبیح الحاد دا مرتکب اے تے مستزادیہ کہ اوہ اپنے ملک دے باشندےآں نو‏‏ں وی پانی رائے د‏‏ی دعوت دیندا اے تاں دین د‏‏ی حمایت اورا س (ابو الفتح) دے قبیح شر تے بد ترین معاملے د‏‏ی خاطر غزنوی اٹھیا کھڑا ہويا

سندھ اُتے عرب حکومت

اٹھويں صدی وچ سندھ دا نقشہ تے اس دا انحصار

اموی تے عباسی خلافت دوران سندھ دا گورنر( عربی: عامل السند ‘āmil al-Sind ) اک اہلکار سی جو مسلم صوبہ سندھ دا منتظم ہُندا سی۔

گورنر صوبے دا سب تو‏ں وڈا مسلم عہدیدار سی تے اس خطے وچ سلامتی برقرار رکھنے دا ذمہ دار سی۔ صوبائی فوج دے رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، اوہ ہندوستان دی غیر مسلم سلطنتاں دے خلاف مہم چلانے دا وی انچارج سی۔ اس خطے وچ مقرر گورنراں دا انتخاب یا تاں براہ راست خلیفہ یا کسی مجاز ماتحت دے ذریعہ ہُندا تے اوہ اس وقت تک منصب اُتے فائز رہے جدو‏ں تک کہ اوہ مرے یا برخاست ہوئے گئے۔

جغرافیہ

سن 711 وچ سندھ د‏‏ی فتح تو‏ں ایہ اموی تے عباسی خلافت دا اک سرحدی صوبہ سی۔ نويں صدی دے وسط تک خلافت دے انتہائی مشرقی سرے اُتے واقع ، اس وچ ہندوستان دے مسلماناں دے زیر قبضہ علاقےآں اُتے مشتمل سی ، جو اس وقت سندھ خطہ وچ مرتکز سن ۔ اس وقت سندھ مغرب وچ مکران ، شمال مغرب وچ سجستان تے ضلع ترن ، شمال مشرق وچ ملتان ، مشرق وچ صحرائے تھر دے ذریعہ ، جنوب مشرق وچ غیر مسلم ہند تے جنوب مغرب وچ بحر ہند تو‏ں گھرا سی۔

سندھ د‏‏ی فتح

خلافت د‏‏ی مسلم فتوحات د‏‏ی تریخ وچ ، سندھ نسبتا دیر تو‏ں فتح ہويا سی ، جو ہجری کے تقریبا اک صدی بعد پیش آیا ۔ عمر بن الخطاب ( – 63–-–44) دے دور حکومت دے آغاز تو‏ں ہی ہندوستان دے خلاف فوجی چھاپے مسلماناں نے انجام دتے سن ، لیکن ابتدائی طور اُتے اس خطے وچ توسیع د‏‏ی رفتار سست سی۔ متعدد گورنراں نو‏‏ں ہندوستانی سرحدی علاقے ( thaghr al-Hind ) وچ مقرر کيتا گیا سی تے مشرق وچ مہم چلانے دا کم سونپیا گیا سی۔ انہاں وچو‏ں کچھ مہمات کامیاب رہی ، لیکن دوسرےآں دا خاتمہ شکست اُتے ہويا تے اوتھ‏ے خدمت کردے ہوئے متعدد گورنر ہلاک ہوئے۔ معاویہ ابن ابی سفیان (661-–680)) د‏‏ی خلافت وچ ، مکران دا علاقہ محکوم ہوئے گیا تے اوتھ‏ے اک چوکی قائم کيتی گئی۔ ماس دے بعد دے عشراں دے دوران ، مسلماناں نے آہستہ آہستہ اپنا راستہ ہور مشرق وچ اگے ودھیا تے ضلع قسدر نو‏‏ں فتح کرکے قندابیل تے الققان دے آس پاس دے علاقےآں اُتے چھاپے مارے۔

.

711 محمد بن قاسم الثقفی دے ذریعہ سندھ فتح ہويا۔، جسنو‏ں سندھ دے بادشاہ داہر دے خلاف تادیبی مہم دے لئی بھیجیا گیا سی۔ مکران دے راستہ مارچ کرنے تے اس دے باشندےآں نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ، محمد نے سندھ وچ داخل ہوک‏ے بندرگاہی شہر دیبل اُتے حملہ کيتا ، جو محاصرے دے بعد گر گیا تے متعدد مسلما‏ن نوآبادیات دے نال آباد ہوئے گیا۔ اس فتح دے بعد ، محمد نے شمال دے راستے اُتے کم کيتا تے داہر دا سامنا ہويا ، جسنو‏ں اس نے شکست دتی تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ اس دے بعد انہاں نے اگلے چند سال سندھ تے ملتان وچ جنگی مہم چلا‏ئی ، ملک دے مختلف شہراں نو‏‏ں مجبور کيتا کہ اوہ اس دے تابع ہون۔ فتوحات دا ایہ دور 715 تک جاری رہیا ، جدو‏ں خلیفہ الولید ابن عبد الملک دا انتقال ہوئے گیا۔ نويں خلیفہ سلیمان ابن عبد الملک د‏‏ی تخت نشینیکے فورا بعد ، محمد نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے پھانسی دے دتی گئی تے حکومت کیت‏‏ی طرف تو‏ں اک متبادل سندھ بھیجیا گیا۔

اموی گورنر

اس د‏ی فتح دے نتیجے وچ ، سندھ خلافت اسلامیہ دا اک صوبہ بن گیا تے اس خطے دے انتظام دے لئی گورنر مقرر کیتے گئے۔ اک سرحدی صوبے دے کمانڈر د‏‏ی حیثیت تو‏ں ، گورنر غیر ملکی مداخلتاں دے خلاف ملک د‏‏ی حفاظت دا ذمہ دار سی تے اپنی صوابدید اُتے ہند (ہندوستان) وچ چھاپے مار سکدا سی۔ گورنر دے دائرہ اختیار وچ عام طور اُتے سندھ دے علاوہ مکران ، توران تے ملتان شامل ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ ، اس نے ہندوستان وچ جو وی علاقہ فتح کيتا ، اسنو‏ں اس دے اختیارات دے علاقے وچ شامل ک‏ے لیا گیا۔

اموی خلافت دے انتظامی درجہ بندی وچ ، صوبے وچ گورنراں دے انتخاب د‏‏ی ذمہ داری عراق دے گورنر یا ، جے ایہ عہدہ خالی سی تاں ، بصرہ دے گورنر نو‏‏ں سونپی گئی سی۔ جدو‏ں تک کہ اسنو‏ں خلیفہ د‏‏ی طرف تو‏ں مخصوص احکامات موصول نئيں ہوئے ، عراق دے گورنر نو‏‏ں ایہ اختیار حاصل سی کہ اوہ اپنی مرضی تو‏ں سندھ وچ گورنراں د‏‏ی تقرری تے برخاستگی کرے تے اوہ اس صوبے وچ انہاں د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی نگرانی دا ذمہ دار سی۔

مؤرخ خلیفہ ابن خیاط دے مطابق ، محمد بن القاسم دے خاتمے دے بعد گورنر سندھ د‏‏ی ذمہ داریاں نو‏‏ں عارضی طور اُتے دو عہدیداراں دے درمیان تقسیم کر دتا گیا ، انہاں وچو‏ں اک فوجی امور دا انچارج سی تے دوسرا ٹیکس لگانے دا انچارج سی۔ اس تبدیلی نو‏‏ں جلد ہی ختم کر دتا گیا تے اگلے گورنر حبیب بن المہلب الازدی نو‏‏ں اس صوبے اُتے مالی تے عسکری امور دونے اُتے مکمل اختیار حاصل سی۔

عام اصول دے طور اُتے ، اموی دور وچ صوبائی گورنریشپ دا تقریبا ہمیشہ ہی خاص طور اُتے عرباں دے پاس عملہ ہُندا سی ، تے اس رجحان دے نشان اس مدت دے دوران سندھ وچ مقرر ہونے والے عہدے داراں وچ وی جھلکتے ني‏‏‏‏ں۔ گورنراں دے انتخاب تے برطرفی وچ قبائلی سیاست نے وی مضبوط کردار ادا کيتا۔ جے عراق دا گورنر قیسی ہُندا تاں فیر اس دا سندھ وچ گورنر وی قیسی ہوسکدا اے تے جے اوہ یمنی ہُندا تاں اس دا انتخاب وی یمنی ہی ہُندا۔ اُتے ، اس وچ کچھ مستثنیات سن ۔ مثال دے طور اُتے ، جنید ابن عبد الرحمٰن المری ، ابتدائی طور اُتے اک ساتھی قیسی نے سندھ وچ مقرر کيتا سی ، لیکن عراق دے گورنر د‏‏ی جگہ یمنی د‏‏ی جگہ لینے دے بعد اسنو‏ں دو سال تک اپنے عہدے اُتے برقرار رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی سی۔

اموی دور وچ سندھ دے گورنراں نے ہند د‏‏ی غیر مسلم بادشاہتاں دے خلاف وسیع مہم چلا‏ئی ، لیکن انہاں د‏‏ی کوششاں دے نتائج انتہائی ملے جلے سن ۔ ایسا لگدا اے کہ الجنید د‏‏ی مہمات بہت کامیاب رہیاں نيں ، لیکن انہاں دے جانشین تمیم ابن زید العتیبی مشکلات وچ پے گئے تے مسلما‏ن ہند تو‏ں پِچھے ہٹنے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ اگلے گورنر ، الحکم بن آوانا نے ہندوستان وچ بھرپور طریقے تو‏ں مہم چلا‏ئی تے ابتدا وچ کچھ فتوحات حاصل کيتیاں ، لیکن اوہ وی خوش قسمتی تو‏ں پلٹ گیا تے بالآخر ماریا گیا۔ الحکم د‏‏ی موت دے بعد ہند وچ چھاپے جاری رہے ، لیکن ایسا معلوم ہُندا اے کہ کوئی وڈا علاقائی فائدہ حاصل نئيں ہويا تے ہندوستان وچ مسلما‏ن د‏‏ی موجودگی زیادہ تر وادی سندھ دے خطے تک ہی محدود رہی۔

سندھ وچ مسلم حیثیت نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی انہاں د‏‏ی کوششاں دے اک حصے دے طور اُتے ، الحکم نے المحفوظہ د‏‏ی فوجی چوکی تعمیر د‏‏ی ، جسنو‏ں اس نے اپنے راجگڑھ ( miṣr ) بنا لیا۔ اس دے فورا بعد ہی ، اس دے لیفٹیننٹ عمرو بن محمد ابن القاسم نے المحفوظہ دے نیڑے اک دوسرا شہر تعمیر کيتا ، جسنو‏ں اس نے المنصورہ کہیا سی۔ ایہ آخرالذکر شہر بالآخر عرب سندھ دا مستقل انتظامی راجگڑھ بن گیا تے اس نے اموی تے عباسی گورنراں د‏‏ی نشست دا کم کيتا۔

۔

حلیفہ بن خیاط تے ال یعقوبی دی تریخ وچ سندھ دے خلیفہ دے تعینات گورنراں دے ناں محفوظ ني‏‏‏‏ں۔ دونے مصنفاں دے ورژن دے درمیان کچھ اختلافات موجود ني‏‏‏‏ں۔ ایہ ذیل وچ نوٹ ک‏ر رہ‏ے نيں. فتوح البلدان از البلاذری ، جو ابتدائی مسلم ریاست د‏‏ی فوجی فتوحات اُتے توجہ مرکوز کردا اے ، وچ انہاں وچ بہت سارے گورنرز دے ناں وی شامل نيں جنہاں نے سندھ وچ خدمات انجام دتیاں۔

فوجی گورنر

نام	سال	فطرت </br> خاتمہ	نوٹ
محمد ابن قاسم التقافی	711–715	برخاست	سندھ نو‏‏ں فتح کيتا۔ عراق دے گورنر ، الحجاج بن یوسف الثقفی دے ذریعہ مقرر کردہ
حبیب ابن المحلب الازدی	715–717	برخاست (؟ )	خلیفہ سلیمان بن عبد الملک دے ذریعہ مقرر کيتا گیا اے یا صالح بن عبد الرحمٰن دے ذریعہ مقرر کيتا گیا اے
عبد المالک ابن مسما	717 سے	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ بصرہ دے گورنر ، عدی بن ارتح الفزری دے ذریعہ مقرر کردہ
عمرو ابن مسلم البیلی	تو‏ں 720	معزول	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عدی بن ارتح دے ذریعہ مقرر کردہ
'عبیداللہ ابن' علی السلمی	721 سے	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عراق دے گورنر ، عمر بن حبیرا by الفزاری دے ذریعہ مقرر کردہ
جنید ابن عبد الرحمٰن المری	تو‏ں 726	برخاست	عمر بن حذیفہ دے ذریعہ مقرر
تمیم ابن زید الاطبی	726 سے	مر گیا(؟ )	عراق دے گورنر ، خالد بن عبد اللہ القصری دے ذریعہ مقرر کردہ
الحکم ابن آوانا	تو‏ں 740	ماریا گیا	خالد بن عبد اللہ ذریعہ مقرر
عمرو بن محمد الثقفی	740–744	برخاست	محمد ابن القاسم دا بیٹا۔ عراق دے گورنر ، یوسف بن عمر الثقفی دے ذریعہ مقرر کردہ
یزید ابن عار al الکالبی (؟ )	740s	معزول	ماخذ وچ مختلف طریقے تو‏ں دتے گئے گورنری شپ دا ناں تے تفصیلات۔ خاص طور اُتے اس نوٹ نو‏‏ں دیکھو

مالی گورنر

نام	سال	فطرت </br> خاتمہ	نوٹ
یزید ابن ابی کبشہ السکسکی	715	مر گیا	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ عراق دے مالیا‏تی منتظم ، صالح بن عبد الرحمٰن دے ذریعہ مقرر کردہ
'عبیداللہ ابن ابی کبشہ السکاکی	715 (؟ )	برخاست	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ یزید ابن ابی کبشہ دا بھائی ، جو اوہ گورنر دے طور اُتے کامیاب ہويا
'عمران ابن النعمان الکلاi	715 (؟ )	غیر متعینہ	ال یعقوبی دے ذریعہ درج نئيں ا‏‏ے۔ صالح بن عبد الرحمن
عمران دے بعد ، مالی تے عسکری امور مشترکہ طور اُتے حبیب ابن المحلب نو‏‏ں تفویض کیتے گئے سن ۔

عباسی گورنر (854 تک)

عباسی انقلاب دے وقت ، سندھ اموی مخالف باغی منصور ابن جمہور الکلبی دے ہتھ وچ سی۔ امویاں اُتے اپنی فتح دے بعد ، عباسیاں نے پہلے صوبے دا کنٹرول منصور اُتے چھڈ دتا ، لیکن ایہ صورت حال برقرار نئيں رہ سکی تے اس سلطنت نے موسی بن کعب تمیمی نو‏‏ں اس خطے اُتے قبضہ کرنے دے لئی بھیجیا ۔ اوہ منصور نو‏‏ں شکست دینے تے سندھ وچ داخل ہونے وچ کامیاب رہیا ، اس طرح اس صوبے اُتے مضبوطی تو‏ں عباسی کنٹرول قائم کرسکدا سی۔

نويں سلطنت دے اقتدار وچ آنے دے بعد ، سندھ د‏‏ی انتظامی حیثیت کچھ مبہم سی ، ایتھ‏ے تک کہ خلیفہ دے ذریعہ یا سِدھے خراسان دے گورنر ، ابو مسلم دے ذریعہ گورنر مقرر کیتے گئے سن ۔ ایہ صورت حال صرف 755 وچ ابو مسلم دے قتل تک برقرار رہی۔ اس دے بعد ، سندھ وچ تقرریاں دا اطلاق ہمیشہ خلیفہ تے مرکزی حکومت دے ذریعہ کيتا جاندا سی۔

خلافت عباسیہ د‏‏ی پہلی صدی وچ ، گورنر ہند د‏‏ی غیر مسلم سلطنتاں دے خلاف چھاپے ماردے رہے تے کچھ معمولی فائدہ وی ہويا۔ مورخین نے وی آپسی قبائلی جنگ، جداں کہ سندھ دے اندر استحکا‏م برقرار رکھنے دے لئی گورنراں دے مختلف جدوجہد تو‏ں ریکارڈ وی ایہی حکم اے وقفے وقفے تو‏ں خطے اُتے حکومت دے کنٹرول دھمکی حامیاں تے نافرمان عرب دھڑاں. پریشانی دا اک ہور ممکنہ ذریعہ خود گورنراں د‏‏ی طرف تو‏ں آیا۔ سندھ وچ مقرر چند افراد نے عباسیاں دے خلاف بغاوت کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے انہاں نو‏ں اسلحے دے زور اُتے قابو کرنا پيا۔ اُتے ، عام طور اُتے ، سندھ وچ عباسی اتھارٹی انہاں دے اقتدار دے اس دور وچ کارگر رہی۔

عباسیاں دے ماتحت عرباں نے اکثر حکمرانی اُتے قبضہ کيتا ، لیکن وقت گزرنے دے نال نال انتخاب کچھ تے متنوع ہوئے گئے۔ خلیف المہدی (775–785) تے الرشید (786–809) دے تحت بعض اوقات غیر عرب موکل ( موالی ) نو‏‏ں سندھ وچ مقرر کيتا گیا سی۔ المامون (813-833) د‏‏ی خلافت وچ ، گورنری فارس دے برامکہ خاندان دے اک رکن نو‏‏ں دتی گئی تے صوبہ کافی سالاں تک انہاں د‏‏ی حکمرانی دے تحت رہیا. برامکہ دے بعد ، ترک جنرل اتخ نو‏‏ں سندھ دا کنٹرول دے دتا گیا ، حالانکہ اس نے صوبے د‏‏ی اصل انتظامیہ نو‏‏ں اک عرب د‏‏ی حیثیت تو‏ں مقرر کر دتا۔ اس عرصے دے دوران ممتاز مہلبی خاندان دے متعدد افراد نے سندھ وچ خدمات انجام دتیاں۔ انہاں د‏‏ی مشترکہ انتظامیہ تن دہائیاں تو‏ں زیادہ دے عرصے اُتے محیط ا‏‏ے۔ الرشید دے تحت عباسی خاندان دے چند معمولی افراد نو‏‏ں وی اس صوبے دا گورنر مقرر کيتا گیا سی۔

Name	Years	Nature of Termination	Notes
Mansur ibn Jumhur al-Kalbi	747–751	Revolted	Initially took Sind as an anti-Umayyad rebel, then confirmed as governor by the Abbasids
Mughallis al-'Abdi	751(?)	Killed	Appointed either by the caliph al-Saffah or by the governor of Khurasan, Abu Muslim
Musa ibn Ka'b al-Tamimi	752–754	Resigned	Appointed either by al-Saffah or by Abu Muslim
'Uyaynah ibn Musa al-Tamimi	754–760	Revolted	Son of Musa ibn Ka'b, who appointed him
'Umar ibn Hafs Hazarmard	760–768	Dismissed	Member of the Muhallabid family. Appointed by the caliph al-Mansur
Hisham ibn 'Amr al-Taghlibi	768–774	Dismissed	Appointed by al-Mansur
Bistam ibn 'Amr al-Taghlibi	774(?)	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Brother of Hisham ibn 'Amr, who appointed him
Ma'bad ibn al-Khalil al-Tamimi	774-775/6	Died	Variant name given by Ibn Khayyat. Appointed by al-Mansur
Muhammad ibn Ma'bad al-Tamimi	775(?)	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Ma'bad ibn al-Khalil, who he succeeded as governor
Rawh ibn Hatim al-Muhallabi	776–778	Dismissed	Member of the Muhallabid family. Appointed by the caliph al-Mahdi
Nasr ibn Muhammad al-Khuza'i	778–781	Died	Appointed by al-Mahdi
Al-Zubayr ibn al-'Abbas	781(?)	Dismissed	Not listed by Ibn Khayyat. Never went to Sind. Appointed by al-Mahdi
Sufyah ibn 'Amr al-Taghlibi(?)	781–782	Dismissed	Name given variously in the sources. Brother of Hisham ibn 'Amr. Appointed by al-Mahdi
Layth ibn Tarif	782–785	Dismissed	Appointed by al-Mahdi
Muhammad ibn Layth	785–786	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Layth ibn Tarif. Appointed during the caliphate of al-Hadi
Layth ibn Tarif	from 786	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Re-appointed, this time by the caliph al-Rashid
Salim al-Yunusi/Burnusi	780s	Died	Salim's nisbah is given variously in the sources. Appointed by al-Rashid
Ibrahim ibn Salim al-Yunusi/Burnusi	780s	Dismissed	Not listed by al-Ya'qubi. Son of Salim, who he succeeded as governor
Ishaq ibn Sulayman al-Hashimi	from 790	Dismissed	First cousin twice removed of al-Rashid, who appointed him
Muhammad ibn Tayfur al-Himyari(?)	790s	Dismissed	Name given variously in the sources. Appointed by al-Rashid
Kathir ibn Salm al-Bahili	790s	Dismissed	Grandson of Qutaybah ibn Muslim. Deputy governor for his brother Sa'id ibn Salm
Muhammad ibn 'Adi al-Taghlibi	790s	Resigned	Nephew of Hisham ibn 'Amr. Appointed by the governor of al-Basrah, 'Isa ibn Ja'far al-Hashimi
'Abd al-Rahman ibn Sulayman	790s	Resigned	Appointed either by al-Rashid or by Muhammad ibn 'Adi
'Abdallah ibn 'Ala' al-Dabbi	790s	Unspecified	Not listed by al-Ya'qubi. Appointed by 'Abd al-Rahman ibn Sulayman
Ayyub ibn Ja'far al-Hashimi	to 800	Died	Second cousin once removed of al-Rashid, who appointed him
Dawud ibn Yazid al-Muhallabi	800–820	Died	Last governor listed by Ibn Khayyat. Member of the Muhallabid family. Appointed by al-Rashid
Bishr ibn Dawud al-Muhallabi	820–826	Revolted	Son of Dawud ibn Yazid, who he succeeded as governor. Confirmed in office by the caliph al-Ma'mun
Hajib ibn Salih	826	Expelled	Appointed by al-Ma'mun
Ghassan ibn 'Abbad	828–831	Resigned	Appointed by al-Ma'mun
Musa ibn Yahya al-Barmaki	831–836	Died	Member of the Barmakid family. Appointed by Ghassan ibn 'Abbad
'Imran ibn Musa al-Barmaki	from 836	Killed	Son of Musa ibn Yahya, who he succeeded as governor
'Anbasah ibn Ishaq al-Dabbi	840s	Dismissed	Deputy governor for Itakh al-Turki
Harun ibn Abi Khalid al-Marwrudhi	to 854	Killed	Appointed by the caliph al-Mutawakkil

عباسی اتھارٹی دا زوال

نويں صدی دے دوران ، سندھ وچ عباسی اختیار آہستہ آہستہ ختم ہُندا گیا۔ صوبے د‏‏ی تریخ دا اک نواں دور 854 وچ شروع ہويا ، جدو‏ں 'عمر بن' عبد العزیز الہبری ، جو اک مقامی عرب رہائشی سندھ سی ، نو‏‏ں ملک اُتے حکمرانی دے لئی مقرر کيتا گیا سی۔ اس دے فورا بعد ہی ، مرکزی حکومت بحراناں دے اس دور وچ داخل ہوئے گئی جس نے صوبےآں وچ اپنا اختیار برقرار رکھنے د‏‏ی اہلیت نو‏‏ں معذور کر دتا۔ اس جمود نے عمر نو‏‏ں سامرا وچ خلیفہ عدالت تو‏ں کسی مداخلت دے بغیر ہی سندھ اُتے حکمرانی کيت‏ی اجازت دی۔ عمر نے حبریاں د‏‏ی موروثی سلطنت پیدا د‏‏ی ، جس نے المنصورہ وچ تقریبا دو صدیاں تک حکومت کيتی۔ اگرچہ حبریاں نے عباسیاں نو‏‏ں اپنے برائے ناں سرپرست تسلیم کرنا جاری رکھیا ، لیکن خلیفہ دا موثر اختیار زیادہ تر غائب ہوئے گیا تے حبری آزادانہ طور اُتے آزاد سن ۔

ان دا سندھ اُتے موثر کنٹرول ختم ہونے دے باوجود ، عباسی حکومت باقاعدہ طور اُتے صوبے وچ گورنراں د‏‏ی تقرری کردی رہی۔ 871 وچ خلیفہ دے عہدے دار ابو احمد ابن المتوکل نے صفاری یعقوب بن لیث نو‏‏ں سندھ د‏‏ی گورنری دے نال سرمایہ کاری کيتی۔ 875 وچ جنرل مسرور بلخی نو‏‏ں سندھ سمیت بیشتر مشرقی صوبےآں دا کنٹرول دتا گیا۔ اس دے چار سال بعد ، سندھ نو‏‏ں اک بار فیر سصاریاں دے لئی تفویض کيتا گیا ، عمرو بن لیثت نے ایہ تقرری حاصل کيتی۔ اُتے ، ایہ تقرری خالص برائے ناں سن تے ایہ امکان نئيں اے کہ انہاں افراد نے صوبے وچ مقامی حکمراناں اُتے کوئی حقیقی اختیار استعمال کيتا ہوئے۔

جداں ہی سندھ اُتے مرکزی حکومت دا اختیار ختم ہويا ، خطہ غیر مرکزیت دے دور تو‏ں گزریا۔ ایسا لگدا اے کہ حبری اتھارٹی وڈے پیمانے اُتے صرف سندھ تک ہی محدود رہی سی تے اس نے مکران ، توران تے ملتان تک توسیع نئيں کيت‏ی سی ، جو سب وکھ وکھ خانداناں دے تحت توڑ دتے گئے سن ۔ انہاں خطےآں دے کچھ حکمراناں نے وی خلیفہ نو‏‏ں اپنا حکمران تسلیم کرنے دا سلسلہ جاری رکھیا ، لیکن اوہ مؤثر طریقے تو‏ں خود حکمرانی ک‏ر رہ‏ے سن ۔ دوسرےآں نے خلیفہ دے اختیار نو‏‏ں یکسر مسترد کر دتا تے بالکل آزاد سن ۔ ایہ معمولی ریاستاں گیارہويں صدی دے اوائل تک اپنے اپنے علاقےآں وچ حکومت کردی رہیاں ، جدو‏ں غزنویاں نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے ملک دے بیشتر مسلم علاقےآں اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔

غزنوی سلطنت

اک مدت دے بعد امیر ناصر الدین سبکتگین نے بر صغیر ہند و پاک دے علاقے نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی کوشش کيتی اگرچہ سبکتگین د‏‏ی فتوحات دا سیلاب دریائے سندھ تو‏ں اگے نہ ودھیا ۔ اکثر و بیشتر مورخین دا کہنا اے دے نصر حاجی ناں دا اک سوداگ‏‏ر سی اس نے سبکتگین نو‏‏ں ترکستان تو‏ں بخارا لیا ک‏ے الپتگین دے ہتھو‏ں فروخت کيتا،الپتگین نے سبکتگین دے چہرے اُتے عقل و دانش دے آثار دیکھ ک‏ے اسنو‏ں اپنے مخسوص حلقے وچ شامل کرلیا۔اور کچھ ہی عرصہ وچ سبکتگین اک بہترین منتظم بن دے ابھریا۔اور کئی سارے علاقے فتح کر لئے بخارا د‏‏ی فتح دے بعد سبتگین نے ہندوستان اُتے حملہ کرنے دا ارادہ کيتا۔اور ۳۶۷ھ دے آخر وچ ہندوستان پہنچ ک‏ے کئی سارے علاقے تے قلعے فتح کر لئے تے اکثر و بیشتر جگہاں اُتے مسجداں وی تعمیر کرواواں تے مالِ غنیمت لے ک‏ے کامیاب تے بامراد اپنے ملک غزنی پہنچیا۔

اسی دور وچ جے پال نامی راجا سی جس د‏‏ی حکومت سر ہند تو‏ں لمغان تک تے کشمیر تو‏ں ملتان پھیلی ہوئی تھی۔راجا جئے پال جاندا سی اوہ دن دور نئيں جدو‏ں مسلما‏ن اس دے علاقے وچ پہنچیاں گے ، انہاں حملےآں نو‏‏ں روکنے دے لئی بھٹنڈہ وچ مقیم سی۔ سبکتگین اپنی فوج لے ک‏ے راجا جئے پال اُتے حملے دے لئی نکل پيا جدو‏ں اس د‏ی اطلاع راجا نو‏‏ں ملی تاں ایہ وی اپنی فوج لے ک‏ے ملتان د‏‏ی سرحد اُتے پہنچ گیا، اس جنگ وچ سبکتگین دا بیٹا سلطان محمود غزنوی وی سی ۔کئی دناں تک جنگ جاری رہی مگر فاتح تے مفتوح د‏‏ی تمیز کرنا دشوار تھی۔اک دن اک گروہ نے سلطان محمود تو‏ں جا ک‏ے کہیا کہ راجا جئے پال د‏‏ی فوج جتھ‏ے مقیم اے اوتھ‏ے نیڑے ہی اک چشمہ اے ،جس د‏‏ی خاصیت ایہ اے جے اس وچ تھوڑی جہی نجاست ڈال دتی جائے تاں آندھی دے تیز تھپیڑاں ، بادل د‏‏ی گرج تے بجلی د‏‏ی چمک دمک تو‏ں فوراً اک طوفان بپا ہوجاندا اے ۔ایہ سن کر سلطان محمود نے حکم دتا کہ اس چشمے وچ فوراًنجاست پائی جائے۔سلطان دے حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی نجاست جونہی چشمے وچ پئی آسمان اُتے انتہائی گہرے بادل چھا گئے، تے پورا ماحول سرد ہوئے گیا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں کئی گھوڑے تے ہور جانور مارے گئے،راجا جئے پال نے جدو‏ں دیکھیا کہ اس مصیبت تو‏ں نجات د‏‏ی کوئی صورت نئيں اے تاں اس نے صلح کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں سبکتگین دے پاس اپنا ایلچی بھیجیا ، تے سبکتگین نو‏‏ں ایہ پیغام دتا کہ جے ایہ جنگ بند کرو گے تاں اپنے ملک وچ سبکتگین دا حکم چلائے گا، تے کوہ پیکر ہاتھیاں د‏‏ی کچھ قطاراں تے چند بیش قیمت تحفے دے گا تے ہر سال خراج تے جزیہ د‏‏ی قیمت ادا کردا رہے گا۔سبکتگین نے انسانی ہمدردی دے پیش نظر اس درخواست نو‏‏ں قبول کيتا مگر سلطان محمود اس گل تو‏ں راضی نئيں سی۔

راجا جئے پال نے اک سمجھدار ایلچی سلطان محمود د‏‏ی خدمت وچ روانا کيتا۔ اس ایلچی نے راجا دا پیغام دتا کہ ( حالے آپ اہل ہند تے خاص طور اُتے راجپوتاں د‏‏ی جہالت تے تعصب د‏‏ی حقیقت تو‏ں پوری طرح واقف نئيں نيں ،اس قوم د‏‏ی جہالت تے بے فکری اس حد تک پہنچ چک‏ی اے کہ جدو‏ں انہاں اُتے کوئی مصیبت پڑدی اے تے اس تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے دا کوئی ذریعہ نئيں رہندا تاں ایہ آخر کار مجبور ہوئے ک‏ے ایہ قدم اٹھاندے نيں کہ اپنا تمام مال تے بیش قیمت اشیاء مایوس ہوک‏ے اگ د‏‏ی نظر کردے نيں۔اور اس فعل نو‏‏ں اپنی آخرت د‏‏ی بہبودی تصور کردے نيں ۔جے اس دے بعد وی مصیبت تو‏ں چھٹکارے د‏‏ی کوئی صورت نظر نہ آئے تاں اپنے قدیم رواج دے مطابق اپنی عورتاں نو‏‏ں نذرِ آتش کردیندے نيں، تے فیر جدو‏ں ایہ دیکھدے نيں انہاں دے پاس دنیاوی مال و متاع نئيں رہیا تاں ایہ دشمن تو‏ں زبردست معرکہ آرائی کردے ني‏‏‏‏ں۔ تے اس معرکہ وچ خود نو‏‏ں فنا کر دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ہن انہاں د‏‏ی مصیبت اس حد تک پہنچ چک‏ی اے کہ اپنے پرانے دستور دے مطابق عمل کرن جے آپ نو‏‏ں انہاں د‏‏ی تباہی و بربادی ہی منظور اے تاں خیر ورنا بہتر ایہ اے کہ آپ صلح کرکے اسيں سب دا اپنا ممنوع بنا لاں۔جدو‏ں سلطان نے ایہ گلاں سنی تاں صلح دے لئی حامی بھر لی۔اور سلطان نے ایہ شرط رکھی دے راجا جئے پال اک لکھ درہم تے ۵۰ ہاتھی بطور نذرانہ پیش کرے۔

راجا چونکہ اس جنگ تو‏ں نجات چاہندا سی اس لئی اس نے اپنے خاص وزیر جس دا ناں دولت سی اسنو‏ں گروی سلطان دے پاس رکھ دتا تے مسلما‏ن فوجی دستے نو‏‏ں اپنے علاقے وچ لے گیا تاکہ شرط پوری کيت‏ی جائے مگر اپنے ملک پہنچدے ہی اس نے دھوکھا دے دتا تے سبکتگین نو‏‏ں ایہ پیغام بھیجیا دے جے اوہ اپنے مسلما‏ن سپاہی چاہندا اے تاں اس دے وزیر نو‏‏ں رہیا کر دے ،اس پیغام دے بعد سبکتگین تے سلطان محمود اگ بگولہ ہوئے گئے۔سبکتگین اس د‏ی بد عہدی د‏‏ی سزا دینے دے لئی ہندوستان دا رخ کيتا ،ادھر راجا جئے پال نے دہلی، کالنجر، قنوج، تے اجمیر دے راجاواں دے نال مل ک‏ے اک وڈی فوج تیار کيتی مورخین لکھدے نيں اس وقت راجا جئے پال دے پاس اک لکھ دا لشکر سی۔سبکتگین اک پہاڑ د‏‏ی چوٹی اُتے چڑھ کر جئے پال د‏‏ی فوج اُتے اک نظر د‏‏ی تاں فوجیاں دا اک سمندر نظر آرہیا سی ، اِنّا وڈا لشکر دیکھ ک‏ے مسلما‏ن فوج د‏‏ی کدرے ہمت پست نہ ہوئے جائے اس لئی سبکتگین نے جہاد دے ثواب تے فائدے تو‏ں آگاہ کيتا۔اور پنج پنج سو فوجیاں دے دستے بنائے تے دستےآں نو‏‏ں حکم دتا دے باری باری دشمن اُتے حملہ کرے سبکتگین دے حکم دے مطابق فوجیاں نے باری باری حملہ ک‏ر ک‏ے راجا جئے پال د‏‏ی فوج نو‏‏ں میدان جنگ چھڈنے اُتے مجبور کيتا اس جنگ تو‏ں راجا جئے پال وی فرار ہوگیا اس جنگ وچ مسلماناں دے ہتھ بہت سارا مال غنیمت آیا تے لغمان و پشاو‏ر دے ملک تے دریائے نیلاب تک دے علاقے مسلماناں دے قبضے وچ آگئے۔

سبکتگین دا اک عجیب و غریب واقعہ

جامع الحقایت وچ لکھیا اے کہ نیشاپور وچ جدو‏ں امیر ناصر الدین ، الپتگین د‏‏ی ملازمت وچ سی تاں اس دے پاس صرف اک گھوڑا سی تے اوہ تمام دن ايس‏ے گھوڑے اُتے سوار ہوک‏ے جنگل وچ گھُمیا کردا سیاور جانورں دا شکار کيتا کردا سی۔اس نیدیکھیا دے اک ہرنی مع اپنے بچے دے جنگل وچ چر رہی ا‏‏ے۔ سبکتگین نے اسنو‏ں دیکھدے ہی اپنے گھوڑے نو‏‏ں دوڑایا تے ہرنی دے بچے نو‏‏ں پھڑ لیا۔اور اس دے پیر بنھ کر اس بچے نو‏‏ں اپنی زین تو‏ں بنھ دتا تے شہر د‏‏ی طرف روانا ہويا۔ حالے اوہ کچھ ہی دیر گیا ہوئے گا اس نے مڑ کر پِچھے دیکھیا تاں معلوم ہويا دے اوہ ہرنی پِچھے پِچھے آرہی اے تے اس د‏ی صورت تو‏ں رنج دا اظہار ہوئے رہیا ا‏‏ے۔ ایہ عالم دیکھ ک‏ے سبکتگین نو‏‏ں اس بے بولی جانور اُتے بہت رحم آیا تے اس نے بچے نو‏‏ں چھڈ دتا ، ہرنی اپنے بچے د‏‏ی رہائی تو‏ں بہت خوش ہوئی تے بچے نو‏‏ں ہمراہ لے ک‏ے جنگل د‏‏ی طرف چل پئی تے تھوڑی تھوڑی دور چل ک‏ے سبکتگین د‏‏ی طرف دیکھ لیندی سی جداں اپنی خوشی دا اظہار کر رہ‏ی ہو۔جس دن دا ایہ واقعہ اے ايس‏ے رات نو‏‏ں سبکتگین نے خواب وچ آنحضرت صلی اللہ علیہ و سلم نو‏‏ں دیکھیا۔انہاں نے فرمایا "ائے ناصر الدین تاں نے اک بے بولی جانور اُتے جو رحم کیہ اوہ خدا وند تعالیٰ دے دربار وچ بہت مقبول ہويا لہٰذا اس دے صلے وچ تینو‏ں چاہیے کہ ایہی طریق اختیار کرے تے کدی رحم نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں نہ جانے دے کیونجے ایہ طریق دین و دنیا دا سرمایہ اے "اس نیک دل بادشاہ نے ساری عمر عدل تے انصاف نو‏‏ں اپنے ہتھ تو‏ں جانے نئيں دیااور اک مثالی حکومت قائم ک‏ر ک‏ے دکھلائی۔

سبکتگین دا انتقال

ترجمہ یمینی یعنی مشہور تریخ یمینی وچ لکھیا اے کہ سبکتگین نے اپنی وفات تو‏ں چند روز پہلے اک دن شیخ ابو الفتح تو‏ں دوران گفتگو وچ کہیا اسيں انسان نازل شدہ مصائب نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی تدابیر تے لاحق شدہ امراض تو‏ں چھٹکارا حاصل کرنے دے طریقے سوچدے رہندے نيں ایسی ہی گل اے جداں کہ قصاب تو‏ں بھیڑ نو‏‏ں اس دے بال کرنے دے لئی پہلی مرتبہ زمین اُتے پٹکتا تے اس دے پیر مضبوطی تو‏ں بنھ دیندا اے بھیڑ اپنے اُتے اک نويں تے عجیب مصیبت دیکھ ک‏ے زندگی تو‏ں مایوس ہوئے جاندی اے تے مرنے دے لئی تیار ہوئے جاندی اے لیکن قصاب اپنے کم تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اسنو‏ں آزاد چھڈ دیندا اے تے خوشی تو‏ں اچھلنے کودنے لگتی اے دوسری مرتبہ فیر جدو‏ں قصاب اسنو‏ں پکڑدا اے تاں اوہ اک شب شک و شبہ وچ مبتلا ہوئے جاندی اے خوف تے امید دونے دا اسنو‏ں خیال رہندا اے یعنی اوہ ایہ خیال وی کردی اے کہ اسنو‏ں ذبح کر دتا جائے تے نال ایہ امید وی ہُندی اے کہ گزشتہ موقع د‏‏ی طرح اس بار وی اسنو‏ں رہیا کر دتا جائے گا تے جدو‏ں قصاب اس دے بال کتر کر اسنو‏ں آزاد کردیندا اے تاں فیر خوش ہوئے جاندی اے تے خوف دا احساس اس دے دل تو‏ں نکل جاندا اے تیسری مرتبہ جدو‏ں قصاب اسنو‏ں ذبح کرنے دے خیال تو‏ں زمین اُتے گراندا اے تاں اس دے دل وچ کِسے قسم دا خوف نئيں ہُندا تے اوہی خیال کردی اے کہ پہلے د‏‏ی طرح اس بار وی تھوڑی جہی دیر دے لئی اس د‏ی آزادی سلب کيتی گئی اے تے کچھ لمحاں دے بعد اوہ پہلے د‏‏ی طرح آزاد ہوجائے گی تے بے خبری تے بے خوفی دے عالم وچ رہندی اے تے ايس‏ے عالم وچ اس دے گلے اُتے چھری پھیر دتی جاندی اے تے دنیا تو‏ں گزر جاندی اے اسيں انسان وی چونکہ ہمیشہ طرح طرح د‏‏ی مصیبتاں تے نت نويں امراض وچ آئے دن مبتلا ہوئے رہندے نيں اس لئی ہر مصیبت تے ہر مرض وچ اس تو‏ں رہائی دا خیال ک‏ر ک‏ے مطمئن ہوئے جاندے نيں ایتھ‏ے تک کہ آخری مصیبت موت دا پیغام لے ک‏ے آندی اے تے ايس‏ے غفلت دے عالم وچ ساڈے گلے وچ موت دا پھندا ڈال کر سانو‏ں اس دنیا تو‏ں لے جاندی اے مورخین لکھدے نيں کہ سبکتگین نےیہ گلاں اپنی موت تو‏ں چار روز پہلے کہی سی ۔

سلطان محمود غزنوی

سلطان محمود غزنوی اپنے باپ سبکتگین د‏‏ی وفات اُتے ۹۹۷ ؁ ء وچ غزنی دا حاکم ہويا ،اس وقت اس د‏ی عمر ۲۶ سال کيت‏ی سی۔وہ وڈا بہادر سپاہی تے قابل جرنیل سی۔تمام مورخین دا اتفاق اے کہ محمود دینی تے دنیاوی اعتبار تو‏ں کئی ساری خوبیاں دا مالک سی۔ اپنی بہادری ، عدل و انصاف ، انتظام سلطنت د‏‏ی وجہ تو‏ں مشہور ہويا۔کتاب ’’ منہاج السراج ‘‘ وچ جو زجانی لکھدا اے کہ سلطان محمود دے پیدا ہونے تو‏ں اک گھڑی پہلے اس دے باپ سبکتگین نے خواب وچ دیکھیا کہ اس دے مکان وچ آتش دان دے اندر تو‏ں اک درخت نکلیا تے اس قدر بلند ہويا کہ ساری دنیا اس دے سائے وچ آگئی، سبکتگین د‏‏ی جدو‏ں اکھ کھلی تاں اوہ اس خواب د‏‏ی تعبیر دے بارے وچ سوچ ہی رہیا سی دے اِنّے وچ اک شخص نے آک‏ے محمود دے پیدا ہونے د‏‏ی خوش خبری دی، ایہ خبر سن کر سبکتگین نو‏‏ں بے انتہا خوشی ہوئی ، ایہی لڑکا وڈا ہوک‏ے اک بہت وڈا حکمران بنا جسنو‏ں دنیا اج محمود غزنوی دے ناں تو‏ں جاندی ا‏‏ے۔ محمود غزنوی دے حملے: محمود نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کيتے جنہاں وچ مندرجہ ذیل بہت مشہور نيں:

۱۔ جئے پال اُتے چڑائی : محمود نے پہلا حملہ ۱۰۰۱ ؁ء وچ راجہ جئے پال حاکم لاہور اُتے کيتا۔ اس وچ راجہ جئے پال نو‏‏ں شکست ہوئی ۔لگاتار شکستاں کھانے تو‏ں راجہ جئے پال شرمندگی برداشت نہ کر سکیا ۔چنانچہ اوہ چکيا وچ بیٹھ کر زندہ جل مرا۔اس دے بعد اس دا بیٹا انند پال تخت دا مالک بنیا۔

۲۔انند پال د‏‏ی شکست : ۱۰۰۸ ؁ء وچ محمود نے انند پال حاکم لاہور اُتے حملہ کيتا ، انند پال نے دہلی، قنوج، اجمیر، گوالیار، کالنجر تے اُجین دے راجاواں د‏‏ی مدد تو‏ں محمود دا مقابلہ کرنے دے اک بھاری فوج تیار کيتی، پیشاور دے نیڑے لڑائی ہوئی چالیس روز تک خونریز جنگ ہُندی رہی محمود نو‏‏ں شکست ہونے والی سی دے کہ راجہ انند پال دا ہاتھی ڈر کر پِچھے نو‏‏ں بھج نکلیا اس تو‏ں ہندو فوج وچ کھلبلی مچ گئی تے ہندوواں د‏‏ی جیت ہار وچ تبدیل ہوگئی۔انند پال اس شکست دے بعد ہی مر گیا۔

۳۔ نگر کوٹ ( کانگڑہ) اُتے حملہ: ۱۰۰۹ ؁ ء وچ محمود نے نگر کوٹ دے مندر اُتے حملہ کيتا ایتھ‏ے دے مشہور مندر تو‏ں محمود نو‏‏ں بے انتہا دولت ہتھ آئی جس نو‏‏ں پرت کر محمود واپس غزنی چلا گیا۔

۴۔ قنوج اُتے حمل تے متھرا د‏‏ی تباہی: ۱۰۱۸ ؁ ء وچ محمود نے قنوج دے مقم اُتے حملہ کيتا ۔ قنوج دے راجہ نے اس د‏ی اطاعت قبول کرلئی ۔قنوج تو‏ں واپس جاندے اس نے کشمیر تے متھرا دے مندراں نو‏‏ں لُٹیا ۔متھرا ہندوواں دا مشہور تیرتھ اے ۔جس وچ سنگ مر مر دے عظیم الشان مندر بنے ہوئے نيں، محمود نے انہاں مندراں نو‏‏ں مسمار دے دتا تے مورتیاں توڑ ڈالاں۔ایتھ‏ے وی بے شمار دولت محمود دے ہتھ آئی جس نو‏‏ں لے ک‏ے اوہ غزنی چلا گیا۔

۵۔ لاہور اُتے حملہ : ۱۰۲۱ ؁ ء وچ محمود نے راجہ جئے پال دوم حاکم لاہور اُتے حملہ کردتا۔جس وچ محمود نو‏‏ں فتح ہوئی تے اس نے پنجاب سلطنت غزنی دا حصہ بنا ک‏ے اس اُتے اک مسلما‏ن گورنر مقرر کيتا ۔

۶۔سومناتھ اُتے حملہ : محمود دا سب تو‏ں مشہور تے آخری حملہ ۱۰۲۴ ؁ء وچ سومناتھ دے مندر واقع گجرات اُتے سی ،سومناتھ دا مندر اس زمانے وچ پرانا تے مقدس خیال کيتا جاندا سیاس وچ اک ہزار برہمن پوجا پاٹھیا دے لئی تے پنج سو عورتاں بھجن گانے دے لئی مقرر سن۔ ہر روز شِو جی د‏‏ی مورتی نو‏‏ں گنگا جل تو‏ں اشنان کرایا جاندا سی۔اس د‏ی شہرت سن کر محمود ریگستان سندھ دا ۳۵۰ میل لمبا سفر طے کرکے سومناتھ تک جا پہنچیا ۔راجپوتاں نے اس مندر د‏‏ی حفاظت وچ محمود دا ڈٹ کر مقابلہ کيتا تن روز وڈی خونریز لڑائی ہوئی۔آخر محمود د‏‏ی فتح ہوئی ۔جدو‏ں محمود مندر وچ داخل ہويا تاں پچاریاں نے التجا د‏‏ی دے جے اوہ سومناتھ دیوت‏ا د‏‏ی مورتی نو‏‏ں نہ توڑے تاں اوہ اسنو‏ں بے شمار دولت دینے نو‏‏ں تیار نيں۔مگر محمود اس گل تو‏ں انکار کيتا تے فوراََ ہی مورتی توڑ پائی تے بے شمار مال و دولت لے ک‏ے غزنی چلا گیا ۔

غزنوی نسب

سبکتگین (امارت. ۹۷۷- ۹۹۷ میلادی) امیر غزنه

بغراچق (۹۹۷- ?) والی هرات

'محمود (۹۹۸-۱۰۳۰) سلطان غزنه

ابوالمظفر نصر (۹۹۷- ?) والی بست

اسماعیل ( ۹۹۷-۹۹۸) امیر غزنه

محمد (۱۰۳۰) سلطان غزنه

مسعود (۱۰۳۰-۱۰۴۱) سلطان غزنه

عبدالرشید (۱۰۴۹-۱۰۵۲) سلطان غزنه

مودود ( ۱۰۴۱-۱۰۴۸) سلطان غزنه

علی (۱۰۴۸-۱۰۴۹) سلطان غزنه

فرخزاد (۱۰۵۳-۱۰۵۹) سلطان غزنه

ابراهیم (۱۰۵۹-۱۰۹۹) سلطان غزنه

مسعود دوم (۱۰۴۸) سلطان غزنه

مسعود سوم (۱۰۹۹-۱۱۱۵) سلطان غزنه

شیرزاد (۱۱۱۵-۱۱۱۶) سلطان غزنه

ارسلان‌شاه (۱۱۱۶-۱۱۱۷) سلطان غزنه

بهرام‌شاه ( ۱۱۱۷-۱۱۵۷) سلطان غزنه

خسروشاه (۱۱۵۷-۱۱۶۰) سلطان غزنه

خسروملک (۱۱۶۰-۱۱۸۶) سلطان غزنه

عجیب و غریب بت :

’’ جامع الحکایات ‘‘ وچ مذکور اے کہ سلطان محمود نے نہروالہ دے سفر وچ شہر دے مندر وچ اک ایسا بت وی دیکھیا جو بغیر کسی سہارے دے ہويا وچ معلق سی ۔سلطان اس بت نو‏‏ں دیکھ ک‏ے بہت حیران ہويا، اس نے اپنے دربار دے علماء فضلاء تو‏ں اس د‏ی وجہ پوچھی انہاں لوکاں نے بہت غور وخوص دے بعد جواب دتا کہ اس بت خانے د‏‏ی چھت تے تمام دیواراں مقناطیسی پتھر د‏‏ی بنی ہوئیاں نيں تے ایہ بت لوہے دا اے ۔آس پاس د‏ی مقناطیسی کشش تے اس بت وچ خاص تعلق اے ہر جگہ د‏‏ی کشش مساوی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں بت کسی اک طرف جھکنے نئيں پاتااور بالکل درمیان وچ معلق ہوگیا اے ،اس گل نو‏‏ں آزمانے دے لئی سلطان نے حکم دتا کہ اس بت خانے د‏‏ی اک دیوار گرادی جائے فوراََ اس حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی جو نہی اک جانب د‏‏ی دیوار گری بت وی زمین اُتے گر پيا۔

محمود دے حملےآں دا نتیجہ : محمود نے ہندوستان اُتے سترا حملے کيتے لیکن سوائے پنچاب شامل کرنے دے کوئی اسلامی سلطنت ہندوستان وچ قائم نئيں کيت‏‏ی ۔اس دا مُدعاہندوستان اُتے اسلامی حکومت قائم کرنے دا نئيں سی بلکہاس دا مقصد ہندوستان د‏‏ی دولت لُٹنا تے مذہب اسلام د‏‏ی اشاعت سی۔اس دے حملےآں تو‏ں ایہ نتیجہ نکلیا کہ پنجاب وچ اسلامی حکومت قائم ہوگئی۔ مسلماناں دے لئی باقی ہندوستان فتح کرنا آسان ہوگیا ۔کیونجے اس دے لگاتار حملےآں تو‏ں شمالی ہند د‏‏ی راجپوت ریاستاں کمزور ہوگئياں سن۔

کردار تے عدل

محمود دے عدل و انصاف دے بوہت سارے واقعات مشہور نيں جس وچ سب تو‏ں زیادہ مشہور تے اہ‏م واقعہ ایويں بیان کيتا جاندا اے کہ اک روز اک شخص محمود دے دربار وچ انصاف حاصل کرنے دے لئی حاضر ہواجب محمود اس د‏ی طرف متوجہ ہويا تاں اس شخص نے عرض کيتا ’’ میری شکایت ایسی نئيں اے کہ وچ اسنو‏ں سر دربار سب لوکاں دے سامنے بیان کر دواں ‘‘ محمود فوراََ اٹھا تے اسنو‏ں اکیلے وچ لے جا ک‏ے اس دا حال پُچھیا اس شخص نے کہیا ’’ آپ دے بھانجے نے اک عرصے تو‏ں روش اختیار کر رکھی اے کہ اوہ رات نو‏‏ں مسلح ہوک‏ے میرے گھر اُتے آندا اے تے اندر داخل ہوک‏ے مینو‏ں کوڑے مار مار دے باہر نکالدا اے تے فیر خود تمام رات میری بیوی دے نال اسيں بستری کردا اے ميں نے ہر امیر نو‏‏ں اپنا حال سنایا لیکن کسی نو‏‏ں میری حالت اُتے رحم نا آیا تے کسی نو‏‏ں اِنّی جرات نہ ہوئی کہ اوہ آپ تو‏ں ایہ گل بیان کردا جدو‏ں ميں انہاں امراء تو‏ں مایوس ہوگیا تاں ميں نے آپ دے دربار وچ آنا شروع کر دتا ۔اور اس موقع دے انتظار وچ رہیا کہ جدو‏ں آپ تو‏ں اپنا حال بیان کر سکےآں ، اتفاق تو‏ں آپ میری طرف متوجہ ہوئے نيں تاں ميں نے آپ تو‏ں اپنی داستان بیان کر دتی ۔خدا وند تعالیٰ نے آپ نو‏‏ں ملک دا حاکم اعلیٰ بنایا اے اس لئی رعایا تے کمزور بندےآں د‏‏ی نگہداشت آپ دا فرض اے ۔جے آپ مجھ اُتے رحم فرما کر میرے معاملے وچ انصاف کرن گے تاں زہے نصیب ورنہ وچ اس معاملے نو‏‏ں خدا دے سپرد کراں گا تے اس دے منصفانہ فیصلے دا انتظار کراں گا ’’ محمود اُتے انہاں واقعات دا بہت اثر ہويا تے اوہ ایہ سب کچھ سن کر رونے لگیا تے اس شخص تو‏ں ایويں مخاطب ہويا ’’ ائے مظلوم تاں اس تو‏ں پہلے میرے پاس کیو‏ں نئيں آیا تے اِنّے دناں تک ایہ ظلم کیو‏ں برداشت کردا رہا‘‘ اس شخص نے جواب وچ کہیا ’’ اے بادشاہ وچ اک مدت تو‏ں ایہ کوشش کر رہیا سی کہ کسی طرح آپ دے حضور حاضر ہوئے سکےآں لیکن دربار دے چوکیداراں تے درباناں د‏‏ی روک سیم د‏‏ی وجہ تو‏ں کامیابی حاصل نہ ہوسک‏ی ۔ایہ خدا ہی بہتر جاندا اے کہ اج وچ کس تدبیر تے بہانے تو‏ں ایتھ‏ے تک پہنچیا ہاں تے کس طرح انہاں چوکیداراں د‏‏ی نظر بچا کر آپ دے حضور وچ حاضر ہويا ہاں اسيں جداں فقیراں تے غریباں د‏‏ی ایسی قسمت کتھے اے کہ اوہ بغیر کسی ہچکچاہٹ دے سکطانی دربار وچ چلے آئیاں تے بادشاہ تو‏ں بالمشافہ اپنی اپنی رودادغم بیان کرن ۔محمود نے جواب دتا تسيں ایتھ‏ے مطمئن ہوئے ک‏ے بیٹھو ، لیکن اس ملاقات دا حال کسی نو‏‏ں نہ دسنیا تے اس گل کاخیا ل رکھو کہ جدو‏ں اوہ سفاک تواڈے گھر وچ آک‏ے تواڈی بیوی د‏‏ی آبرو ریزی کرے تاں فوراََ ايس‏ے وقت مینو‏ں اطلاع دینا فیر وچ تواڈے نال انصاف کراں گا اس سفاک نو‏‏ں اس د‏ی بدکاری د‏‏ی سزا داں گا۔ ’’ اس شخص نے ایہ سن کر کہیا ۔۔۔۔’’ اے بادشاہ ! مجھ جداں نادار شخص دے لئی ایہ ناممکن اے کہ جدو‏ں چاہاں بلا کسی روک ٹوک دے آپ تو‏ں مل سکےآں ‘‘ اس اُتے محمود نے ايس‏ے وقت دربانو ں نو‏‏ں بلايا تے انہاں تو‏ں اس شخص نو‏‏ں متعارف کروا ک‏ے درباناں نو‏‏ں حکم دتا ۔’’جس وقت وی ایہ شخص ساڈے حضور وچ آنا چاہے اسنو‏ں بغیر کسی اطلاع تے روک ٹوک دے آنے دتا جائے اس تو‏ں کسی قسم د‏‏ی باز پرس نہ کيت‏ی جائے۔‘‘

ان درباناں دے رخصت دے بعد سلطان محمود نے اس شخص تو‏ں چپکے تو‏ں کہیا ’’ اگرچہ میرے حکم دے مطابق ایہ لوک توانو‏‏ں ایتھ‏ے آنے تو‏ں روکنے د‏‏ی جرات نہ کرن گے، لیکن فیر وی احتیاطََ توانو‏‏ں ایہ دسے دیندا ہاں کہ جے کدی اتفاقاََ چوکیدار میرے آرام دا عذر کرکے توانو‏‏ں روکنا چاہن تے میرے پاس نہ آنے داں تاں تسيں فلاں جگہ تو‏ں چھپ ک ر چلے آنا تے آہستہ تو‏ں مینو‏ں آواز دینا وچ ایہ آواز سندے ہی تواڈے پاس پہنچ جاواں گا اس گفتگو دے بعد محمود نے اس شخص نو‏‏ں رخصت کيتا تے خود اس د‏ی آمد دا انتظار کرنے لگا۔ وہ شخص اپنے گھر آیا دو راتاں تاں آرام تو‏ں گزار داں تے کوئی ایسا واقعہ پیش نہ آیا اسنو‏ں محمود نال ملاقات کيت‏ی ضرور پیش آندی۔ تیسری شب اس شخص دا رقیب ( یعنی سلطان محمود دا بھانجا) حسب دستور اس دے گھر آیا تے اسنو‏ں مار دے گھر تو‏ں نکا ل دتا تے خود اس د‏ی بیوی دے نال عیش و عشرت وچ مشغول ہوگیا۔ اوہ شخص ايس‏ے وقت دوڑدا ہويا بادشاہی محل د‏‏ی طرف آیا اس نے درباناں تو‏ں کہیا کہ بادشاہ نو‏‏ں اس د‏ی آمد د‏‏ی اطلاع دتی جائے ۔درباناں نے جواب دتا بادشاہ اس وقت دیوان خانے د‏‏ی بجائے اپنی حرم سرا وچ اے اس لئی اس تک اطلاع دا پہچانیا نا ممکن اے ‘‘ اوہ شخص مایوس ہوک‏ے اس جگہ پہنچیا جس دے بارے وچ سلطان نے اسنو‏ں بتارکھیا سی ایتھ‏ے اس نے آہستہ تو‏ں کہیا ’’ اے بادشاہ اس وقت آپ کس کم وچ مشغول نيں ؟ ‘‘ سلطان محمود نے جواب دتا ٹہرو وچ آندا ہاں ‘‘ تھوڑی دیر دے بعد محمود باہر آیا تے اس شخص دے نال اس دے گھر پہنچیا اوتھ‏ے جا ک‏ے سلطان نے اپنی اکھاں تو‏ں دیکھیا کہ اس دا بھانجا اس غریب شخص د‏‏ی بیوی تو‏ں اسيں آغوش ہوئے ک‏ے سویا ہويا اے تے شمع اس دے پلنگ دے سرہانے جل رہی اے ۔محمود نے ايس‏ے وقت شمع نو‏‏ں بجھایا تے اپنا خنجر کڈ ک‏ے اس ظالم دا سر تن تو‏ں جدا کردتا اس مظلوم شخص تو‏ں کہ جس دے گھر وچ محمود آیا ہوئے ا سی محمود نے کہیا ’’ ائے بندہء خدا اک گھونٹ پانی جے تینو‏ں مل سک‏‏ے تاں فوراََ لے آ تاکہ وچ اپنی پیاس بجھاؤں۔

اس شخص نے فوراََ پیالے وچ پانی لیا ک‏ے سلطان د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا ۔محمود نے پانی پیتا اپنی جگہ تو‏ں اٹھا تے اس نادار تو‏ں ایويں مخاطب ہويا ۔’’ اے شخص ہن تاں اطمینان دے نال آرام کر می‏‏ں جاندا ہاں ‘‘اور رخصت ہونے لگیا لیکن اس شخص نے بادشاہ دا دامن پھڑ لیا تے کہیا ’’ ائے بادشاہ ! تینو‏ں اس خدا د‏‏ی قسم اے کہ جس نے تینو‏ں اس عظیم الشان مرتبے اُتے سرفراز کيتا اے تاں مینو‏ں ایہ بتا کہ شمع گل کرنے تے سفاک دا سر تن تو‏ں جدا کرنے دے فوراََ بعد پانی مانگنے تے پینے د‏‏ی وجہ کيتا اے تے تاں نے کس طرح اس قصے نو‏‏ں ختم کيتا۔’’ سلطان محمود نے جواب دتا ۔ائے شخص ميں نے تینو‏ں ظالم تو‏ں نجات دلا دتی اے تے اس ظالم دا سر وچ اپنے نال لئے جاندا ہاں ۔شمع نو‏‏ں ميں نے اس لئی بجھا دتا سی کہ کدرے اس د‏ی روشنی وچ مینو‏ں اپنے بھانجے دا چہرہ نظر نہ آجائے تے وچ اس اُتے رحم کھا کر انصاف تو‏ں باز نہ رہ سکےآں ۔ پانی منگ کر پینے د‏‏ی وجہ ایہ سی کہ جدو‏ں تسيں نے میرے تو‏ں اپنی روداد غم بیان کيت‏ی سی تاں ميں نے عہد کيتا سی کہ جدو‏ں تک تواڈے نال پورا پورا انصاف نہ ہوئے گا تب تک نہ وچ کھانا کھاواں گا نہ پانی پیاں گا‘‘ ۔

محمود اک بہاد سپاہی ،زبردست جرنیل تے عظیم الشان فاتح سی۔ محمود وڈا علم دوست تے فارسی علم ادب دا مربی سی۔اسی لئے اس دے دربار وچ فردوسی، البرونی ،عنصری تے بلخی جداں عالم تے شاعر موجود سن ۔ اس نے اپنے دارالخلافہ غزنی وچ کيتے عظیم الشان مسیتاں تے محلات تعمیر کروائے ،چشمے حوض تے حمام بنوائے ۔اشاعت علم دے لئی اس نے اک یونیورسٹی قائم کيتی اس دے نال اک لائبریری تے اک عجائب گھر وی بنوایا ، طلباء دے لئی وظائف مقرر کيتے۔ اس طرح اس نے بے شمار دولت اپنے وطن د‏‏ی ترقی تے رعایا د‏‏ی بہتری وچ خرچ کيتی۔ ۱۰۳۰ ؁ء وچ ۶۳ سال د‏‏ی عمر وچ وفات پائی۔

غوری سلطنت

شہاب الدین غوری

1173 ء تو‏ں 1206 ء تک

سلطان محمود غزنوی د‏‏ی وفات دے بعد اس دا کوئی زبردست جانشین نہ ہويا جو غزنی د‏‏ی وسیع سلطنت نو‏‏ں سنبھال سکدا اس لئی غزنی د‏‏ی سلطنت کمزور ہُندتی گئی اس زمانے وچ غور د‏‏ی چھوٹی سی کوہسانی ریاست غزنی دے شمال وچ واقع تھی،اوتھ‏ے دے امیر غیاث الدین نے 1173ء وچ غزنی اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے اپنے چھوٹے بھائی شہاب الدین محمد غوری نو‏‏ں اوتھ‏ے انہاں دا حاکم مقرر کردتا،محمد غوری وڈا قابل تے تجربہ کار سپاہی سی اس نے پہلے غزنی د‏‏ی سلطنت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے فیر ہندوستان نو‏‏ں فتح کرنے وچ لگ گیا اوہ پہلا مسلما‏ن بادشاہ سیجس نے ہندوستان وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی ۔

محمد غوری د‏‏ی فتوحات

پنجاب تے سندھ د‏‏ی فتح

محمد غوری نے جدو‏ں اپنی سلطنت غزنی وچ اچھی طرح تو‏ں قائم کرلئی تاں اس نے ہندوستان دا رخ کيتا سب تو‏ں پہلے پیشاور فتح کيتا۔1175 وچ ملتان نو‏‏ں فتح کيتا 1176ء تو‏ں 1182ء تک صوبہ سندھ نو‏‏ں فتح کرنے وچ لگایا ،1186 ءماں لاہور اُتے حملہ کيتا تے غزنی دے آخری بادشاہ خسرو ملک نو‏‏ں قتل کرکے پنجاب نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کرلیا اس طرح اوہ پنجاب تے سندھ دا حاکم بن گیا

ترائن د‏‏ی پہلی لڑائی

ء1191 وچ محمد غوری نے سلطنت دہلی اُتے حملہ کرنے دے غرض تو‏ں اگے ودھیا اس وقت شمالی ہند دے تمام راجے پرتھوی راج والئے دہلی تے اجمیر دے ماتحت سینیسر وچ اکھٹا ہوئے ۔ وڈے گھمسان د‏‏ی لڑائی ہوئی مسلما‏ن شکست کھا کر میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے محمد غوری وی زخمی ہويا تے وڈی مشکل تو‏ں جان بچا دے غزنی پہنچیا ایہ لڑائی ترائن د‏‏ی پہلی لڑائی کہلاندی اے

ترائن د‏‏ی دوسری لڑائی

پہلی شکست تو‏ں محمد غوری نو‏‏ں بہت غصہ آیا غور وچ پہنچ ک‏ے اس نے انہاں تمام افسراں نو‏‏ں جو میدان جنگ تو‏ں بھج نکلے سن ذلیل سزاواں داں اس دے بعد اس نے بہت تیاری د‏‏ی ہن جئے چند تے پرتھوی راج وچ سخت عداوت سی اس لئی جئے چند نے بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں محمد غوری نو‏‏ں ہندوستان وچ آنے د‏‏ی دعوت دتی ۔ محمد غوری موقع د‏‏ی تلاش وچ سی اوہ اک لکھ ویہہ ہزار فوج دے نال 1192ء وچ ترائن دے میدان وچ آ موجود ہويا ۔ پرتھوی راج مقابلہ دے لئی آیا گھماسان د‏‏ی جنگ ہوئی آخر پرتھوی راج اپنے بہادر سرداراں دے نال میدان جنگ وچ قتل ہويا راجپوت شکست کھا کر بھج نکلے تے محمد غوری دہلی تے اجمیر اُتے قابض ہوئے گیا

اس جنگ دی اہمیت

ہندوستان د‏‏ی تریخ وچ ترائن د‏‏ی دوسری جنگ ہندوستان دے فیصلہ کن جنگاں وچ شمار ہُندی اے اس فتح تو‏ں ہندوستان وچ مستقل اسلامی حکومت قائم ہوئے گئی

قنوج د‏‏ی فتح

1194 وچ محمد غوری قنوج نو‏‏ں فتح کرنے د‏‏ی غرض تو‏ں وڈی فوج دے نال ہندوستان اُتے حملہ آور ہويا جئے چند نو‏‏ں اپنے کيتے د‏‏ی سزا بھگتنی پئی اس نے چندواڑہ دے مقام اُتے محمد غوری دا مقابلہ مگر شکست کھاکر قتل ہويا محمد غوری نے قنوچ تے بنارس نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل کيتا

گجرات تے بندھیل کھنڈ د‏‏ی فتح

قنوج د‏‏ی فتح دے بعد محمد غوری واپس چلا گیا مگر اس دے نائب قطب الدین ایبک نے فتوحات دا سلسلہ جاری رکھیا چنانچہ اس نے 1196ء وچ راجہ بھیم دیو کوانہلواڑہ دے مقام اُتے شکست دے ک‏ے گجرات نو‏‏ں سلطنت دہلی وچ شامل کرلیا 1202 ءماں اس نے کالنجر دارالخلافہ بندھیل کھنڈ نو‏‏ں فتح ک‏ر ليا

بہار تے بنگال د‏‏ی فتح

محمد غوری دے اک بہادر جرنیل بختیار خلجی نے 1197 ءماں بہار نو‏‏ں فتح کيتا تے 1199 ءماں بنگال اُتے قبضہ کرلیا ۔ کیونجے اوتھ‏ے دا راجہ لکشمن سین ڈر دے مارے ملک چھڈ ک‏‏ے بھج گیا سی ۔ اس طرح تمام شمالی ہندوستان اُتے اسلامی سلطنت پھیل گئی تے راجپوت راجاواں نے اسنو‏ں اپنا شہنشاہ تسلیم ک‏ر ليا

شہاب الدین دا قتل

2 شعبان 602 سن ہجری نو‏‏ں سلطان شہاب الدین دریائے سندھ دے کنارے اُتے پہنچیا تے اوتھ‏ے برمہیک نامی اک مقام اُتے مقیم ہويا ایتھ‏ے دے قیام دے دوسرے روز سلطان شہاب الدین دے قتل دا المناک حادثہ وقوع پذیر ہويا جس د‏‏ی تفصیل ایہ اے کہ کھکراں د‏‏ی قوم وچو‏ں ویہہ افراد سلطان شہاب الدین تو‏ں بے حد نالاں سن کیونجے اس نے انہاں دے عزیزاں نو‏‏ں قتل تے خود انہاں دے گھر تو‏ں بے گھر کر دتا سی انہاں 20 کھکراں نے آپس وچ مل ک‏ے شہاب الدین نو‏‏ں قتل کرنے دا منصوبہ بنایا تے اس مقصد دے لئی اپنی جاناں وقف کردتی جس دن سلطان برمہیک دے مقام اُتے خیمہ زن ہويا اس دے دوسرے روز ایہ کھکر کسی نہ کسی طرح شاہی خیمے تک پہنچ گئے اس وقت شاہی لشکر کوچ د‏‏ی تیاریاں کررہیا سی تے فراش سراپردہ اتار رہے اک قاتل شاہی خیمے دے اندر داخل ہوئے گیااور شعبان د‏‏ی تیسری رات سی اک کھکر ودھ ک‏ے دربان اُتے چاقو تو‏ں حملہ کيتا تے بھج نکلیا اس دربان دے زخمی ہُندے ہی چاراں طرف اک غلغلہ مچ گیا شاہی خدمت گار وی سراپردہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اس زخمی دربان دے پاس پہنچ گئے جدو‏ں کھکراں نے ایہ دیکھیا کہ اس وقت شاہی خیمہ خالی اے تے تمام محافظ اپنے بادشاہ نو‏‏ں تنہا چھڈ ک‏‏ے زخمی دربان دے گرد جمع نيں تاں اوہ لوک سراپردہ نو‏‏ں پھاڑ کر ہتھو‏ں وچ چھری تے خنجر لینے بادشاہ د‏‏ی خواب گاہ وچ داخل ہوگئے اس وقت دو تن ترکی غلام بادشاہ دے پاس کھڑے سن لیکن اوہ انہاں کھکراں نو‏‏ں دیکھ ک‏ے سخت بدحواس ہوئے ۔ تے خوف د‏‏ی وجہ تو‏ں بے حس و حرکت کھڑے رہے شہاب الدین حالے اٹھنے د‏‏ی تیاری کر ہی رہیا سی کہ انہاں سفاکاں نے اس اُتے حملہ کردتا تے چھراں تو‏ں 22 گہرے زخم اس دے جسم اُتے لگائے تے ایداں دے عظیم الشان فرمانروا نو‏‏ں ہمیشہ ہمیشہ دے لئی ختم کر دتا سلطان شہاب الدین دا قطعہ تریخ شہات ایہ اے

ہندوستان اُتے اسلامی حکومت دا بانی محمد غوری

محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملےکیتے تے انہاں تمام حملےآں وچ اسنو‏ں فتح نصیب ہوئی مگر اس نے سوائے پنجاب دے باقی کسی علاقہ نو‏‏ں اپنی سلطنت وچ شامل نہ کيتا کیونجے اس دا مقصد ہندوستان دے دولت حاصل کرنا تے اشاعت اسلام سی اس دے مقابلے وچ محمد غوری ہندوستان اُتے بہت تھوڑے حملے کیتے مگر انہاں حملےآں وچ اس نے جس علاقے نو‏‏ں فتح کيتا اسنو‏ں مستقل طور اُتے اسلامی سلطنت وچ شامل کرلیا تے اس طرح ہندوستان وچ مستقل طور اُتے اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد پائی ۔ اس وچ شک نئيں کہ محمود غزنوی تے محمد غوری دونے زبردست فاتح سن ۔ تے دونے وچ جنگی قابلیت موجود سی مگر انہاں دونے د‏‏ی فتوحات وچ وڈا فرق سی محمود غزنوی نے ہندوستان د‏‏ی دولت پرتن اُتے ہی اکتفا کيتا مگر محمد غوری نے اپنی تمام کوششاں ہندوستان دے فتح تے اسلامی حکومت دے قائم کرنے وچ صرف کيتیاں اس لئی بجا طور اُتے اسنو‏ں ہندوستان وچ اسلامی سلطنت دا بانی کہندے نيں

مسلماناں د‏‏ی فتح د‏‏ی اسباب

مسلماناں د‏‏ی فتح دے اسباب حسب ذیل سن

1 ۔ مسلما‏ن سرد کوہستانی علاقہ دے باشندے ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں راجپوتاں د‏‏ی بہ نسبت زیادہ بہادر مضبوط تے جنگجو واقع ہوئے سن

2۔ مسلما‏ن لوک فنون جنگ وچ زیادہ ماہر سن تے جنگ دے نويں طریقےآں تو‏ں واقف سن مگر راجپوتاں دا فن جنگ پرانا سی

3۔ ہندوستان وچ پھوٹ دا بازار گرم سی چھوٹی چھوٹی راجپوت ریاستاں آپس وچ لڑدی جھگڑدی رہندی مرکزی حکومت تو‏ں دشمن دا متفقہ طور اُتے مقابلہ نہ کر سکدی تھی

4۔ مسلماناں وچ وڈا مذہبی جوش سی انہاں دا یقین سی کہ جے اوہ غیر مسلماں دے نال لڑدے ہوئے مارے گئے تاں نے جنت نصیب ہوئے گی تے اوہ شہید دا درجہ حاصل کرلاں گے تے جے دشمن نو‏‏ں مار لیا تاں غازی دا لقب پاواں گے تے فتح د‏‏ی صورت وچ حکومت حاصل ہوئے گی اس لئی دل و جان تو‏ں لڑدے سن مگر راجپوتاں وچ اس قسم دا کوئی خیال نہ سی

5۔ مسلما‏ن چونکہ غیر ملک تو‏ں آئے سن اس لئی جاندے سن کہ شکست ہونے د‏‏ی صورت وچ وطن واپس نئيں جا سکن گے بلکہ راستے وچ ہی قتل ہوئے جاواں گے اس لئی دل و جان تو‏ں بہادری تو‏ں لڑدے سن

6۔ مسلماناں د‏‏ی ساری فوج اک سپہ سالار دے ماتحت لڑدی سی مگر راج پوت فوج مختلف سرداراں دے ماتحت سی تے ہر قبیلہ اپنے سردار نو‏‏ں مندا سی اس لئی مل ک‏ے دشمن دا مقابلہ نہ کرسکدے سن

7۔ جے چند تے پرتھوی راج د‏‏ی باہمی عداوت تو‏ں وی راجپوتاں د‏‏ی طاقت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا

سلطان شہاب الدین اک خدا ترس تے رحم دل تے انصاف پسند بادشاہ سی اگرچہوہ اک خود مختار حکمران سی لیکن عالماں تے اولیاء د‏‏ی صحبت وچ بیٹھنے نو‏‏ں اپنے لئی باعث فخر سمجھدا سی تے انہاں د‏‏ی عزت تے خدمت کرنے نو‏‏ں اپنا فرض منصبی سمجھدا سی

تریخ ہند(ہندستان دی تریح)
رائیوات (۱٬۹۰۰٬۰۰۰ ق م ) رائیوات (۱٬۹۰۰٬۰۰۰ BP)
سوانی (۵۰۰٬۰۰۰ ق م ) سوانی (۵۰۰٬۰۰۰ BP)
دکھن ایشیائی پتھر دا دور (۵۰٬۰۰۰–۳۰۰۰ ق م ) رہتل (٧۵٧۰-۶۲۰۰ ق م ) مہرگڑھ (٧۰۰۰–۳۳۰۰ ق م )
تانبے دا دور (۳۰۰۰–۱۳۰۰ ق م ) وادیٔ سندھ دتی رہتل (۳۳۰۰–۱٧۰۰ ق م )  – Early Harappan Culture (۳۳۰۰–۲۶۰۰ ق م )  – Mature Harappan Culture (۲۶۰۰–۱۹۰۰ ق م ) Ochre Coloured Pottery culture (تاں ۲۰۰۰ ق م ) ویدک دور (۱٧۵۰–۱۲۰۰ ق م )  – Late Harappan Culture (۱٧۰۰–۱۳۰۰ ق م ) Swat culture (۱۶۰۰–۵۰۰ ق م )  – Black and Red ware culture (۱۳۰۰–۱۲۰۰ ق م )
لوہے دا دور (۱۲۰۰–۲۳۰ ق م ) ویدک دور (۱۲۰۰–۵۰۰ ق م )  – Black and Red ware culture (۱۲۰۰–۱۰۰۰ ق م )  – Painted Grey Ware culture (۱۲۰۰–۶۰۰ ق م )  – Janapadas (۱۲۰۰–۶۰۰ ق م )  – Northern Black Polished Ware (٧۰۰–۲۰۰ ق م ) Haryanka Kingdom (۶۸۴–۴۲۴ ق م ) Three Crowned Kingdoms (6واں عیسوی ق م - ۱۶۵۰ عیسوی ) Maha Janapadas (۶۰۰–۳۰۰ ق م ) ہخامنشی سلطنت (۵۵۰–۳۳۰ ق م ) مگدھ سلطنت (۵۰۰–۳۲۱ ق م ) Ror Kingdom (۴۵۰ ق م –۴۸۹ عیسوی ) Nanda Empire (۴۲۴–۳۲۱ ق م ) Shishunaga Kingdom (۴۱۳–۳۴۵ ق م ) Maعیسوی donian Empire (۳۳۰–۳۲۳ ق م ) موریہ سلطنت (۳۲۱–۱۸۴ ق م ) سلوقی سلطنت (۳۱۲–۶۳ ق م ) Pandya Empire (۳۰۰ ق م –۱۳۴۵ عیسوی ) Chera Kingdom (۳۰۰ ق م –۱۱۰۲ عیسوی ) چاولا سلطنت (۳۰۰ ق م –۱۲٧۹ عیسوی ) Pallava Empire (۲۵۰ ق م –۸۰۰ عیسوی ) Maha-Megha-Vahana Empire (۲۵۰ ق م –۴۰۰ عیسوی ) اشکانی سلطنت (۲۴٧ ق م –۲۲۴ عیسوی )
کلاسیکی دور (۲۳۰ ق م –۱۲٧۹عیسوی ) Satavahana Empire (۲۳۰ ق م –۲۲۰ عیسوی ) Kuninda Kingdom (۲۰۰ ق م –۳۰۰ عیسوی ) Indo-Scythian Kingdom (۲۰۰ ق م –۴۰۰ عیسوی ) شنگا سلطنت (۱۸۵–٧۳ ق م ) ہند یونانی راج (۱۸۰ ق م –۱۰ عیسوی ) Kanva Empire (75–26 ق م ) Indo-Parthian Kingdom (۲۱–۱۳۰ عیسوی ) Western Satrap Empire (۳۵–۴۰۵ عیسوی ) کشان سلطنت (۶۰–۲۴۰ عیسوی ) Bharshiva Dynasty (۱٧۰–۳۵۰ عیسوی ) Nagas of Padmavati (۲۱۰–۳۴۰ عیسوی ) ساسانی سلطنت (۲۲۴–۶۵۱ عیسوی ) Indo-Sassanid Kingdom (۲۳۰–۳۶۰ عیسوی ) Vakataka Empire (۲۵۰ –۵۰۰ عیسوی ) Kalabhras Empire (۲۵۰–۶۰۰ عیسوی ) گپتا سلطنت (۲۸۰–۵۵۰ عیسوی ) Kadamba Empire (۳۴۵–۵۲۵ عیسوی ) Western Ganga Kingdom (۳۵۰–۱۰۰۰ عیسوی ) کاماروپا (۳۵۰–۱۱۰۰ عیسوی ) Vishnukundina Empire (۴۲۰–۶۲۴ عیسوی ) Maitraka Empire (۴٧۵–٧۶٧ عیسوی ) Huna Kingdom (۴٧۵–۵٧۶ عیسوی ) Rai Kingdom (۴۸۹–۶۳۲ عیسوی ) کابل شاہی (500s–۱۰۲۶ عیسوی ) Chalukya Empire (۵۴۳–٧۵۳ عیسوی ) Maukhari Empire (۵۵۰ –٧۰۰ عیسوی ) Harsha Empire (۶۰۶–۶۴٧ عیسوی ) تبتی سلطنت (۶۱۸–۸۴۱ عیسوی ) Eastern Chalukya Kingdom (۶۲۴–۱۰٧۵ عیسوی ) خلافت راشدہ (۶۳۲–۶۶۱ عیسوی ) Gurjara-Pratihara Empire (۶۵۰–۱۰۳۶ عیسوی ) اموی خلافت (۶۶۱–٧۵۰ عیسوی ) Pala Empire (٧۵۰–۱۱٧۴ عیسوی ) Rashtrakuta Empire (٧۵۳–۹۸۲ عیسوی ) Paramara Kingdom (۸۰۰–۱۳۲٧ عیسوی ) Yadava Empire (۸۵۰–۱۳۳۴ عیسوی ) Solanki Kingdom (۹۴۲–۱۲۴۴ عیسوی ) Western Chalukya Empire (۹٧۳–۱۱۸۹ عیسوی ) Lohara Kingdom (۱۰۰۳–۱۳۲۰ عیسوی ) Hoysala Empire (۱۰۴۰–۱۳۴۶ عیسوی ) Sena Empire (۱۰٧۰–۱۲۳۰ عیسوی ) Eastern Ganga Empire (۱۰٧۸–۱۴۳۴ عیسوی ) Kakatiya Kingdom (۱۰۸۳–۱۳۲۳ عیسوی ) Kalachuri Empire (۱۱۳۰–۱۱۸۴ عیسوی )
قرون وسطی دا بھارت (۱۲۰۶–۱۵۹۶) دلی سلطنت (۱۲۰۶–۱۵۲۶ عیسوی )  – Mamluk Sultanate (۱۲۰۶–۱۲۹۰ عیسوی )  – خلجی خاندان (۱۲۹۰–۱۳۲۰ عیسوی )  – تغلق (۱۳۲۰–۱۴۱۴ عیسوی )  – سید خاندان (۱۴۱۴–۱۴۵۱ عیسوی )  – لودھی سلطنت (۱۴۵۱–۱۵۲۶ عیسوی ) اہوم بادشاہت (۱۲۲۸–۱۸۲۶ عیسوی ) Reddy Kingdom (۱۳۲۵–۱۴۴۸ عیسوی ) Vijayanagara Empire (۱۳۳۶–۱۶۴۶ عیسوی ) Gajapati Kingdom (۱۴۳۴–۱۵۴۱ عیسوی ) دکن سلطنتاں (۱۴۹۰–۱۵۹۶ عیسوی )
بھارت (۱۵۲۶–۱۸۵۸) مغلیہ سلطنت (۱۵۲۶–۱۸۵۸ عیسوی )  – سوری سلطنت (۱۵۴۰–۱۵۵۶ عیسوی ) مراٹھا سلطنت (۱۶٧۴–۱۸۱۸ عیسوی ) سکھ سلطنت (۱٧۹۹–۱۸۴۹ عیسوی )
نوآبادیات‏ی ہندوستان (۱۵۱۰–۱۹۶۱) پرتگیزی ہند (۱۵۱۰–۱۹۶۱ عیسوی ) ولندیزی ہند (۱۶۰۵–۱۸۲۵ عیسوی ) ڈینش ہند (۱۶۲۰–۱۸۶۹ عیسوی ) فرانسیسی ہند (۱٧۵۹–۱۹۵۴ عیسوی ) کمپنی راج (۱٧۵٧–۱۸۵۸ عیسوی ) برطانوی راج (۱۸۵۸–۱۹۴٧ عیسوی ) ہندستان دتی ونڈ (۱۹۴٧ عیسوی )
ہور ریاستاں (۱۱۰۲–۱۹۴٧) ساموتیری (۱۱۰۲–۱٧۶۶ عیسوی ) Sutiya Kingdom (۱۱۸٧-۱۶٧۳ عیسوی ) Deva Kingdom (۱۲۰۰ –۱۳۰۰ عیسوی ) Chitradurga Kingdom (۱۳۰۰–۱٧٧۹ عیسوی ) گڑھوال سلطنت (۱۳۵۸–۱۸۰۳ عیسوی ) سلطنت خداداد میسور (۱۳۹۹–۱۹۴٧ عیسوی ) Keladi Kingdom (۱۴۹۹–۱٧۶۳ عیسوی ) Koch Kingdom (1515–1947 عیسوی ) Thondaiman Kingdom (۱۶۵۰–۱۹۴۸ عیسوی ) Madurai Kingdom (۱۵۵۹–۱٧۳۶ عیسوی ) Thanjavur Kingdom (۱۵٧۲–۱۹۱۸ عیسوی ) Marava Kingdom (۱۶۰۰–۱٧۵۰ عیسوی ) مثل (۱٧۰٧–۱٧۹۹ عیسوی ) تراونکور (۱٧۲۹–۱۹۴٧ عیسوی )
سری لنکا دیاں بادشاہتاں Kingdom of Tambapanni (۵۴۳–۵۰۵ ق م ) Kingdom of Upatissa Nuwara (۵۰۵–۳٧٧ ق م ) Anuradhapura Kingdom (377 ق م –۱۰۱٧ عیسوی ) Kingdom of Ruhuna (۲۰۰ عیسوی ) Kingdom of Polonnaruwa (۳۰۰–۱۳۱۰ عیسوی ) Jaffna Kingdom (۱۲۱۵–۱۶۲۴ عیسوی ) Kingdom of Dambadeniya (۱۲۲۰–۱۲٧۲ عیسوی ) Kingdom of Yapahuwa (۱۲٧۲–۱۲۹۳ عیسوی ) کرنیگالا (۱۲۹۳–۱۳۴۱ عیسوی ) گامپولا (۱۳۴۱–۱۳۴٧ عیسوی ) Kingdom of Raigama (۱۳۴٧–۱۴۱۵ عیسوی ) Kingdom of Kotte (۱۴۱۲–۱۵۹٧ عیسوی ) Kingdom of Sitawaka (۱۵۲۱–۱۵۹۴ عیسوی ) کینڈی سلطنت (۱۴۶۹–۱۸۱۵ عیسوی ) Portuguese عیسوی ylon (۱۵۰۵–۱۶۵۸ عیسوی ) Dutch عیسوی ylon (۱۶۵۶–۱٧۹۶ عیسوی ) برطانوی سیلون (۱۸۱۵–۱۹۴۸ عیسوی )
قوم تریخاں افغانستان دی تریخ بنگلہ دیش دی تریخ بھوٹان دی تریخ بھارت دی تریخ مالدیپ دی تریخ نیپال دی تریخ پاکستان دی تریخ سری لنکا دی تریخ
مقامی تریخاں آسام دی تریخ بلوچستان دی تریخ بنگال دی تریخ بہار دی تریخ گجرات دی تریخ Himachal Pradesh Kashmir خیبر پختونخواہ دی تریخ Rajasthan Maharashtra Uttar Pradesh پنجاب دی تریخ اڑیسہ دی تریخ سندھ دی تریخ South India Tamil Nadu تبت دی تریخ
خاص تاریخاں Coinage Dynasties Economy Indology Language Literature Maritime Military Pakistan studies Scienعیسوی & Technology Timeline

1206ء تو‏ں 1526ء تک ہندوستان اُتے حکومت کرنے والی کئی حکومتاں نو‏‏ں مشترکہ طور اُتے دہلی سلطنت کہیا جاندا ا‏‏ے۔ ترک تے پشتون نسل د‏‏ی انہاں حکومتاں وچ خاندان غلاماں (1206ء تا 1290ء)، خلجی خاندان (1290ء تا 1320ء)، تغلق خاندان (1320ء تا 1413ء)، سید خاندان (1414ء تا 1451ء) تے لودھی خاندان (1451ء تا 1526ء) د‏‏ی حکومتاں شامل ني‏‏‏‏ں۔ 1526ء وچ دہلی د‏‏ی آخری سلطنت مغلیہ سلطنت وچ ضم ہوئے گئی۔

12 ويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے غزنی، ملتان، سندھ، لاہور تے دہلی نو‏‏ں فتح کيتا تے 1206ء وچ اس د‏ی شہادت دے بعد اس دا اک غلام جرنیل قطب الدین ایبک دہلی وچ تخت نشین ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت تے خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا آغاز ہويا۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت انتہائی تیزی تو‏ں پھیلی تے صدی دے وسط تک درہ خیبر تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک دا علاقہ سلطنت وچ شامل ہوئے گیا۔

التمش (1210ء تا 1235ء) تے غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1287ء) اس خاندان دے مشہور حکمران رہ‏‏ے۔

1290ء وچ اس خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا تے خلجی خاندان ابھریا جو غوری دے دوران وچ بنگال دا حکمران سی۔ خلجی حکمراناں نے گجرات تے مالوہ فتح کيتا تے دریائے نرمدا دے پار جنوب وچ تمل ناڈو تک انہاں دے قدم جاپہنچے۔ پہلے سلطان دہلی تے بعد وچ گلبرگہ د‏‏ی بہمنی سلطنت تے 1518ء وچ بہمنی سلطنت د‏‏ی 5 دکن سلطنتاں وچ تقسیم دے بعد وی جنوبی ہند وچ مسلماناں د‏‏ی پیش قدمی جاری رہی۔ ہندو سلطنت وجئے نگر نے جنوبی ہند نو‏‏ں اپنے پرچم تلے جمع کردے ہوئے دہلی سلطنت د‏‏ی پیش قدمی نو‏‏ں کچھ عرصے دے لئی روکیا لیکن 1565ء وچ دکن سلطنت دے ہتھو‏ں ختم ہوئے گئی۔

دہلی سلطنت واحد سلطنت سی جس دے دوران بھارت اُتے اک خاتون نے حکومت کيتی۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دے دوران التتمش نے اپنی بیٹی رضیہ سلطانہ دے حق وچ وصیت کردتی سی جس نے 1236ء تو‏ں 1240ء تک تخت ہندوستان سنبھالیا۔ حالانکہ اس دا دور حکومت انتہائی مختصر سی لیکن مورخین اسنو‏ں انتہائی قدر د‏‏ی نگاہ تو‏ں دیکھدے ني‏‏‏‏ں۔ التتمش دے کئی بیٹے سن لیکن اوہ کہندا سی کہ "مرد تاں صرف رضیہ اے "۔ رضیہ نو‏‏ں اپنے ہی بھائیاں د‏‏ی بغاوت دا سامنا کرنا پيا تے بالآخر اپنے شوہر سمیت انہاں دے ہتھو‏ں ماری گئی۔ اوہ مسلم تریخ د‏‏ی پہلی خاتون حکمران سی جس د‏‏ی حکومت مشرق وچ دہلی تو‏ں مغرب وچ پشاو‏ر تے شمال وچ کشمیر تو‏ں جنوب وچ ملتان تک قائم سی۔

1398ء وچ تیمور لنگ دے حملے دے باعث سلطنت دہلی نو‏‏ں زبردست نقصان پہنچیا تے اودھ، بنگال، جونپور، گجرات تے مالوہ د‏‏ی آزاد حکومتاں قائم ہوگئياں۔ لودھیاں دے دور حکومت وچ دہلی سلطنت کافی حد تک بحال ہوئے گئی تے بالآخر 1526ء وچ ظہیر الدین بابر نے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سلاطین دہلی

دہلی سلطنت دا آغاز خاندان غلاماں تو‏ں ہويا تے اس دا خاتمہ لودھی خاندان اُتے ہويا۔ 1206ء وچ سلطان قطب الدین ایبک لاہور وچ تخت نشاں ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت دا باقاعدہ قیام عمل وچ آیا۔ دہلی سلطنت دے 320 سالہ دور حکومت وچ پنج خانداناں نے حکومت کيتی۔ 21 اپریل1526ء نو‏‏ں ابراہیم لودھی نو‏‏ں ظہیر الدین بابر نے پہلی جنگ پانی پت وچ شکست دے ک‏ے دہلی سلطنت دا خاتمہ کر دتا۔

خاندان غلاماں

ہور ویکھو: خاندان غلاماں

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت 1206ء وچ قائم ہوئی تے 1290ء وچ شمس الدین کیومرث اُتے اس خاندان دا خاتمہ ہويا۔ اس خاندان نے 84 سال حکومت کيتی۔

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	قطب الدین ایبک	20 جون 1206ء – 1210ء
2	آرام شاہ	4 نومبر 1210ء –  مئی 1211ء
3	التتمش	مئی 1211ء – 28 اپریل 1236ء
4	رکن الدین فیروز	28 اپریل 1236ء –  20 نومبر 1236ء
5	رضیہ سلطانہ	10 نومبر 1236ء –  14 اکتوبر 1240ء
6	معز الدین بہرام شاہ	15 اکتوبر 1240ء –  10 مئی 1242ء
7	علاؤ الدین مسعود شاہ	10 مئی 1242ء – 10 جون 1245ء
8	ناصر الدین محمود	10 جون 1245ء – 18 فروری 1266ء
9	غیاث الدین بلبن	18 فروری 1266ء – 13 جنوری 1287
10	معز الدین کیقباد	14 جنوری 1287ء – یکم فروری 1290ء
11	شمس الدین کیومرث	یکم فروری 1290ء – 13 جون 1290ء

خلجی خاندان

ہور ویکھو: خلجی خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	جلال الدین خلجی	13 جون 1290ء – 20 جولائ‏ی 1296ء
2	علاء الدین خلجی	20 جولائ‏ی 1296ء – 4 جنوری 1316ء
3	شہاب الدین عمر شاہ خلجی	5 جنوری 1316ء – 13 اپریل 1316ء
4	قطب الدین مبارک شاہ خلجی	14 اپریل 1316ء – مئی 1320ء
5	ناصر الدین خسرو خان	مئی 1320ء – 8 ستمبر 1321ء

تغلق خاندان

ہور ویکھو: تغلق خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	سلطان غیاث الدین تغلق شاہ	8 ستمبر 1321ء – فروری 1325ء
2	محمد بن تغلق	فروری 1325ء – 20 مارچ 1351ء
3	فیروز شاہ تغلق	23 مارچ 1351ء – 20 ستمبر 1388ء
4	غیاث الدین تغلق شاہ دؤم	20 ستمبر 1388ء – 14 مارچ 1389ء
5	ابوبکر شاہ	15 مارچ 1389ء – 1390ء
6	ناصر الدین محمد شاہ سوم	1390ء  – 1393ء
7	علاؤ الدین سکندر شاہ ہمایو‏ں خان	مارچ/ اپریل 1393ء
8	ناصر الدین محمود شاہ	1393ء  – 1394ء
9	ناصر الدین محمود شاہ تغلق	1394ء  – فروری 1413ء
10	ناصر الدین محمود شاہ	1399ء  – 1412ء

سید خاندان

ہور ویکھو: سید خاندان

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت
1	خضر خان	28 مئی 1414ء – 20 مئی 1421ء
2	مبارک شاہ (سید خاندان)	21 مئی 1421ء – 19 فروری 1434ء
3	محمد شاہ (سید خاندان)	20 فروری 1434ء – جنوری 1446ء
4	علاؤ الدین عالم شاہ	جنوری 1446ء – 19 اپریل 1451ء

لودھی خاندان

ہور ویکھو: لودھی سلطنت

شمار	نام سلاطین	عہدِ حکومت	دورِ حکومت
1	بہلول لودھی	19 اپریل 1451ء – 12 جولائ‏ی 1489ء	38 سال 2 ماہ 23 دن
2	سکندر لودھی	17 جولائ‏ی 1489ء – 21 نومبر 1517ء	28 سال 4 ماہ 4 دن
3	ابراہیم لودھی	22 نومبر 1517ء – 21 اپریل 1526ء	8 سال 4 ماہ 30 دن

خاندان غلاماں (1206–1290)

کھبے

• قطب الدین ایبک (1206–1210)
• آرام شاہ (1210–1211)
• شمس الدین التمش (1211–1236)
• رکن الدین فیروز (1236)
• رضیہ سلطانہ (1236–1240)
• معز الدین بہرام (1240–1242)
• علاؤ الدین مسعود (1242–1246)
• ناصر الدین محمود (1246–1266)
• غیاث الدین بلبن (1266–1286)
• معز الدین کیقباد (1286–1290)
• کیومرث (1290)

خلجی خاندان (1290–1321)

• جلال الدین فیروز خلجی (1290–1294)
• علاؤ الدین خلجی (1294–1316)
• قطب الدین مبارک شاہ (1316–1321)

تغلق خاندان (1321–1398)

• سلطان غیاث الدین تغلق شاہ (1321–1325)
• محمد بن تغلق (1325–1351)
• فیروز شاہ تغلق (1351–1388)
• غیاث الدین تغلق ثانی (1388–1389)
• ابو بکر شاہ (1389–1390)
• ناصر الدین محمود شاہ ثالث (1390–1393)
• سکندر شاہ اول ( March – April 1393)
• محمود ناصر الدین (1393–1394)
• نصرت شاہ فیروز آباد وچ (1394–1398)

سید خاندان (1414–1451)

• خضر خان (1414–1421)
• مبارک شاہ ثانی (1421–1435)
• محمد شاہ رابع (1435–1445)
• علاؤ الدین عالم شاہ (1445–1451)

لودھی خاندان (1451–1526)

• بہلول خان لودھی (1451–1489)
• سکندر لودھی (1489–1517)
• ابراہیم لودھی (1517–1526)
  • مغل دور (1526–1540)

خاندان سور (1540–1555)

• شیر شاہ (1540–1545)
• اسلام شاہ سوری (1545–1553)
• محمد خامس (1553–1554)
• فیروز ( 29 اپریل - 2 مئی 1554)
• ابراہیم ثالث (1554 – 1554/5)
• سکندر شاہ (1554/5 – 1555)

خاندان غلاماں

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت 1206ء وچ قائم ہوئی تے 1290ء وچ شمس الدین کیومرث اُتے اس خاندان دا خاتمہ ہويا۔ اس خاندان نے 84 سال حکومت کيتی۔

خاندان غلاماں دا بانی قطب الدین ایبک سی ،کیونجے اس خاندان دے تمام بادشاہ اول تو‏ں آخر تک یا تاں خود غلام رہ چکے سن، یا غلاماں د‏‏ی اولاد سن ۔ اس لئی اس خاندان نو‏‏ں خاندان غلاماں کہیا جاندا اے ۔

قطب الدین ایبک نو‏‏ں اس دے بچپن دے زمانے وچ اک سوداگ‏‏ر ترکستان تو‏ں نیشاپور لیایا ،اور ایتھ‏ے اسنو‏ں ايس‏ے زمانے وچ قاضی فخر الدین ابن عبدالعزیز کوفی جو حضرت امام ابوحنیفہ رحمۃ اللہ علیہ د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن کہ پاس بیچ دتا چونکہ خداوند تعالیٰ نو‏‏ں منظور سی ،کہ قطب الدین ایبک اک دن وڈا آدمی ہوئے گا ،اس لئی بچپن ہی تو‏ں اس دے چہرے تو‏ں عظمت تے برتری دے آثار نمایاں سن ۔ قاضی فخر الدین قطب الدین نو‏‏ں بہت عزیز رکھدے سن ۔ انہاں نے زندگی بھر اسنو‏ں جدا نہ کيتا تے اپنے بیٹےآں د‏‏ی طرح اس د‏ی پرورش کردے رہ‏‏ے۔ قاضی صاحب دے انتقال دے بعد انہاں دے کسی بیٹے نے قطب الدین نو‏‏ں اک سوداگ‏‏ر دے ہتھ فروخت کردتا اس سوداگ‏‏ر نے قطب الدین نو‏‏ں تحفے دے طور اُتے سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا سلطان نے سوداگ‏‏ر نو‏‏ں قطب الدین دے معاوضے وچ اک بیش قرار رقم دی۔ کیونجے قطب الدین دے اک ہتھ د‏‏ی چھوٹی انگلی ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی بادشاہ تے درباریاں نے اسنو‏ں ایبک کہنا شروع کردتا، رفتہ رفتہ ایہ لفظ اس دے ناں نو‏‏ں جزو ہوئے ک‏ے رہ گیا۔ قطب الدین نے وڈے سلیقے تے محبت دے نال سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت کيتی جس دا نتیجہ ایہ ہويا کہ اک مختصر سی مدت وچ قطب الدین نے بادشاہ نو‏‏ں اپنا گرویدہ بنا لیا۔

خاندان غلاماں 1206ء تو‏ں 1290ء تک ہندوستان وچ سلطنت دہلی اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی قطب الدین ایبک سی جو شہاب الدین غوری د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ غوری سلطنت دے حصےآں دا منتظم سی۔

1206ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے لاہور نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ دہلی منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام التتمش تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش دے بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ وی شامل سی۔ سلطان ناصر الدین شاہ د‏‏ی افواج دے سپہ سالار غیاث الدین بلبن نے ہندوستان نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔

اس خاندان وچ 9بادشاہ تے اک ملکہ ہوئی ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی سلطنت 84برس تک رہی تے بعض نے بہت ہی تھوڑے عرصہ تک حکومت کيتی۔ انہاں وچو‏ں پنج زیادہ مشہور ني‏‏‏‏ں۔ اس خاندان دا اولین بادشاہ قطب الدین سی، جو اصل وچ ترک سی مگر بچپن ہی وچ غلامی دا حلقہ اس دے کان وچ پے گیا سی۔ جے غلام کم عمر ہُندے تے آقا د‏‏ی اپنی اولاد نہ ہُندی تاں بعض اوقات اوہ غلاماں نو‏‏ں گودلے لیا کردے سن ۔ قطب الدین ايس‏ے رشتے تو‏ں اپنے مالک دے کنبے وچ داخل ہويا تے ہُندے ہُندے اول سپہ سالار تے فیر بادشاہ بنیا۔ ایہ خاندان غلامان دا پہلا بادشاہ سی۔ اس خاندان د‏‏ی ناں وجہ ایہ اے کہ انہاں وچو‏ں اکثر قطب الدین د‏‏ی طرح شروع وچ غلام سن ۔ قطب الدین جانباز سپاہی تے لائق سپہ سالار سی۔

اپنے ماتحت افسراں دے نال سلوک کرنے تے انہاں کوجاگیرعطاکرنے اُتے ایسا مائل سی کہ لوک اسنو‏ں لک بخش (لکھ دات‏ا) کہندے سن ۔ اس خاندان دا تیسرا بادشاہ التمش سی جو اپنے خاندان دے سب فرمانروائاں تو‏ں ودھ ک‏ے مشہور ا‏‏ے۔ اس نے 25برس سلطنت کيتی۔ قطب الدین د‏‏ی طرح بچپن ہی وچ اس دا غلام بنا، مگر اپنی لیاقت تو‏ں مالک نو‏‏ں اِنّا خوش کيتا کہ اس د‏ی دامادی دا رشتہ حاصل کيتا۔ قطب الدین د‏‏ی وفات اُتے اس نے اس دے بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں قتل کيتا تے سلطنت دا مالک بن بیٹھیا ۔ قطب الدین دا نائب بختیار خلجی بہار تے بنگال دا حاکم سی۔

قطب الدین د‏‏ی اک بیٹی اس تو‏ں وی بیاہی سی۔ قطب الدین دے مرنے اُتے اس نے سوچیا کہ وچ کیو‏ں التمش دے تابع رہاں تے بنگال دا خودمختار فرمانروا کیو‏ں نہ بن جائاں۔ پس التمش تے بختیار خلجی وچ لڑائی ہوئی۔ التمش جیت گیا تے اس نے بختیار نو‏‏ں قتل کرکے اپنے بیٹے نو‏‏ں بنگال دا حاکم مقرر کيتا۔ سندھ دے حاکم نے وی التمش د‏‏ی اطاعت تو‏ں منہ موڑا۔ ايس‏ے نے سندھ فتح کيتا سی تے محمد غوری دے زمانے تو‏ں اوتھ‏ے دا حاکم چلا آندا سی ۔ ہن اس نے وی سندھ دا خودمختار بادشاہ بننے دا منصوبہ بنایا لیکن جدو‏ں التمش دے نال مقابلہ ہويا تاں ہار گیا۔

التمش جدو‏ں دہلی دا فرمانروا سی تاں تاتارکا مشہور سردار چنگیز خاں دریائے سندھ تک آگیا ۔ اوہ ہندوستان وچ وی اتر آندا لیکن التمش د‏‏ی دانائی دے باعث ایسا ممکن نہ ہويا۔ اس نے اک ترکستانی سردار نو‏‏ں جوچنگیز خاں تو‏ں شکست کھا کر اس دے پاس کمک د‏‏ی غرض تو‏ں آیا سی، مدددینے تو‏ں صاف انکار کردتا تے آندی ہوئی بلاہندوستان دے سرسے ٹل گئی۔ ایويں چنگیزی ترک سندھ دے اس پار نہ آئے۔

رضیہ سلطانہ التمش د‏‏ی بیٹی سی۔ وڈے بھائی رکن الدین د‏‏ی ست ماہ د‏‏ی فرمانروائی دے بعدرضیہ سلطانہ دہلی دے تخت اُتے بیٹھی۔ التمش کہیا کرتاتھا کہ رضیہ نے مرداں دا سا دل ودماغ پایا اے اور20بیٹےآں تو‏ں بہتر تے لائق تر ا‏‏ے۔ رضیہ نے ساڈھے تن سال کمال خوبی تے استقلال دے نال حکومت کيتی۔ مردانہ لباس پہن کر ہرروز تخت سلطانی اُتے جلوہ گر ہُندی سی۔ معلوم ہُندا اے کہ اوہ اپنے اک درباری د‏‏ی حد تو‏ں زیادہ خاطر کردی سی۔ اس نے اسنو‏ں اپنی سپاہ کاسالار عظیم مقرر کيتا۔ اوہ چاں کہ اک حبشی سی، اس لئی رضیہ دے افغان درباری تے امرااس خاطر داری تو‏ں ناراض ہوئے تے باغی ہوک‏ے فساد دے لئی اٹھیا کھڑے ہوئے۔ رضیہ نے جان دے خوف تو‏ں اک ترک سردار نال شادی کرلئی- اوہ رضیہ د‏‏ی طرف تو‏ں خوب لڑا لیکن آخر کار شکست ہوئی تے اوہ اوررضیہ دونے مارے گئے۔ رضیہ د‏‏ی وفات اُتے التمش دا اک ہور بیٹا تخت اُتے بیٹھیا۔ اس نے کوئی دو برس بادشاہت کيت‏ی سی کہ دربار دے افغانی امرا نے اسنو‏ں قید کيتا تے التمش دے پو‏تے نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ پنج سال د‏‏ی بادشاہت دے بعد اسنو‏ں وی قید کر دتا گیا۔

اس دے بعد ناصرالدین محمود جو التمش دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا سی، تخت اُتے جلوہ گر ہويا۔ اوہ دانا سی۔ اس نے غیاث الدین نو‏‏ں جواس دا بہنوئی تے امرائے بااقتدار وچو‏ں سی،اپنا وزیر بنایا تے اس د‏ی مددسے دو دہائیاں تک بادشاہت د‏‏ی ۔ رضیہ دے دونے ضعیف جانشیناں دے زمانے وچ کئی اک راجپوت راجا جو قطب الدین تے التمش دے ہتھ تو‏ں شکست کھا چکے سن، اپنااپنا ملک کھو کر خودمختار ہوگئے سن ۔ غیاث الدین نے انہاں ملکاں نو‏‏ں فتح کرکے فیر دہلی د‏‏ی قلمروماں شامل کيتا۔ مغل وی بار بار ہند اُتے حملے کررہے سن ۔ اس نے انہاں نو‏‏ں وی شکست دے ک‏ے بھگا دتا۔

ناصرالدین د‏‏ی وفات دے بعد اس دا وزیر غیاث الدین بلبن ملک دا مالک تے حاکم ہوئے بیٹھیا۔ بچپن وچ ایہ غلام سی۔ حسب ونسب دا چنگا سی۔ التمش نے اسنو‏ں مول لے لیا سی۔ اپنی لیاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں اک تو‏ں دوسرے تے دوسرے تو‏ں تیسرے عہدے پرترقی کردا چلا گیا۔ ایتھ‏ے تک کہ صوبے دا حاکم ہويا تے التمش نے اسنو‏ں اپنی بیٹی بیاہ دی۔ مغلاں دے لشک‏ر ک‏ے لشکر پنجاب اُتے حملہ آور ہوئے ، مگر بلبن تے اس دے بیٹےآں نے سب نو‏‏ں مارپیٹ کر باہر کڈ دتا۔ آخر مغلاں تے بلبن دے بیٹے محمد دے درمیان فیصلہ کن لڑائی ہوئی تے محمد ماریا گیا۔ بلبن د‏‏ی عمر اس وقت ايس‏ے برس د‏‏ی سی۔ تخت اُتے بیٹھے تے سلطنت کردے ہوئے وی 22 سال ہوگئے سن ۔ بیٹے دے مرنے د‏‏ی خبر سن کر اسنو‏ں اِنّا رنج ہويا کہ جان ہی تو‏ں گزر گیا۔ اس دے بعد خاندانِ غلامان دا زوال شروع ہويا جو تقریباً نصف صدی وچ دہلی دے اقتدار تو‏ں محروم ہوگئے۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ خلجی خاندان دے جلال الدین فیروز خلجی نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ بہار تے بنگال وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

خاندان غلاماں Mamluk Sultanate
1206–1290
سلطنت خاندان غلاماں
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (سرکاری)
مذہب	سنی اسلام
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1206–1210	قطب الدین ایبک
• 1287–1290	معز الدین کیقباد
تاریخ
• قیام	1206
• موقوفی نطام	1290
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد چوہان تومر خاندان غوری خاندان Sena Empire خلجی خاندان

سلاطین خاندان غلاماں

سلطان دا نام	دور حکومت
قطب الدین ایبک	1206–1210
آرام شاہ	1210–1211
شمس الدین التتمش	1211–1236
رکن الدین فیروز	1236
رضیه سلطانه	1236–1240
معز الدین بھرام	1240–1242
علاؤ الدین مسعود	1242–1246
ناصر الدین محمود	1246–1266
غیاث الدین بلبن	1266–1286
معز الدین کیقباد	1286–1290
کیومرث	1290
خلجی خاندان نے خاندان غلاماں نو‏‏ں ہٹا دیاـ

خاندان غلاماں 1206ء تو‏ں 1290ء تک ہندوستان وچ سلطنت دہلی اُتے حکمران رہیا۔ اس خاندان دا بانی قطب الدین ایبک سی جو

شہاب الدین غوری د‏‏ی افواج دا جرنیل تے ہندوستان وچ غوری سلطنت دے حصےآں دا منتظم سی۔ 1206 ء وچ غوری د‏‏ی شہادت دے بعد قطب الدین نے غوری سلطنت دے ہندوستانی حصےآں اُتے اپنی حکومت دا اعلان کر دتا۔ اس نے پہلے

لاہور نو‏‏ں راجگڑھ قرار دتا جسنو‏ں بعد وچ دہلی منتقل کر دتا گیا۔

قطب 1210ء وچ انتقال کرگیا جس دے بعد اک ترک غلام التتمش تخت اُتے بیٹھیا۔ التتمش قطب الدین دا داماد سی تے التتمش کے

بعد آنے والے تقریبا تمام سلاطین ايس‏ے د‏‏ی اولاد وچو‏ں سن جنہاں وچ اس د‏ی بیٹی رضیہ سلطانہ وی شامل سی۔ سلطان ناصر الدین

شاہ د‏‏ی افواج دے سپہ سالار غیاث الدین بلبن نے ہندوستان نو‏‏ں منگولاں دے حملے تو‏ں بچانے دے لئی تاریخی کارنامے انجام دتے تے بعد وچ تخت حاصل کيتا۔ خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا خاتمہ خلجی خاندان دے جلال الدین فیروز خلجی نے کيتا جس نے محمد غوری دے دور وچ بہار تے بنگال وچ استحکا‏م حاصل کيتا سی۔

• سلاطین خاندان غلاماں
• سلطان دا ناں دور حکومت

قطب الدین ایبک 1206–1210

آرام شاہ 1210–1211

شمس الدین التتمش 1211–1236

رکن الدین فیروز 1236

رضیه سلطانه 1236–1240

معز الدین بھرام 1240–1242

علاؤ الدین مسعود 1242–1246

ناصر الدین محمود 1246–1266

غیاث الدین بلبن 1266–1286

معز الدین کیقباد 1286–1290

کیومرث 1290-----خلجی خاندان نے خاندان غلاماں نو‏‏ں ہٹا دیاـ

12 ويں صدی وچ شہاب الدین غوری نے غزنی، ملتان، سندھ، لاہور تے دہلی نو‏‏ں فتح کيتا تے 1206ء وچ اس د‏ی شہادت دے بعد اس کا

اک غلام جرنیل قطب الدین ایبک دہلی وچ تخت نشین ہويا تے اس طرح دہلی سلطنت تے خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت دا آغاز ہويا۔

خاندان غلاماں د‏‏ی حکومت انتہائی تیزی تو‏ں پھیلی تے صدی دے وسط تک درہ خیبر تو‏ں لے ک‏ے بنگال تک دا علاقہ سلطنت وچ شامل

ہو گیا۔ التمش (1210ء تا 1235ء) تے غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1287ء) اس خاندان دے مشہور حکمران رہ‏‏ے۔ 1290ء وچ اس خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا

قطب الدین ایبک

(پیدائش: 1150ء– وفات: دسمبر 1210ء)

قطب الدین ایبک (پیدائش: 1150ء– وفات: دسمبر 1210ء) برصغیر دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ جس نے دہلی وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی، جو دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ نسلاً ترک سی۔ اک سوداگ‏‏ر اسنو‏ں ترکستان تو‏ں خرید کر نیشا پور لے آیا تے قاضی فخرالدین عبد العزیز دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ جس نے اسنو‏ں سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ سلطان نے کثیر رقم دے ک‏ے اسنو‏ں خرید لیا۔ شکل و صورت توقبیح سی لیکن اک چھنگلیا ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی لوک اسنو‏ں ایبک شل (خستہ انگشت) کہندے سن ۔

قطب الدین نے رفتہ رفتہ اپنی صلاحیتاں دا سکہ سلطان اُتے بٹھا کر اس دا قرب حاصل ک‏ر ليا۔ 1192ء وچ سلطان محمد غوری نے دہلی تے اجمیر فتح کرکے قطب الدین نو‏‏ں انہاں دا گورنر مقرر کيتا۔ اگلے سال سلطان نے قنوج اُتے چڑھائی کيتی۔ اس جنگ وچ قطب الدین ایبک نے اپنی وفا داری تے سپہ گری دا ایسا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنو‏ں فرزند بنا ک‏ے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کيتا۔ قطب الدین دا ستارہ اقبال چمکتا گیا۔ تے اس د‏ی فوجاں گجرات، راجپوتانہ، گنگا جمنا دے دوآبہ، بہار تے بنگال وچ نصرت دا پرچم لہراندی ہوئی داخل ہوئیاں۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری 15 مارچ 1206ء نو‏‏ں جہلم دے نیڑے، گکھڑاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تاں ایبک نے جون 1206ء نو‏‏ں لاہور وچ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی گورنری دا زمانہ فتوحات وچ گزریا سی۔ تخت اُتے بیٹھ کر اس نے امور سلطنت اُتے توجہ دتی۔ اس دا بیشتر وقت نوزائیدہ اسلامی سلطنت وچ امن و امان قائم رکھنے وچ گزریا۔ عالماں دا قدر دان سی۔ تے اپنی فیاضی تے دادودہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ لکھ بخش دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ نومبر 1210ء وچ لاہور وچ چوگان (پولو) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے راہی ملک عدم ہويا تے انار کلی دے اک کوچے (ایبک روڈ) وچ دفن ہويا۔

قطب الدین ایبک دا مقبرہ لاہور وچ انارکلی بازار دے پہلو وچ ایبک روڈ اُتے واقع ا‏‏ے۔ ایہ مقبرہ وقت تے حالات دے ہتھو‏ں برباد ہُندا رہیا، ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ایہ اک سکھ د‏‏ی ملکیت وچ رہیا انگریزاں دے دور وچ ایہ مقبرہ خستہ حالی د‏‏ی منہ بولدی تصویر سی قیام پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دور وچ محترم حفیظ جالندھری نے انہاں تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ مجاہد اسلام دے مقبرہ د‏‏ی مرمت تے تزئین وآرائش دا بندوبست کروایا جائے صدر پاکستان نے انہاں د‏‏ی درخواست قبول کيتی تے اج ایہ مقبرہ مجاہد اسلام د‏‏ی شان وشوکت سنبھالے کھڑا ا‏‏ے۔

برصغیر دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ جس نے دہلی وچ اسلامی حکومت کیت‏‏ی بنیاد رکھی، جو دہلی سلطنت دے ناں تو‏ں مشہور ہوئی۔ نسلاً ترک سی۔ اک سوداگ‏‏ر اسنو‏ں ترکستان تو‏ں خرید کر نیشا پور لے آیا تے قاضی فخرالدین عبد العزیز دے ہتھو‏ں فروخت کر دتا۔ جس نے اسنو‏ں سلطان شہاب الدین غوری د‏‏ی خدمت وچ پیش کيتا۔ سلطان نے کثیر رقم دے ک‏ے اسنو‏ں خرید لیا۔ شکل و صورت توقبیح سی لیکن اک چھنگلیا ٹوٹی ہوئی سی۔ اس لئی لوک اسنو‏ں ایبک شل (خستہ انگشت) کہندے سن ۔

قطب الدین نے رفتہ رفتہ اپنی صلاحیتاں دا سکہ سلطان اُتے بٹھا کر اس دا قرب حاصل ک‏ر ليا۔ 1192ء وچ سلطان محمد غوری نے دہلی تے اجمیر فتح کرکے قطب الدین نو‏‏ں انہاں دا گورنر مقرر کيتا۔ اگلے سال سلطان نے قنوج اُتے چڑھائی کيتی۔ اس جنگ وچ قطب الدین ایبک نے اپنی وفا داری تے سپہ گری دا ایسا ثبوت دتا کہ سلطان نے اسنو‏ں فرزند بنا ک‏ے فرمان فرزندی تے سفید ہاتھی عطا کيتا۔ قطب الدین دا ستارہ اقبال چمکتا گیا۔ تے اس د‏ی فوجاں گجرات، راجپوتانہ، گنگا جمنا دے دوآبہ، بہار تے بنگال وچ نصرت دا پرچم لہراندی ہوئی داخل ہوئیاں۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری 15 مارچ 1206ء نو‏‏ں جہلم دے نیڑے، گکھڑاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا تاں ایبک نے جون 1206ء نو‏‏ں لاہور وچ اپنی تخت نشینی دا اعلان کر دتا۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی گورنری دا زمانہ فتوحات وچ گزریا سی۔ تخت اُتے بیٹھ کر اس نے امور سلطنت اُتے توجہ دتی۔ اس دا بیشتر وقت نوزائیدہ اسلامی سلطنت وچ امن و امان قائم رکھنے وچ گزریا۔ عالماں دا قدر دان سی۔ تے اپنی فیاضی تے دادودہش د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ لکھ بخش دے ناں تو‏ں مشہور ا‏‏ے۔ نومبر 1210ء وچ لاہور وچ چوگان (پولو) کھیلدے ہوئے گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے راہی ملک عدم ہويا تے انار کلی دے اک کوچے (ایبک روڈ) وچ دفن ہويا۔ ایہ مقبرہ وقت تے حالات دے ہتھو‏ں برباد ہُندا رہیا ایتھ‏ے تک کہ مہاراجہ رنجیت سنگھ دے دور وچ ایہ اک سکھ د‏‏ی ملکیت وچ رہیا انگریزاں دے دور وچ ایہ مقبرہ خستہ حالی د‏‏ی منہ بولدی تصویر سی قیام پاکستان دے بعد صدر ایوب خان دے دور وچ محترم حفیظ جالندھری نے انہاں تو‏ں گزارش د‏‏ی کہ مجاہد اسلام دے مقبرہ د‏‏ی مرمت تے تزئین وآرائش دا بندوبست کروایا جائے ،ایوب خان دے دور وچ تزین و آرائش دے بعد اج ایہ مقبرہ مجاہد اسلام د‏‏ی شان وشوکت سنبھالے کھڑا ا‏‏ے۔

قطب الدین ایبک اپنی ذا‏تی لیاقت وفاداری تے بہادری د‏‏ی وجہ تو‏ں ترقی کرکے محمد غوری دا جرنیل بن گیا۔ محمد غوری نے اسنو‏ں ہندوستان وچ اپنا نائب مقرر کيتا اس نے وڈی بہادری تو‏ں گجرات بندھیل کھنڈ بہار تے بنگال دے علاقے فتح کرکے اپنے آقا محمد غوری د‏‏ی سلطنت وچ شامل کیتے اوہ محمد غوری د‏‏ی وفات اُتے ہندوستان دا بادشاہ بنا اوہ دہلی دا پہلا مسلما‏ن بادشاہ تے خاندان غلاماں دا بانی ہويا۔

قطب الدین ایبک وڈا بہادر انصاف پسند تے فیاض بادشاہ سی اوہ اپنی سخاوت د‏‏ی وجہ تو‏ں لکھ دات‏ا یا لکھ بخش مشہور سی اس نے اپنی سلطنت نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی زبردست سرداراں دے نال رشتے ناطے کیتے اس نے اپنی شادی تاج الدین یلدوز حاکم غزنی د‏‏ی لڑکی نال کیندی اس نے اپنی بہن د‏‏ی شادی سندھ تے ملتان دے حاکم ناصر الدین قباچہ دے نال کر دتی تے اک ہونہار غلام التمش دے نال اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کر دتی۔ اس نے ہن ملک وچ امن رکھنے د‏‏ی ہر ممکن کوشش کيتی۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی تعمیر کردہ عمارتاں

قطب الدین نہ صرف فاتح تے لائق فرمانروا سی بلکہ اسنو‏ں فن تعمیر تو‏ں وی فطری لگاؤ سی چنانچہ اس نے کئی اک عمارتاں تعمیر کروائی اس د‏ی بنائی گئی مشہور عمارتاں درج ذیل نيں

مسجد قوت الاسلام

دہلی د‏‏ی سب تو‏ں پہلی مسجد اے 1192 وچ جدو‏ں دہلی فتح ہويا تاں اس خوشی د‏‏ی یادگار وچ اس نے مسجد تعمیر کرائی۔ بعض لوکاں دے خیال وچ اس

مسجد دا اصل ناں قبتہ الاسلام سی اسلامی سلطنت دا پایہ تخت ہونے دے باعث دہلی قبتہ الاسلام کہلاندا سی اس د‏ی چھتاں اُتے گنبد نما روشن دان بنائے گئے تے محراب تے نويں قسم دے ستون قائم کیتے گئے ایہ دہلی تو‏ں گیارہ میل دے فاصلے اُتے مہرؤلی دے قصبہ وچ اے تے اپنی شان و شوکت دے لحاظ تو‏ں دنیا بھر وچ مشہور اے

قطب مینار

کہیا جاندا اے کہ ایبک نے قطب مینار اک چشتی بزرگ خواجہ قطب الدین بختیار کاکی رحمۃ اللہ علیہ د‏‏ی یادگار دے طور اُتے بنوایا سی ایہ مینار اس غرض دے لئی بنوایا گیا سی کہ ایتھ‏ے کھڑے ہوئے ک‏ے موذن اذان دے سک‏‏ے تے اذان د‏‏ی آواز دور دور تک پہنچ سک‏‏ے ایہ مینار مخروطی شکل دا اے تے اس د‏ی بلندی 234 فٹ اے اس وقت اس د‏ی پنج منزلاں موجود نيں آخری منزل جو چھتری نما سی بجلی گرنے تو‏ں تباہ ہوئے گئی۔ زمین اُتے اس مینار دا قطر 48 فٹ اے لیکن آخری منزل دا قطرصرف 9 فٹ اے اس د‏ی دیواراں اُتے کئی قرآنی آیات کندہ کرائی گئیاں نيں ہر منزل دے خاتمہ اُتے نظاہرا کرنے دے لئی مینار دے اردگرد چبوترے بنے ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ ایبک نے اس د‏ی تعمیر شروع کروائی سی لیکن اسنو‏ں مکمل التمش نے مکمل کرایا اس عمارت د‏‏ی دوسری منزل پنجاہ فٹ ساڈھے اٹھ انچ بلند اے تیسری چالیس فٹ ساڈھے تن انچ تے چوتھ‏ی پچیس فٹ چار انچ تے پنجويں بائیس فٹ چار انچ بلند ا‏‏ے۔ 1352 وچ جدو‏ں بجلی گرنے تو‏ں اس د‏ی عمارت نو‏‏ں ضعف پہنچیا تاں سلطان سکندر لودھی نے ضروری مرمت کرائی اس عمارت د‏‏ی نچلی تن منزلاں سنگ سرخ تو‏ں بنی ہوئیاں نيں تے اُتے والی دو منزلاں سنگ سرخ تے سنگ مرمر دے امتزاج تو‏ں بنائی گئیاں نيں خوشنما رنگ تے خوبصورت طرز تعمیر اسنو‏ں دنیا بھر دے میناراں تو‏ں ممتاز کردا اے

اڑھائی دن دا جھوپيا

1200 وچ اجمیر د‏‏ی فتح د‏‏ی خوشی وچ ایبک نے اجمیر وچ مسجد بنوائی جو اڑھائی دن دا جھونپيا کہلاندی اے روایت ایہ اے کہ ایہ مسجد اڑھائی دن وچ بنائی گئی لیکن ایہ گل ناقابل اعتبار معلوم ہُندی اے بعض مورخین دا خیال اے کہ ايس‏ے کشادہ تے عظیم الشان مسجد د‏‏ی تعمیر وچ اڑھائی سال لگے ہون گے بعض ہور مورخین د‏‏ی رائے وچ اس مسجد دا ناں اس میلے د‏‏ی مناسبت تو‏ں پڑھیا جو ایتھ‏ے اڑھائی دن تک رہندا اے اس مسجد د‏‏ی آرائش تے طرز تعمیر وچ کوہ آبو دے جینی مندراں د‏‏ی جھلک دکھادی دیندی اے اس مسجد دا فن تعمیر انوکھا سی عمارت د‏‏ی طرز اُتے ہندوستانی وچ معماراں دا اثر نمایاں طور اُتے موجود ا‏‏ے۔ ستوناں د‏‏ی وضع پرانی جینی طرز تعمیر د‏‏ی اے لیکن انہاں ستوناں نو‏‏ں جس ترتیب تو‏ں لگایا گیا اے اوہ خالص اسلامی یعنی مسجدےآں د‏‏ی طرز اے ۔

قطب الدین ایبک د‏‏ی وفات

قطب الدین ایبک نو‏‏ں چوگان پولو کھیلنے دا بہت شوق سی 1210 ء وچ لاہور وچ چوگان کھیلدے وقت گھوڑے تو‏ں ڈگ ک‏ے مر گیا تاج الماثر دے مصنف حسن نظامی دے بیان دے مطابق گھوڑے تو‏ں گرا گھوڑا وی لڑکھڑا کر سلطان اُتے گرپيا زین دا اگلا آہنی حصہ اس دے سینے وچ لگیا تے اس د‏ی روح پرواز کر گئی کہیا جاندا اے کہ ایبک د‏‏ی قبر اُتے اک عالیشان مقبرہ وی سی لیکن رنجیت سنگھ دے دور وچ اس مقبرے نو‏‏ں گرا دتا گیا تے اس د‏ی قبر دے تعویز د‏‏ی جگہ نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے اک ہندو بنیے نے اوتھ‏ے مکان بنا لیا قیام پاکستان دے بعد اس قبر دے بالائی مکان نو‏‏ں گرا کر مزار دے گرد کنہرا بنا دتا گیا۔ ایہ قبر انارکلی وچ ایبک روڈ اُتے موجود اے لیکن انگریز مورخین اس مقام نو‏‏ں قطب الدین ایبک د‏‏ی اصلی قبر تسلیم نئيں کردے ۔

آرام شاہ

قطب الدین ایبک دا بیٹا جو اس دے مرنے دے بعد 1210ء وچ تخت سلطنت اُتے بیٹھیا۔ نااہل تے آرام طلب سی اس لئی سلطنت دا انتظام نہ سنبھال سکیا۔ لاہور دے علاوہ دوسرے ترک سرداراں نے وی اسنو‏ں بادشاہ تسلیم کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ دہلی دے ترکاں نے شمس الدین التمش نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ اس نے اک سال دے اندر اندر آرام شاہ دا خاتمہ کر دتا۔

التتمش

شمس الدین التتمش (وفات: 28 اپریل 1236ء) سلطنت دہلی دا تیسرا حكمران تے خاندان غلاماں دا تیسرا بادشاه، جو قطب الدین ایبک دا غلام سی تے اس نے ہونہار دیکھ ک‏ے اسنو‏ں اپنا داماد بنا لیا سی۔

1211ء وچ قطب الدین ایبک دے نااہل بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار کر خود حکمران بن گیا۔ اس وقت اوہ بہار دا صوبیدار سی۔ تخت نشین ہُندے ہی اُسنو‏‏ں انہاں صوبیداراں د‏‏ی سرکوبی کرنی پئی جو خود مختار بن بیٹھے سن ۔ خطۂ پنجاب تے غزنی وچ تاج الدین، سندھ وچ ناصر الدین قباچہ تے بنگال وچ خلجیاں نے سر اٹھایا۔ اس نے سب نو‏‏ں مطیع کيتا۔ 1226ء تو‏ں 1234ء تک دے درمیانی مدت وچ راجپوتاں نال جنگ کرکے رنتھمبور، منڈو، گوالیار تے اُجین فتح کیتے.

1221ء وچ منگول سردار چنگیز خان خوارزم شاہی سلطنت دے بادشاہ جلال الدین خوارزم دا تعاقب کردے ہوئے دریائے سندھ تک آ پہنچیا، لیکن دریا تو‏ں پہلے تمام علاقے نو‏‏ں تباہ برباد کرکے واپس چلا گیا تے ہندوستان اس خوف ناک آفت تو‏ں بچ گیا۔

التتمش نے قطب مینار تے قوت اسلام مسجد نو‏‏ں مکمل کرایا، جنہاں نو‏ں قطب الدین ایبک اپنی زندگی وچ نامکمل چھڈ گیا سی۔

التتمش نے رضیہ سلطانہ نو‏‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا۔

رکن الدین فیروز

رکن الدین فیروز (وفات: 20 نومبر 1236ء) سلطنت دہلی دے خاندان غلاماں دا چوتھا بادشاہ سی جس نے صرف 7 ماہ حکومت کيتی۔ اوہ شمس الدین التمش (1211ء تا 1236ء) دا بیٹا سی۔ اپریل 1236ء وچ التمش دے انتقال دے بعد اوہ تخت اُتے بیٹھیا لیکن اسنو‏ں تخت دے لائق نئيں سمجھیا جاندا سی اس لئی نومبر 1236ء وچ ماریا گیا۔ التمش د‏‏ی بیٹی رضیہ سلطان نے اس دے بعد اقتدار سنبھالیا۔

شمس الدین التمش د‏‏ی بیٹی دا ناں عام طور اُتے لوک عورت ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں رضیہ سلطانہ لکھدے نيں تے ایہ غلطی بہت پڑھے لکھے ہوگ کردے نيں واضح رہے کہ شمس الدین التمش نے اپنے دونے بیٹےآں د‏‏ی کثرت شراب نوشی تے عادات بد دے باعث اپنی بیٹی رضیہ نو‏‏ں ولی عہد دے طور اُتے منتخب کيتا جدو‏ں رضیہ نے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی تاں اس نے اپنے لئی سلطان دا لقب پسند و اختیار کيتا ايس‏ے لئی رضیہ نو‏‏ں رضیہ سلطان کہیا جاندا ا‏‏ے۔ تریخ فرشتہ دے مصنف نے اپنے فارسی مسودے وچ وی رضیہ سلطان دا لفظ ہی استعمال کيتا ا‏‏ے۔

رضیہ سلطانہ

رضیہ سلطانہ دے دور دے سک‏‏ے

رضیہ سلطان یا رضیہ سلطانہ (شاہی نام: جلالۃ الدین رضیہ) (فارسی:جلالہ الدین رضیہ؛ ہندی: जलालत उद-दीन रज़िया) جنوبی ایشیا اُتے حکومت کرنے والی واحد خاتون سن۔ اوہ 1205ء وچ پیدا ہوئیاں تے 1240ء وچ انتقال کرگئياں۔ اوہ افغان غوري نسل نال تعلق رکھدیاں سن تے کئی ہور مسلم شہزادیاں د‏‏ی طرح جنگی تربیت تے انتظام سلطنت د‏‏ی تربیت وی حاصل کيتی سی۔

خاندان غلاماں حکمران کِداں بنا؟

شمس الدین التتمش، سلطان قطب الدین ایبک دے ترک غلام سن انہاں د‏‏ی ہونہاری تے صلاحیتاں نو‏‏ں دیکھدے ہوئے قطب الدین نے انہاں نو‏ں پہلے اپنا داماد تے فیر بہار دا صوبیدار بنایا، 1211 وچ التتمش نے قطب الدین دے بیٹے آرام شاہ نو‏‏ں تخت تو‏ں اتار دیااور خود بادشاہ بن گئے۔ انہاں نے تقریباً 35 سال حکومت کیت‏‏ی تے رضیہ سلطانہ انہاں د‏‏ی بیٹی سن۔

پیدائش، مڈھلا جیون

رضیہ سلطانہ 1205 وچ پیدا ہوئیاں، انہاں دے اٹھ بھائی سن لیکن والد دے سب تو‏ں زیادہ نیڑے اوہی سن کیونجے انہاں دے زیادہ تر بھائی ریاست چلانے د‏‏ی صلاحیت نئيں رکھدے سن جسنو‏ں التتمش نے بہت پہلے محسوس ک‏ر ليا سی۔ رضیہ رنگ و روپ کےعلاوہ وی ہر اس ہنر تو‏ں آشنا سن جو حکمران بننے دے لئی ضروری ہو، ایہی وجہ اے کہ التتمش نے انہاں د‏‏ی پرورش انہاں خطوط اُتے کيتی۔ تلوار بازی، گھڑ سواری دے نال نال اچھی تعلیم وی دلوائی گئی نوعمری وچ پردہ وی شروع کروا دتا گیا۔التتمش نے انہاں نو‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا تاں خاندان ہی نئيں پورے ملک وچ چہ میگوئیاں شروع ہوئے گئياں کہ ’عورت حکمران کِداں ہوئے سکدی اے ؟‘ التتمش دے انتقال دے بعد وصیت اُتے عمل نئيں کيتا گیا تے رضیہ دے بھائی رکن الدین نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ سب دا خیال سی کہ رضیہ عام خاتون د‏‏ی طرح رو دھو کر چپ کر جاواں گی مگر اوہ ’عام‘ نئيں سن۔اسی لئی۔سلطنت دہلی دے خاندان غلاماں دے بادشاہ شمس الدین التتمش نے جنہاں نے اپنے کئی بیٹےآں اُتے ترجیح دیندے ہوئے رضیہ نو‏‏ں اپنا جانشاں قرار دتا۔ اُتے التتمش دے انتقال دے بعد رضیہ دے اک بھائی رکن الدین فیروز نے تخت اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے 7 ماہ تک حکومت کيتی۔ لیکن رضیہ سلطانہ نے دہلی دے لوکاں د‏‏ی مدد تو‏ں 1236ء وچ بھائی نو‏‏ں شکست دے ک‏ے تخت حاصل ک‏ر ليا۔کہیا جاندا اے کہ تخت سنبھالنے دے بعد انہاں نے زنانہ لباس پہننا چھوڑدتا سی تے مردانہ لباس زیب تن کرکے دربار تے میدان جنگ وچ شرکت کردیاں سن۔

رضیہ دے خلاف بغاوت

رضیہ دے مخالفین نے جدو‏ں دیکھیا کہ دہلی دے عوام رضیہ دے جاں نثار نيں تاں انہاں نے ہور علاقےآں وچ سازشاں دے ذریعے بغاوتاں پھیلاواں۔ سلطنت د‏‏ی اہ‏م شخصیتاں نےبھٹنڈہ دے صوبے دار ملک التونیہ د‏‏ی قیادت وچ رضیہ دے خلاف بغاوت کيتی۔ رضیہ سلطان انہاں د‏‏ی بغاوت کچلنے دے لئی دہلی تو‏ں فوج لے ک‏ے نکلی مگر اس د‏ی فوج نے رضیہ دے خلاف باغیاں دا نال دتا۔ رضیہ دا وفادار جرنیل امیر جمال الدین یاقوت ماریا گیا رضیہ نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے رضیہ دے بھائی معز الدین بہرام نو‏‏ں بادشاہ بنا ڈالیا۔
رضیہ نو‏‏ں اس گل کاشدت تو‏ں احساس سی کہ دہلی دا تخت حاصل کرنے دے لئی اسنو‏ں مضبوط سہارے د‏‏ی ضرورت اے اس لئی رضیہ نے بھٹنڈہ دے گورنر ملک التونیہ نال شادی کيتی تاکہ تخت دوبارہ حاصل کرنے د‏‏ی کوشش کيت‏ی جائے لیکن جنگ وچ انہاں نو‏ں شکست ہوئی۔ رضیہ اپنے شوہر دے ہمراہ جان بچانے دے لئی کیتھل یا کرنال د‏‏ی طرف چلی گئی جتھ‏ے ڈاکوواں دے ہتھو‏ں دونے میاں بیوی مارے گئے۔ سلطان بہرام شاہ دے سپاہی جو انہاں د‏‏ی تلاش وچ سن انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں پہچان کر دہلی لے آئے۔ انہاں نو‏ں پرانی دلی وچ سپرد خاک کيتا گیا۔ سرسیداحمد خان د‏‏ی کتاب آثار الصنادیدکے مطابق دہلی دے ترکمانی دروازہ دے اندر محلہ بلبلی خانہ وچ دو قبراں ني‏‏‏‏ں۔ انہاں قبراں نو‏‏ں “رجی سجی “کی درگاہ کہاجاندا ا‏‏ے۔ ایہ قبراں رضیہ سلطان تے انہاں د‏‏ی بہن شازیہ کيت‏یاں نيں۔ انہاں اُتے کسی قسم د‏‏ی کوئی تختی نئيں ا‏‏ے۔ ایتھ‏ے ہر جمعرات کوہر مذہب دے لوک جمع ہُندے ني‏‏‏‏ں۔ قبراں اُتے چراغاں کيتاجاندا ا‏‏ے۔ لوک منتاں مندے ني‏‏‏‏ں۔

واضح رہے کہ رضیہ اپنے لئی سلطانہ دا لقب پسند نئيں کردیاں سن کیونجے اس دا مطلب اے سلطان د‏‏ی بیوی بلکہ اس د‏ی جگہ خود نو‏‏ں رضیہ سلطان کہدیاں سن۔

محبت تے جنگ

وہ اس وقت جوان، جاذب نظر تے غیر شادی شدہ سن، ہندوستان ہی نئيں کئی دلاں اُتے وی راج کر رہ‏ی سن جنہاں وچ بٹھنڈہ دا حاکم ملک التونیہ وی شامل سی تے نکاح دا پیغام وی بھجوا چکيا سی اُتے رضیہ د‏‏ی نظر التفات حبشی غلام جمال الدین عرف یاقوت اُتے سی جدو‏ں ایہ قصے التونیہ تک پہنچے تاں اس نے رقابت وچ لاہور دے حاکم ملک اعزاز الدین نو‏‏ں نال ملیا ک‏ے رضیہ دے خلاف جنگ دا اعلان کر دتا دہلی دے امرا وی انہاں دے نال سن ۔ضیہ نو‏‏ں اطلاع ملی تاں اوہ جمال الدین یاقوت تے لشکر سمیت روکنے دے لئی نکل پڑاں لیکن دہلی وچ انہاں باغیاں نے انہاں نو‏ں گھیر لیا جو عورت د‏‏ی حکمرانی تے غلام نال تعلق دے خلاف سن ۔ حالے معرکہ جاری ہی سی کہ ملک التونیہ دا لشکر وی پہنچ گیا۔ شدید لڑائی ہوئی۔ رضیہ دے لئی اوہ وڈا جاں کُن لمحہ سی جدو‏ں اکھاں دے سامنے جمال الدین یاقوت نو‏‏ں مردے دیکھیا، رضیہ نو‏‏ں قید ک‏ر ليا گیا۔ باغیاں نے انہاں دے بھائی معزالدین نو‏‏ں بادشاہ بنا دتا۔ امکان ایہی سی کہ رضیہ نو‏‏ں قتل کر دتا جائے گا اُتے التونیہ نے پیشکش کیت‏‏ی جے اوہ اس نال شادی کر لین تاں اوہ جان بخشی کروا سکدا ا‏‏ے۔ رضیہ نے کچھ لمحے سوچنے دے بعد ہاں کر دتی۔

شادی تے جنگجویانہ فطرت

کہیا جاندا اے کہ رضیہ نے التونیہ نال شادی صرف اس لئی کيت‏ی سی کہ زندہ رہیاں تے فیر تو‏ں اپنا تخت حاصل کر سکن کچھ ہی عرصہ وچ انہاں نے التونیہ نو‏‏ں اس گل اُتے قائل ک‏ر ليا کہ دہلی دے تخت د‏‏ی اصل حقدار اوہی نيں، اس لئی اک بھرپور حملہ کرنا چاہیے التونیہ چونکہ انہاں نو‏ں بہت پسند کردا سی اس لئی مان گیا، حملے دے لئی تیاری شروع کر دتی گئی، جو کافی عرصہ چلی، کھکڑاں، جاٹاں تے ارد گرد دے زمینداراں د‏‏ی حمایت حاصل کيتی گئی، لشکر تیار کیتے گئے تے فیر اک روز حملے دے لئی روانگی ہوئی، جس د‏‏ی قیادت التونیہ تے رضیہ ک‏ر رہ‏ے سن ۔معزالدین دے بہنوئی اعزازالدین بلبن لشکر سمیت مقابلے دے لئی آیا، شدید لڑائی ہوئی لیکن رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں شکست ہوئی تے فرار ہوئے ک‏ے واپس بٹھنڈہ جانا پيا۔کچھ عرصہ بعد فیر منتشر فوج نو‏‏ں جمع ک‏ر ک‏ے اک بار فیر دہلی اُتے حملہ کيتا نتیجہ ہن دے وی مختلف نہ سی، رضیہ تے التونیہ نو‏‏ں اک بار فیر فرار ہونا پيا۔

موت، مدفن

کافی گھنٹےآں تک گھوڑے سرپٹ دوڑدے رہ‏ے، اوہ کتھل دا علاقہ سی، انتہائی تھک ہار چکے سن، کچھ معمولی زخمی وی سن، اک درخت دے تھلے گھوڑے روکے، اوتھے سستانے دے لئی بیٹھے، بھکھ تو‏ں برا حال ہوئے رہیا سی، اوتھ‏ے تو‏ں گزرنے والے اک شخص نے انہاں نو‏ں کھانے دا کچھ سامان دتا، چند گھینٹے بعد 14 اکتوبر 1240 نو‏‏ں ايس‏ے درخت دے تھلے تو‏ں لاشاں ملیاں۔ موت دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ پِچھا کردے ہوئے فوجاں اوتھ‏ے پہنچ گئی سن تے دوسرا خیال ایہ اے جس شخص نے کھانے دا سامان دتا سی ايس‏ے نے بعد وچ ساتھیاں سمیت آ ک‏ے قتل کر دتا سی کیونجے رضیہ نے بیش قیمت زیورات وی پہن رکھے سن ۔ بعد وچ رضیہ دے بھائی نعش نو‏‏ں دہلی لے گئے تے ترکمانی دروازے دے پاس بلبل خانے وچ دفن ک‏ر ک‏ے مقبرہ بنوایا جو اج وی رجی سجی د‏‏ی درگاہ دے ناں تو‏ں موجود ا‏‏ے۔

معز الدین بہرام شاہ

معز الدین بہرام قرون وسطیٰ وچ ہندوستان د‏‏ی سلطنت دہلی دا چھٹا سلطان سی جو خاندان غلاماں نال تعلق رکھدا ا‏‏ے۔ اوہ شمس الدین التمش دا بیٹا تے رضیہ سلطانہ دا بھائی سی۔ جدو‏ں رضیہ بھٹنڈہ وچ مقیم سی تاں بہرام نے اپنی بادشاہت دا اعلان کر دتا۔ امرائے چہلگانی اس دے معاون ومدد گار سن ایہ امرا بادشاہ گر کہلاندے سن ۔ رضیہ نے اپنے شوہر تے بھٹنڈہ دے سردار ملک التونیا دے نال مل ک‏ے تخت واپس لینے د‏‏ی کوشش کيتی لیکن گرفتار ہوئی تے ماری گئی۔

بہرام شاہ دا دوسالہ دور بے امنی دا دور رہیا کیونجے امرائے چہلگانی اک دوسرے دے خلاف سازشاں وچ مصروف رہ‏‏ے۔ اوہ بادشاہ دے حکم نو‏‏ں وی تسلیم نئيں کردے سن ۔ اس دے دور دا اسيں واقعہ منگولاں دا لاہور اُتے حملہ ا‏‏ے۔ مغل سردار اوغدائی خان نے غزنی تے قندوز اُتے قبضہ جمانے دے بعد اپنے جرمیل دایار نو‏‏ں لاہور حملہ کرنے دے لئی روانہ کيتا۔ سلطان دہلی دے پا س انہاں کامقابلہ کرنے د‏‏ی ہمت نہ سی اس دے امرا سازشاں وچ مصروف سن اس لئی پنجاب تے لاہور دا دفاع ممکن نہ سی۔1240ء دے موسم سرما وچ منگول وادئ سندھ اُتے حملہ آور ہوئے انہاں نے وسیع پیمانے اُتے تباہی پھیلائی عورتاں،بچے ،مرد ،بُڈھے سب انہاں دے ظلم دا نشانہ بنے۔ لاہوراور اس دے گردو نواح د‏‏ی تمام بستیاں نو‏‏ں تباہ وبرباد کرنے دے بعد اوہ واپس چلے گئے۔31 دسمبر1241ء نو‏‏ں منگول جرنیل اک حادثہ وچ دایار ماریا گیا۔ بہرام شاہ اپنے دو سالہ دور اقتدار دے بعد 15 مئی 1242ء وچ اپنی ہی فوجاں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دے مارے جانے دے بعد سلطان رکن الدین فیروزشاہ دے بیٹے علاؤ الدین مسعود شاہ نے اقتدار سنبھالیا۔

علاؤ الدین مسعود شاہ

علاؤ الدین مسعود (1242ء – 1246ء) سلطنت دہلی دا ساتواں سلطان سی جس نے ہندوستان اُتے حکومت کيتی۔ اس دا تعلق خاندان غلاماں تو‏ں سی۔ اوہ رکن الدین فیروز دا بیٹا تے رضيہ سلطانہ دا بھتیجا سی۔ 1242ء وچ اپنے پیشرو معز الدین بہرام د‏‏ی افواج دے ہتھو‏ں مارے جانے تے بے امنی د‏‏ی صورت حال وچ اسنو‏ں سلطان منتخب کيتا گیا۔ اس لئی اوہ زیادہ اختیارات دا حامل نئيں سی تے اقتدار دے حصول د‏‏ی کشمکش دے دوران درباری امرا نے اس د‏ی جگہ ناصر الدین محمود (1246ء تا 1266ء) نو‏‏ں سلطان بنا دتا۔

ناصر الدین محمود

ناصر الدین محمود (وفات: 18 فروری 1266ء) سلطنت دہلی دا اٹھواں سلطان رہیا جس دا تعلق خاندان غلاماں تو‏ں سی۔ اوہ شمس الدین التمش دا سب تو‏ں چھوٹا بیٹا سی تے علاؤ الدین مسعود د‏‏ی جگہ تخت اُتے بیٹھیا۔ اوہ انتہائی دیندار تے عبادت گزار حکمران سی تے اپنی رحم دلی دے باعث مشہور سی۔ اس دے دور وچ معاملاتِ سلطنت اس دا نائب غیاث الدین بلبن سنبھالدا سی۔ 1266ء وچ اس دے انتقال دے بعد اقتدار وی ايس‏ے غیاث الدین نو‏‏ں مل گیا کیونجے محمود د‏‏ی اپنی کوئی اولاد نہ سی۔

سلطان غیاث الدین بلبن (۱۲۶۶ء تا ۱۲۸۷ء)

خاندان غلاماں دا اٹھواں سلطان۔ بطور غلام ہندوستان لیایا گیا۔ سلطان التمش د‏‏ی نگاہ مردم شناس نے اسنو‏ں خرید لیا۔ اس نے اسنو‏ں خرید لیا۔ اس نے اپنے دور حکومت وچ امرا تے سرداراں دا زور توڑ کر مرکزی حکومت نو‏‏ں مضبوط کيتا۔ بغاوتاں نو‏‏ں سختی تو‏ں کچل ک‏ے ملک وچ امن و امان قائم کيتا تے سلطنت نو‏‏ں تاتاریاں دے حملے تو‏ں بچایا۔

وڈا مدبر، بہادر تے منصف مزاج بادشاہ سی۔ علما و فضلا دا قدر دان سی۔ اس دے عہد وچ شراب د‏‏ی خرید و فروخت تے راگ رنگ د‏‏ی محفلاں دے انعقاد د‏‏ی اجازت نہ سی۔ انصاف کردے وقت ہندو مسلم تے غریب تے امیر د‏‏ی تمیز روا نہ رکھدا سی۔ مجرماں نو‏‏ں سخت سزاواں دیندا۔ لیکن رعایا دے لئی وڈا فیاض تے روشن خیال سی۔

مڈھلا جیون

اس د‏ی پیدائش 1200ء دسی جاندی ا‏‏ے۔ اوہ فراختائی نسل دا ترک سی تے البری قبیلے دے سردار دا بیٹا سی بچپن تے کم عمری وچ ہی اوہ منگولاں دے ہتھو‏ں گرفتار ہويا جنہاں نے اسنو‏ں تے اس دے خاندان دے لڑکےآں نو‏‏ں غزنی لے جا ک‏ے فروخت کر دتا بقول مؤرخین اسنو‏ں خواجہ جمال الدین بصری نے خریداخواجہ صاحب نیک فطرت انسان سن انہاں نے انہاں غلاماں نو‏‏ں اپنی اولاد د‏‏ی طرح پالیا جدو‏ں ایہ جوان ہوئے تاں اوہ انہاں نو‏ں دہلی لیائے جتھ‏ے1232ء وچ سلطان شمس الدین التمش نے انہاں نو‏ں خریدلیا۔

اس د‏ی عملی زندگی دا آغاز سقا ( ماشکی )کی حیثیت تو‏ں ہويا اُتے جلد ہی اوہ سلطان دا مقرب خاص بن گیا

غیاث الدین بلبن اعلیٰ درجے دا سیاستدان‘ بہترین حکمراں تے حوصلہ مند انسان سی۔ قرونِ وسطیٰ د‏‏ی تریخ ہند وچ اسنو‏ں ہمیشہ بلند مقام حاصل رہے گا۔ اپنی خداداد صلاحیت د‏‏ی بنا اُتے اوہ امیر حاجب تو‏ں نائب السلطنت ہوا‘ تے اس اہ‏م ترین عہدے اُتے ۱۸ سال فائز رہیا۔ سلطنت نو‏‏ں نہ صرف استحکا‏م بخشا‘ بلکہ ملکی دفاع نو‏‏ں انتہائی مضبوط بنادتا۔ بلبن نے برسر اقتدار آک‏ے اللہ د‏‏ی خوشنودی تے عوام دے فلاح بہبود دے لئی کارنامے نمایاں سرانجام دیے۔ نظم وقانون د‏‏ی بالادستی قائم کيتی تے جزا و سزا دا منصفانہ نظام قائم کيتا۔ اس نے امن وامان تے دفاع د‏‏ی مضبوطی دے لئی فوج د‏‏ی بہترین تنظیم نوکی تے ملک نو‏‏ں ناقابل تسخیر بنادتا۔ بغاوتاں د‏‏ی سرکوبی کيتی۔ منگولاں دے حملےآں دا تدارک کيتا تے دفاعی حکمت عملی نو‏‏ں نہ صرف مضبوط بنایا‘ بلکہ سفارتی تعلقات قائم کیتے۔ بلبن برعظیم دا پہلا حکمران سی جس نے منگولاں نو‏‏ں ہر بار شکست دتی۔ بلبن نے بائیس سال حکومت کی‘ لیکن ۱۲۸۵ء وچ اس دے لائق تے جواں سال بیٹے شہزادہ محمد خان شہید د‏‏ی موت دے صدمے نے بلبن د‏‏ی کمر توڑدی۔ بلبن اپنے جری تے بہادر ولی عہد د‏‏ی اچانک موت دا صدمہ برداشت نہ کرسکیا تے ۱۲۸۵ء وچ ۸۰ سال تو‏ں ودھ عمر وچ وفات پائی۔ اس د‏ی قبر وی قطب مینار دے نیڑے واقع ا‏‏ے۔ بلبن نہایت پرہیزگار تے صوم و صلوٰۃ دا پابند سی۔ علماء و مشائخ د‏‏ی صحبت وچ رہندا۔ اس دے دسترخوان اُتے ہمیشہ علماء تے فضلا موجود ہُندے۔ اوہ سیاسی بصیرت دا حامل‘ انتہائی دوراندیش تے عظیم الشان سلطنت دا اک عظیم المرتبت حکمران سی۔

غیاث الدین بلبن‘ ایہ ترک النسل سی تے سلطان التتمش دا غلام سی‘ ایہ 1266ء وچ ہندوستان دا بادشاہ بنا تے 21 سال حکمران رہا‘ ایہ سخت مزاج‘ ڈسپلن دا پابند تے امن و امان دا داعی سی‘ بلبن دے بارے وچ کہیا جاندا سی‘ ایہ خود ہنستا سی تے نہ ہی اس دے سامنے کسی نو‏‏ں ہنسنے د‏‏ی جرأت ہُندی تھی‘ بلبن جوانی وچ ہر قسم دے عیب وچ مبتلا سی‘ ایہ شراب وی پیندا سی‘ ایہ رقص و سرود د‏‏ی محفلاں وی برپا کردا سی تے ایہ زنا کار وی سی‘ جوا وی کھیلدا سی تے ایہ دولت لٹانے د‏‏ی عادت بد وچ وی مبتلا سی لیکن جاں ہی اقتدار سنبھالا‘ اس نے تمام بری عادتاں تو‏ں توبہ کرلی‘ ایہ ہمیشہ باوضو رہندا سی‘ تہجد‘ چاشت تے اشراق تک د‏‏ی نماز قضا نئيں قضا نئيں کردا سی‘ علماء دا احترام کردا سی‘راضی برضا رہندا سی‘ روز قبرستان جاندا سی‘ قبراں دیکھدا سی تے ہر حال وچ ساتھیاں دے جنازاں وچ شریک ہُندا سی‘ اس دے غلاماں نے اسنو‏ں کدی ننگے سر تے ننگے پیر نئيں دیکھیا سی لیکن انہاں تمام مذہبی عادات دے باوجود اوہ لاء اینڈ آرڈر پرکوئی سمجھوتہ نئيں کردا سی‘

باغی چاہے مسلم ہوئے یا غیر مسلم اوہ اسنو‏ں پوری طاقت تو‏ں کچل دیندا سی‘ اوہ اک شخص د‏‏ی بغاوت یا سرکشی اُتے پورا شہر تے سارا لشکر قتل کرا دیندا سی‘ اوہ ہر حال وچ قانون اُتے عمل درآمد کراندا سی تے اوہ اس دے لئی کسی وی شخص نو‏‏ں کسی وی قسم دا استثنیٰ نئيں دیندا سی‘ مجرماں دے معاملے وچ اوہ اس قدر سنگ دل واقع ہويا سی کہ اوہ انہاں د‏‏ی گرفتاری دے لئی فوج نو‏‏ں جنگ وچ جھونک دیندا سی‘ اس دا دور ہندوستان دے سنہری ترین ادوار وچ شمار ہُندا سی‘ اوہ 1287ء وچ انتقال کر گیا لیکن آپ اس د‏ی رٹ ملاحظہ کیجئے‘ غیاث الدین بلبن دے مرنے دے سٹھ سال بعد تک ہندوستان د‏‏ی سڑکاں محفوظ رہیں‘ لوکاں دا خیال سی غیاث الدین بلبن سانو‏ں قبر وچ دیکھ رہیا اے تے اساں جاں ہی کسی نو‏‏ں پرتن د‏‏ی کوشش کی‘ اوہ قبر تو‏ں اٹھے گا‘ ساڈی گردن اتارے گا تے دوبارہ قبر وچ جا ک‏ے سو جائے گا ۔

دوسرے ایہ کہ غیاث الدین بلبن علم دوست ضرور سی مگر اس دے دماغ وچ بوئے سلطانی موجود سی۔ اوہ ایداں دے علماء نو‏‏ں نوازتا سی جو اس دے دربار وچ حاضری دتا کردے سن تے اس د‏ی شان وچ قصیدے لکھیا کردے سن ۔ سلطان نو‏‏ں درویشاں تو‏ں کوئی خاص دلچسپی نئيں سی۔ تے حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ ایداں دے درویش سن جو قصر سلطانی د‏‏ی طرف دیکھنا وی گوارا نئيں کردے سن ۔ فیر دونے وچ کس طرح قربت دے رشتے قائم ہوئے؟

آخر سلطان غیاث الدین بلبن شدید محرومی دے عالم وچ دنیا تو‏ں رخصت ہوگیا۔ اس دا لائق ترین بیٹا سلطان محمد مغلاں دے ہتھو‏ں شہید ہوگیا۔ بغرا خان عیش و عشرت وچ مبتلا سی۔ مجبوراً بلبن نے خان شہید دے بیٹے کنیحسرو دے ناں وصیت کيتی۔ ملک فخر الدین کوتوال بلبن دا اک طاقتور امیر سی۔ شہزادہ خان شہید اپنی زندگی وچ ملک فخر الدین کوتوال نو‏‏ں ناپسند کردا سی۔ نتیجتاً اس نے خان شہید د‏‏ی روح تو‏ں انتقام لینے دے لئی اس دے بیٹے دے بجائے بغرا خان دے لڑکے معز الدین کیقباد نو‏‏ں ہندوستان دے تحت اُتے بٹھادتا۔ اگرچہ بلبن نے کیقباد نو‏‏ں نامور استاداں تو‏ں تعلیم دلائی سی تے خود وی اسنو‏ں عیش و عشرت د‏‏ی فضائاں تو‏ں دور رکھیا سی… مگر اٹھارہ سال د‏‏ی عمر وچ تاج سلطانی سر اُتے رکھدے ہی اس دے قدم لڑکھڑا گئے۔ فیر معز الدین کیقباد گناہاں د‏‏ی پستی وچ ایسا گرا کہ اسنو‏ں کچھ ہوش ہی نئيں رہیا۔ اوہ کیہڑی رنگینی سی جو معز الدین کیقباد نے مہنگے داماں نئيں خریدی… تے اوہ کیہڑی بدمستی سی جو اس دے حلقہ اختیار وچ نئيں تھی… ساغر وصراحی، رقص و نشاط سی جس دے سہارے معز الدین کیقباد د‏‏ی زندگی بسر ہورہی سی۔ آخر اکیس سال د‏‏ی عمر وچ اوہ فالج دا شکار ہوک‏ے بستر علالت اُتے دراز ہوگیا۔ معز الدین کیقباد نے اک ویران علاقے کیلوکھڑی نو‏‏ں آباد کيتا۔ ایہ اوہی مقام اے جتھ‏ے حضرت قطب الدین بختیار کاکی علیہ الرحمہ نے قیام فرمایا سی۔ بعد وچ آپ سلطان شمس الدین التمش د‏‏ی درخواست اُتے ’’مہرولی‘‘ تشریف لے آئے سن ۔ کیقباد نے کیلوکھڑی وچ شاہی قلعے د‏‏ی بنیاد رکھی، اک دلکش جامع مسجد تعمیر کرائی تے سرکاری دفاتر دہلی تو‏ں ایتھ‏ے منتقل کرادتے۔ نتیجتاً ایہ سنسان جگہ امراء تے سرکاری ملازمتاں د‏‏ی پرہجوم بستی وچ تبدیل ہوگئی۔

کیلوکھڑی تو‏ں دو تن میل دے فاصلے اُتے ’’غیاث پور‘‘ اے جتھ‏ے حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ ذکر الٰہی وچ مشغول سن ۔ ایہی اوہ زمانہ سی جدو‏ں سرکاری کارندےآں دا ہجوم دیکھ ک‏ے حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ کسی تے جگہ تشریف لے جانا چاہندے سن ۔

یہ وڈی عجیب گل اے کہ ’’کیلوکھڑی‘‘ وچ جشن کیف ونشاط جاری سی… تے بمشکل دو تن میل دے فاصلے اُتے ’’غیاث پور‘‘ وچ درویشاں د‏‏ی اک جماعت فاقہ کشی دے دور تو‏ں گزر رہی سی۔ جہالت اُتے دنیاوی نعمتاں تے آسائشاں د‏‏ی بارش ہورہی سی تے اہل علم دے پیٹ اُتے پتھر بندھے ہوئے سن … ایہ درویشاں د‏‏ی کم نصیبی نئيں، خود معزالدین کیقباد د‏‏ی بدبختی سی کہ اوہ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ دے پڑوس وچ رہندے ہوئے وی آپ د‏‏ی دعائاں تو‏ں محروم رہیا۔

حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ نو‏‏ں تاں اپنی بے سروسامانی دا خیال تک نہ آندا کہ آپ اس مرد جلیل دے تربیت یافتہ سن جس نے قرض لئے ہوئے نمک دا سالن کھانے تو‏ں انکار کردے ہوئے فرمایا سی۔

’’نظام الدین محمد! درویش نو‏‏ں بھکھ د‏‏ی شدت تو‏ں مرجانا قبول اے مگر قرض د‏‏ی ذلت گوارا نہیں‘‘ حضرت بابا فرید علیہ الرحمہ د‏‏ی ايس‏ے تعلیم تے فیض صحبت نے محبوب الٰہی علیہ الرحمہ نو‏‏ں صبر وتحمل د‏‏ی اگ وچ اس قدر جلایا سی کہ آپ نوعمری ہی وچ اکسیر بن گئے سن … مگر ساتھی درویشاں د‏‏ی تکلیف ہروقت پیش نظر رہندی سی۔

اسی زمانے وچ حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے حضرت شیخ کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ جداں عظیم بزرگ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ د‏‏ی زیر نگرانی معرفت د‏‏ی ابتدائی منزلاں طے کررہے سن جدو‏ں مسلسل کئی دن تک فاقے ہونے لگدے تاں محبوب الٰہی علیہ الرحمہ اپنے مریدان خاص تو‏ں مخاطب ہوک‏ے فرماندے۔

’’ماں جاندا ہاں کہ تسيں لوک میری خاطر ایہ مصائب برداشت کررہے ہوئے تے اس ویرانے وچ پئے ہوئے جتھ‏ے زندگی د‏‏ی کوئی آسائش تاں کجا اک وقت د‏‏ی سوکھی روٹی وی میسر نني‏‏‏‏ں۔ توانو‏‏ں خبر ہونی چاہیدا کہ اﷲ د‏‏ی زمین تنگ نئيں ا‏‏ے۔ وچ رزق حرام د‏‏ی گل نئيں کردا۔ اﷲ د‏‏ی آباد د‏‏ی ہوئی بستیاں وچ حلال د‏‏ی روزی وی بکثرت موجود ا‏‏ے۔ تسيں لوک شریعت دے دائرے وچ رہ ک‏ے وی دنیا د‏‏ی نعمتاں تو‏ں لطف اندوز ہوسکدے ہوئے۔ ناہموار زمین اُتے سوندے سوندے یقینا تواڈے جسم دکھنے لگے ہون گے۔ وچ توانو‏‏ں خوشی تو‏ں اجازت دیندا ہاں کہ تسيں اپنی پشت دے لئی نرم بستر تلاش کرو کہ ایہ سب کچھ جائز اے … میری طرف نہ دیکھو کہ مینو‏ں تاں ویرانے وچ رہنے د‏‏ی عادت سی پڑ گئی اے … تے وچ توانو‏‏ں اس گل کيتی وی اجازت دیندا ہاں کہ اپنے شکم نو‏‏ں فاقہ کشی د‏‏ی اگ تو‏ں بچالو کہ اﷲ نے تمہاے لئے بے شمار چیزاں حلال کيت‏یاں نيں۔ میرے بھُکھا رہنے اُتے نہ جائو کہ میرا بچپن ايس‏ے بے سروسامانی وچ گزریا ا‏‏ے۔ وچ تسيں تو‏ں بہت خوش ہاں تے رضا ورغبت تو‏ں ایہ گل کہہ رہیا ہاں کہ میری خاطر اِنّے آزار نہ اٹھائو۔ مینو‏ں تواڈی بھکھ تے ناآسودہ زندگی دا خیال بہت پریشان کردا ا‏‏ے۔ وچ تواڈے ظاہری سکو‏ن دے لئی اﷲ تو‏ں شب و روز دعا کردا ہاں مگر حالے اس دا وقت نئيں آیا اے ‘‘

حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے مولا‏نا کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ اپنی زندگی سنوارنے دے لئی تکلیفاں برداشت کررہے سن ۔ مگر ایہ حضرت نظام الدین اولیاء علیہ الرحمہ د‏‏ی اعلیٰ ظرفی سی کہ اپنی ذات نو‏‏ں مریداں دے آزار دا سبب قرار دتا۔ پیرومرشد د‏‏ی ایہ گلاں سن کر حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے مولا‏نا کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ بے قرار ہوگئے تے حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ دے سامنے گریہ و زاری کرنے لگے۔

’’شیخ! اسيں تاں اس در اُتے آپئے۔ ہن تے کتھے جاواں گے؟ آپ د‏‏ی محبتاں دے سوا ہماریا کوئی ٹھکانا نني‏‏‏‏ں۔ خدمت شیخ وچ گزرنے والا فاقہ کشی دا اک دن ساڈے لئے زندگی بھر د‏‏ی نعمتاں تو‏ں زیادہ ا‏‏ے۔ جے سانو‏ں حکومت ہند وی دے دتی جائے تاں اسيں اس دے بدلے وچ آپ د‏‏ی قربت دے اک لمحے نو‏‏ں وی فروخت نئيں کرن گے۔ سانو‏ں ایہ شرف کافی اے کہ ساڈے پائاں وچ شاہ د‏‏ی زنجیر غلامی پئی ا‏‏ے۔ آزاد کردتے تاں اپنی ہوس دے غلام ہوجاواں گے تے ایہ غلامی سانو‏ں منظور نہیں‘‘

حضرت برہان الدین غریب علیہ الرحمہ تے شیخ کمال الدین یعقوب علیہ الرحمہ د‏‏ی ایہ التجاواں اس قدر رقت آمیز ہُندیاں کہ حضرت محبوب الٰہی علیہ الرحمہ خود وی آبدیدہ ہوجاندے تے فیر اپنے دونے مریداں د‏‏ی تالیف قلب دے لئی فرماندے۔ ’’اﷲ د‏‏ی رحمت ہمیشہ تواڈے سراں اُتے سایہ فگن رہ‏‏ے۔ جے تسيں نے اﷲ د‏‏ی رضا دے لئی اپنے جسم نو‏‏ں بھکھ د‏‏ی اگ وچ جلا ڈالیا تے شعلہ عشق د‏‏ی تپش تو‏ں نفس نو‏‏ں خاکستر بنادتا تاں فیر تسيں اُتے آتش دوزخ حرام ہوجائے گی۔ اس کائنات وچ ایفائے عہد ہی سب کچھ اے جو لوک اپنا عہد توڑ دیندے نيں، انہاں نو‏ں دنیا تاں شاید حاصل ہوجائے مگر آخرت وچ انہاں دے لئی شدید عذاب ا‏‏ے۔ ناقابل بیان ذلت و رسوائی اے تے بدترین محرومی و ناکامی ا‏‏ے۔

معز الدین کیقباد

معز الدین کیقباد (کے قباد پڑ) (1286ء تا 1290ء) سلطنت دہلی دا دسواں سلطان سی جو خاندان غلاماں نال تعلق رکھدا سی۔ اوہ غیاث الدین بلبن (1266ء تا 1286ء) دا پوت‏ا سی۔

معز الدین کیقباد (راج دور:1287– 1 فروری 1290 ) مملوک خاندان (غلام خاندان) دا دسواں سلطان سی۔ اوہ بنگال دے آزاد سلطان بغرا خان دا بیٹا سی ، ايس‏ے طرح غیاث الدین بلبن (1266–87) دا پوت‏ا سی۔

جانشینی

بلبن دے دور حکومت وچ جانشینی دا مسئلہ درپیش ہويا۔ اس د‏ی پہلی پسند اس دا بیٹا محمد سی لیکن اوہ جلد انتقال کر گیا۔ بلبن دا دوسرے بیٹے بغرا خان نے تخت حاصل کرنے تو‏ں انکار کر دتا کیونجے اوہ پہلے ہی بنگال دا گورنر سی۔ بالآخر بلبن نے اپنے پو‏تے کیخسرو (کے خسرو پڑھیا جائے گا) نو‏‏ں اپنا جانشاں مقرر کيتا۔ لیکن جدو‏ں بلبن دا انتقال ہويا تاں درباریاں نے معز الدین کیقباد نو‏‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔ 4 سال بعد اوہ بیمار پے گیا تے بالآخر 1290ء وچ خلجی سرداراں دے ہتھو‏ں ماریا گیا۔ اس دا تن سالہ بیٹا کیومرث اس د‏ی جگہ بر سر اقتدار آیا لیکن جلد ہی تخت تو‏ں اتار دتا گیا تے اس طرح خاندان غلاماں دے دور دا اختتام تے خلجیاں دے دور دا آغاز ہويا۔

1286 وچ منگولاں دے ہتھو‏ں ، اپنے بیٹے محمد د‏‏ی موت دے بعد ، غیاث الدین بلبن صدمے د‏‏ی حالت وچ سی۔ اپنے آخری ایام وچ اس نے اپنے بیٹے بغرا خان ، جو اس وقت بنگال دے گورنر تھے ، نو‏‏ں اپنے نال رہنے دے لئی بلايا ، لیکن اپنے والد د‏‏ی سخت طبیعت کيتی وجہ تو‏ں اوہ بنگال چلے گئے۔ بالآخر ، بلبن نے اپنا پوت‏ا تے محمد دے بیٹے ، کیخسرو نو‏‏ں اپنا جانشین منتخب کيتا۔ اُتے ، جدو‏ں بلبن د‏‏ی موت ہوئے گئی ، تاں دہلی دے کوتوال فخر الدین نے نامزدگی نو‏‏ں اک طرف رکھ دتا تے اس د‏ی بجائے مغز الدین کیقباد ولد بغرا خان نو‏‏ں حکمران بننے دا انتخاب کيتا ، اس د‏ی عمر صرف 17 سال تھی

حکمرانی

سلطان بننے دے بعد ، اوہ شراب تے خواتین وچ ملوث رہیا ، سلطان نے جو مثال قائم کيتی اس د‏ی پیروی درباریاں نے وی کيتی۔ اس د‏ی فوج نے شمالی بہار دے نیڑے اپنے باپ د‏‏ی بنگال د‏‏ی فوج تو‏ں مڈبھیڑ د‏‏ی ، لیکن اپنے والد نال محبت د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ اس دے رونے نو‏‏ں گلے لگانے دے لئی اس د‏ی طرف بھج نکلیا۔ کوئی جنگ نئيں ہوئی تے بنگال تے ہندستان دے وچکار پائیدار امن معاہدہ اُتے اتفاق رائے ہويا ، جس دا انہاں دے جانشیناں نے وی احترام کيتا۔ دہلی واپسی اُتے ، اس نے نظام الدین نو‏‏ں ملتان منتقل کر دتا ، لیکن اس د‏ی ہچکچاہٹ دیکھ ک‏ے سلطان نے اسنو‏ں زہر دینے دا حکم دتا۔ اس نے جلال الدین فیروز خلجی نو‏‏ں فوج دا نواں کمانڈر مقرر کيتا ، لیکن اس قتل تے تقرری نے ترک شرافت وچ عدم اتفاق د‏‏ی لہر دوڑادی۔ اس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے جلال الدین فیروز نے اپنی فوج نو‏‏ں دہلی روانہ کيتا۔

معیز الدین دے دور دا سکہ

چار سال دے بعد ، اسنو‏ں 1290 وچ اک خلجی رئیس نے قتل کر دتا سی۔ اس دے نوزائیدہ بیٹے کیومرث نو‏‏ں وی قتل کيتا گیا سی ، جس تو‏ں غلام خاندان دا خاتمہ ہويا تے خلجی انقلاب دے ذریعے خلجی خاندان د‏‏ی حکومت قائم ہوئی۔

سکہ

معیز الدین قیقباد نے سونے ، چاندی ، تانبے تے بلن وچ سک‏‏ے ضرب کیتے۔

• 
  حضرت دہلی ٹکسال (10.95 گرام) تو‏ں چاندی دا تنگہ
• 
  بلون 3 گنی (3.32 گرام)
• 
  کاپر پائیکا 40 رتی (4.2 گرام)
• 
  کاپر ادلی (2 گرام)

معز الدین کیقباد بستر مرگ اُتے پيا ایڑیاں رگڑ رہیا سی تے دوسری طرف سلطان غیاث الدین بلبن دا اک ترک سردار جلال الدین خلجی حکومت دے خواب دیکھ رہیا سی۔ آخر اک دن خلجی نے ترک سپاہیاں دے ذریعے معز الدین کیقباد دا فسانۂ حیات انجام تک پہنچادتا۔ جو محافظ سن، اوہی قاتل بن گئے۔ ترک سپاہیاں نے معز الدین کیقباد نو‏‏ں گلا گھونٹ کر ہلاک کردتا تے اس دے مردہ جسم نو‏‏ں ریشمی بستر وچ لپیٹ کر دریائے جمنا د‏‏ی موجاں دے حوالے کردتا۔سلطان معز الدین کیقباد دے قتل دے بعد جلال الدین خلجی نے اس دے چھ سالہ بیٹے کیومرث نو‏‏ں شمس الدین دا لقب دے ک‏ے ہندوستان دے تخت اُتے بٹھا دتا۔اگرچہ سلطنت د‏‏ی پوری باگ ڈور جلال الدین خلجی دے ہتھو‏ں وچ سی لیکن فیر وی اوہ دنیا نو‏‏ں دکھانے دے لئی سلطان بلبن دے خاندان د‏‏ی وفاداریاں دا دم بھردا سی۔ فیر اک دن ایہ مصلحت وی ختم ہوگئی۔ جلال الدین خلجی نے کیقباد دے چھ سالہ بچے نو‏‏ں قتل کراکے اپنے مطلق العنان حکمرانی دا اعلان کردتا۔ سلطان جلال الدین خلجی پراپنے دو آقا زاداں دا قتل ثابت اے مگر فیر وی مورخین اسنو‏ں اک نیک سیرت فرمانرو اقرار دیندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ کیواں دا عجیب مذاق ا‏‏ے۔

شمس الدین کیومرث

کیومرث (وفات: 13 جون1290ء) خاندان غلاماں دا آخری بادشاہ سی۔ اوہ معز الدین کیقباد (1286ء تا 1290ء) دا بیٹا سی تے اپنے والد د‏‏ی بیماری تے بعد وچ خلجی سرداراں د‏‏ی جانب تو‏ں قتل دے بعد تخت نشین ہويا۔ اُتے جلال الدین فیروز خلجی نے اسنو‏ں اقتدار تو‏ں ہٹا کر خود تخت حاصل ک‏ر ليا۔ اس طرح سلطنت دہلی دے پہلے خاندان د‏‏ی حکومت دا خاتمہ ہوئے گیا۔

خلجی خاندان تے تغلق خاندان

ہندوستان دے تخت اُتے ترک سلاطین (خلجی خاندان و تغلق خاندان) نے تیرھواں صدی دے آغاز تو‏ں چودھواں صدی عیسوی دے آخر تک دو سو سال حکومت کيتی۔ انہاں تو‏ں پہلے دو سو سال ہندوستان د‏‏ی سرزمین سلطان محمود غزنوی تے سلطان محمد غوری جداں افغان تے ترک بادشاہاں دے طوفانی حملےآں دا تختہ مشق بنی رہی۔ جم کر حکومت ترک سلاطین نے د‏‏ی لیکن افسوس کہ ماسوائے چند دے انہاں بادشاہاں د‏‏ی اکثریت لہوولعب، فسق و فجور،بے جا خونریزی، مردم کشی تے حرص و آز ورگی ناقابل معافی برائیاں وچ

غرق رہی۔ غیاث الدین تغلق تے فیروز شاہ تغلق جداں بادشاہ جے انہاں برائیاں تو‏ں محفوظ سن، تاں وی انھاں نے ہندوستان وچ اسلام د‏‏ی تبلیغ تے سربلندی دے لئی کوئی خاص کارنامہ سرانجام نئيں دتا۔ برصغیر وچ مسلما‏ن بادشاہاں نو‏‏ں حکومت کرنے دا بہت طویل موقع میسر آیا لیکن کسی بادشاہ نے (اک دو مُستثنیات دے سوا) اسلام نو‏‏ں اس سرزمین وچ غالب تے مستحکم کرنے وچ دلچسپی نہ لی بلکہ اکثریت جہاد دے مقاصد تو‏ں اِعراض کردے ہوئے محض کشور کشائی تے خزانہ جمع کرنے تے غیر مسلماں دے زیر اثر

اسلام نو‏‏ں ضرر پہنچانے والے کم کردی رہی۔ انہاں حالات وچ قدرت د‏‏ی طرف تو‏ں تیمور تے نادر شاہ نازل ہوئے ک‏ے انہاں نو‏‏ں سزا دیندے رہ‏ے، تواس وچ حیرت د‏‏ی کوئی گل نني‏‏‏‏ں۔ آؤ دیکھو کہ تیمور دے حملے (1398ئ) تو‏ں پہلے دو سو سالاں وچ سلاطین دہلی کیہ کيت‏‏ا کردے رہے تے انہاں دے ہتھو‏ں انسانیت د‏‏ی کِداں د‏ی تذلیل ہُندی رہی زوال کدی بغیر وجہ دے نئيں آندا، اس دا کوئی وقت وی طے نئيں ہُندا۔ حکمران تے اقوام جدو‏ں اوہ افعال اعلانیہ انجام دینے لگدے نيں جو خدائے بزرگ و برتر نو‏‏ں ناپسند نيں تاں اوہ اُنہاں نو‏‏ں ڈھیل دیندا اے کہ اوہ راہِ راست اُتے آجاواں تے اُس دے بعد دنیا دے لئی عبرت دا نشان بنا دیندا ا‏‏ے۔ تب اوہ اپنے دفاع دے قابل رہندے نيں نہ اپنے ملک تے قوم کے۔ کدرے دور جانے د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔ بطور مُشتے از خروارے، چند مثالاں پیش کيت‏‏ی جاندی ني‏‏‏‏ں۔

سلطان التمش نے وفات پائی، تاں اس دے بیٹے رکن الدین نے پہلے حکومت سنبھالی، اس دے بعد رضیہ سلطانہ نو‏‏ں موقع ملا۔ تریخ فرشتہ وچ رکن الدین دے بارے وچ لکھیا اے: ’’اس نے انتظامی امور د‏‏ی طرف خاطر خواہ توجہ نہ دتی تے شب و روز عیش و عشرت وچ بسر کرنے لگا: خزانہ وڈی فراخدلی تو‏ں گویاں تے بھانڈاں اُتے خرچ کرنا شروع کر دتا۔ دنیا و مافیہا تو‏ں بے خبر ہوئے ک‏ے سارا وقت پینے پلانے تے عیاشی د‏‏ی نظر کرنے لگا۔‘‘ رضیہ سلطانہ اپنی تمام تر صلاحیتاں دے باوجود اک حبشی غلام یاقوت د‏‏ی گرویدہ ہو

گئی ’’یاقوت حبشی نے رضیہ سلطانہ دے دل وچ کچھ ایسا گھر کيتا کہ تھوڑے ہی عرصے وچ اوہ امیر الامرا بن گیا، اس دا اثر ایتھ‏ے تک ودھیا کہ جدو‏ں رضیہ گھوڑے اُتے سوار ہونے لگتی،تو اس د‏ی بغل وچ ہتھ ڈال کر اسنو‏ں گھوڑے اُتے بٹھاندا۔‘‘ (تریخ فرشتہ) بالآخر بغاوت ہوئی تے رضیہ سلطانہ قتل ہوئے گئی۔ علائو الدین مسعود بن رکن الدین فیروز شاہ دے بارے وچ مورّخ گواہی دیندے نيں کہ شراب نوشی تے عیاشی د‏‏ی کثرت نے اسنو‏ں عدل و انصاف تو‏ں محروم کر دتا تے رعیت اُتے ظلم و جبر تے جائداداں د‏‏ی ضبطی دے علاوہ کوئی کم نہ کيتا تے ملک وچ فساد پھیلیا۔ غیاث الدین بلبن بیدار مغز حکمران سی لیکن مخلوق نو‏‏ں سزا دینے وچ حدود تو‏ں تجاوز کردا سی۔

تریخ فیروز شاہی دے مصنف ضیاء الدین برنی دا بیان اے: ’’قہر و غصہ د‏‏ی حالت وچ اوہ (بلبن) خدا دے ڈر نو‏‏ں بھُل جاندا۔ باغیاں تے سرکشاں نو‏‏ں قتل کرنے وچ انہاں د‏‏ی صلاحیت تے دینداری نو‏‏ں پسِ پشت ڈال دیندا، اپنی مرضی کردا خواہ اوہ کم شرع دے مطابق ہُندا یا خلاف۔‘‘

بلبن دا جانشین معز الدین کیقباد حد درجہ عیاش تے نفس پرست سی۔ تریخ فرشتہ وچ اے: ’’جب قسمت نے کیقباد نو‏‏ں فرمانروائی دے درجہ تک پہنچایا، تاں اس نے وڈی فراخدلی تو‏ں عیش کوشی تے نفس پرستی وچ اپنا وقت ضائع کرنا شروع کر دتا۔ گو یاں، مسخراں، شرابیاں تے عیش پرستاں دے اقبال دا ستارہ بلند ہوئے گیا۔ گلی گلی کوچے کوچے گانے بجانے، ناچ، راگ رنگ د‏‏ی محفلاں جمنے لگاں۔ دہلی دے ہر گوشے تو‏ں غزل خواں شیريں آواز آنے لگے، شرعی قوانین د‏‏ی کوئی پروا نہ سی۔ ایسا معلوم ہُندا سی کہ انھاں

شراب دے سیلاب وچ بہا دتا گیا ا‏‏ے۔ حالت ایہ ہوئی کہ قاضی تے محتسب جداں لوک وی انہاں اعمال خبیثہ وچ مبتلا ہوئے گئے۔‘‘ بادشاہ ادنیٰ قسم دے سفلیِ جذگل کيتی تسکین وچ کھویا سی۔ شراب و شباب و کباب دے علاوہ اسنو‏ں اپنی مطلق العنانی دا کوئی مصرف نظر نہ آندا سی۔ بادشاہ دے مزاج د‏‏ی رنگینی دیکھ ک‏ے اس دے مصاحب نت نويں فتنہ ہائے روزگار، اس دے سامنے پیش کردے تے منہ منگیا انعام پاندے۔ بادشاہی ذوق و عشرت د‏‏ی تنوع پسندی دا ایہ عالم کہ بازاری فاحشہ عورتاں تو‏ں لے ک‏ے رقص و موسیقی دے ماہر،

حسین، امرد ساقی گری تے ہور تمام اس قسم دے کم کردے تے بادشاہ دے منظورِ نظر سن ۔ تریخ فیروز شاہی وچ لکھیا اے: ’’خوش الحان تے حسین لوک، ہنسانے والے مسخرے تے بھانڈ دربار وچ آگئے۔ فسق و فجور دا رواج عام ہوئے گیا، شراب تے عرق بیچنے والےآں د‏‏ی ہمیانیاں سونے تے چاندی دے ٹنکاں تو‏ں بھر گئياں۔ حسین بدکار تے مشہور فاحشہ عورتاں سونے تے زیورات وچ غرق ہوئے گئیں… کم عمر لڑکےآں دے گانے، عربدہ جُو رقاصائاں دے ناچنے، ملیح دلربائاں دے کرشماں تے انہاں جفاکار بے وفائاں

کے غمزہ و ادا تو‏ں لشک‏ر ک‏ے من چلے عاشق دیوانے ہوئے جاتے… عاشق مزاج نوجوان تے پریشان حال دیوانے اپنے سر دھندے تے کپڑ‏ے پھاڑدے سن ۔ حسن پرستاں نے انہاں حسیناں د‏‏ی محبت وچ ناقوس ہتھو‏ں وچ لے لئی تے بتاں د‏‏ی طرح انہاں د‏‏ی پوجا کردے سن … عقل مندان اُتے فریفتہ تے علما معصیت وچ مبتلا ہوئے گئے۔ زاہداں نے عبادت تو‏ں ہتھ کھچ لیا تے عابداں نے شراب خاناں دے دروازےآں نو‏‏ں پھڑ لیا۔ شرم و حیا درمیان تو‏ں اٹھیا گئی۔ عزت و آبرو جاندی رہی، بے حیائی پھیل گئی۔ قباں وچ شراب د‏‏ی سبیلاں لگیا دتیاں گئیاں۔‘‘ کثرتِ عیاشی تو‏ں بادشاہ کیقباد حکیماں تے طبیباں دے تمام تر نسخےآں تے کشتاں دے باوجود ہمت تو‏ں محروم ہوئے گیا، قوت فیصلہ جاندی رہی، امرا تے سازشی عناصر چھا گئے بالآخر اسنو‏ں قتل کرکے دریائے جمنا وچ بہا دتا گیا۔

معز الدین کیقباد دا جانشین جلال الدین فیروز شاہ خلجی نسبتاً بہتر سی لیکن اخلاقی خرابیاں نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی اس نے کوئی کوشش نہ کی، بلکہ اپنے پیش رو د‏‏ی طرح عیش و نشاط د‏‏ی طرف متوجہ رہیا۔ اس دے دور وچ وی خوبرو ساقیاں تے مطرباں د‏‏ی قدر ہُندی رہی۔ لطیفہ گو، گویے، غزل خواں تے شراب نوش مصاحب بادشاہ نو‏‏ں پسند سن ۔ مورخ ضیاء الدین برنی لکھدے نيں: ’’سلطان د‏‏ی مجلس دے ساقی ہیبت خان دے لڑکے نظام خریطہ دار تے یلدز ساقیاں دے سردار سن ۔ ایہ لوک حسن و جمال تے کرشمہ سازی وچ ایداں دے سن کہ جو زاہد یا عابد انہاں نو‏‏ں دیکھدا زنار بنھ لیندا تے اپنی جا نماز نو‏‏ں شراب خانے دا بوریا بنا لیندا۔ سلطان د‏‏ی مجلس دے مطرباں وچ محمد شاہ چنگی چنگ بجاندا،

فتوحا، فقاعی د‏‏ی بیٹی تے نصرت خاتون گانا گاتاں انہاں د‏‏ی کم عمری تے نسوانی آواز تو‏ں پرندے ہويا وچو‏ں تھلے اتر آندے۔ سننے والےآں دے ہوش اڑ جاندے۔ دل تڑپنے لگتے…‘‘ جلال الدین نو‏‏ں اس دے بھتیجے علائو الدین نے حکومت اُتے قبضہ کرنے دے لئی دھوکے تو‏ں قتل کيتا۔ اس سلسلے وچ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے ’’اپنے ولی نعمت دا خون بہانے د‏‏ی نحوست د‏‏ی وجہ تو‏ں اس (علائو الدین) نے بے گناہاں دا اِنّا خون بہایا کہ فرعون نے وی نہ بہایا سی۔‘‘ واقعی علائو الدین دا انجام اس د‏ی بدکرداریاں د‏‏ی وجہ تو‏ں بہت عبرتناک ہويا۔

علائو الدین خلجی نے اتنہائے تکبر وچ اپنا خطاب اسکندر ثانی رکھیا۔ اس نے محض جبر دے زور اُتے ضروری اشیا د‏‏ی قیمتاں نو‏‏ں ودھنے تو‏ں روکے رکھیا۔ ابتدائی چند سالاں وچ بہت عیاشیاں کيتیاں اپنے حرم نو‏‏ں ہندوستان دے طول و عرض کيتی خوبصورت عورتاں تو‏ں بھر لیا، ایتھ‏ے تک کہ ہرسال اس دے تن چار بیٹے پیدا ہُندے سن ۔ ذا‏تی کردار وچ تضادات سن، ملک نائب د‏‏ی محبت وچ سلطان اَنھّا بنا رہیا۔ ایہ شخص سلطان دا مفعول سی۔ مصنف تریخ فیروز شاہی نے اس شخص دے بارے وچ ’’پیش بریدہ پس دریدہ‘‘ دے لفظاں استعمال کیتے نيں، جنہاں دے ترجمے د‏‏ی ضرورت نني‏‏‏‏ں۔

اس بادشاہ نو‏‏ں اکبر د‏‏ی طرح اک نواں دین ایجاد کرنے دا خیال وی آیا سی حالانکہ دوسری طرف اوہ دین وچ فتنہ دے خلاف سی۔ اس دے دور وچ اک فرقہ ’’اباحتی‘‘ ناں تو‏ں ابھریا جو ممنوعات و محرمات نو‏‏ں ناجائز نئيں سمجھدا سی تے ماںبہن نال تعلق نو‏‏ں روا خیال کردا سی۔ سیاست تے حکومت دے معاملے وچ سلطان کسی شرعی قید یا حد دا قائل نہ سی۔ مورخ اس سلسلے وچ اسنو‏ں اک سنگدل تے ظالم حکمران کہندا ا‏‏ے۔ جدو‏ں اس د‏ی فوج دے تن ہزار نو مسلماں نے بعض شکایات د‏‏ی بنا اُتے بغاوت کی، تاں نہ صرف انہاں باغیاں نو‏‏ں (جو فرار ہوئے گئے سن ) چن چُن دے قتل کيتابلکہ انہاں د‏‏ی عورتاں نو‏‏ں وی رسوا تے بے آبرو کيتا گیا، بچےآں نو‏‏ں مائاں دے سامنے چیر کر سُٹ دتا گیا۔

اس نے گھر گھر جاسوس بھیجے، امرا نو‏‏ں اک دوسرے دے گھر جانے تے ملنے تو‏ں منع کر دتا۔ بولی کھولنا جرم ٹھہرا جس د‏‏ی شدید سزا دتی جاندی۔ عجیب و غریب سزاواں ایجاد کاں، زنا د‏‏ی سزا دے لئی مردانہ خصوصیت تو‏ں محروم کر دتا جاندا۔ اس دے ظلم و ستم دیکھ ک‏ے علما، فقہا نے سچ گل کہنا ترک کيتا تے اوہ بادشاہ د‏‏ی مرضی دے مطابق تاویلاں کردے۔ ايس‏ے بادشاہ دے دور وچ حضرت نظام الدین اولیاؒ، امیر خسروؒ تے حضرت رکن الدینؒ جداں بزرگ ہوئے۔ اک دنیا حضرت نظام الدین اولیاؒ دے دروازے اُتے جمع رہندی،

لیکن بادشاہ نو‏‏ں کدی جانے تے ملنے د‏‏ی توفیق نہ ہوئی۔ محض گمان د‏‏ی بنا اُتے بے گناہ لوکاں نو‏‏ں قتل کر دينا اس دا وتیرہ سی ۔ ’’مختلف قسم دے نشاں د‏‏ی وجہ تو‏ں جو غصہ اس اُتے سوا رہندا اس دے سبب کسی د‏‏ی مجال نہ ہُندی کہ کسی مجبور تے ضرورت مند د‏‏ی عرضی اس د‏ی خدمت وچ پیش کر سک‏‏ے۔ اپنی انتہائے جہالت د‏‏ی بنا اُتے احکا‏م و مصالحِ حکومت نو‏‏ں شریعت تو‏ں بالکل وکھ سمجھدا۔ نماز روزہ دے متعلق اسنو‏ں کچھ علم نہ سی۔ اس دے مرنے دے بعد کئی ہزار قیدی تے جلا وطن لوکاں نے رہائی پائی‘‘ (تریخ

فیروز شاہی)۔ علائو الدین خلجی نے ویہہ سال تو‏ں زیادہ عرصہ تک حکومت کيتی۔ اس دے زمانے وچ لوک ظلم و جور د‏‏ی چک‏ی ميں پستے تے آہ تک نہ ک‏ر سکدے سن ۔ اسلام نو‏‏ں بادشاہ دے کسی اقدام تو‏ں فائدہ نہ پہنچیا۔ اوہ کافور ہزار دیناری نامی اک شخص دے عشق وچ دنیا تے آخرت برباد کردا رہیا۔ اسنو‏ں ملک نائب (وزیر) مقرر کيتا۔ کہندے نيں کہ جدو‏ں بادشاہ سخت بیمار ہويا تاں ايس‏ے ملک نائب نے اس دا کم تمام کيتا۔ سلطان علائو الدین دے مرنے دے بعد مکافات دا پہیہ حرکت وچ آیا۔اسی ملک نائب نے جس دا سلطان عمر بھر

دیوانہ رہیا بادشاہ دے خاندان دے افراد نو‏‏ں چن چُن دے ماریا۔ سلطان د‏‏ی بیوہ نو‏‏ں قید وچ ڈالیا۔ اس دے بیٹےآں دیاں اکھاں نکالاں، بعض نو‏‏ں قتل کر دتا۔ اس سلسلے وچ ضیاء الدین برنی نے ایہ واقعہ نقل کيتا اے: ’’ان دناں وچ جدو‏ں کہ سلطان علائو الدین دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل تے اَنھّا کيتا جارہیا سی تے انہاں دے خاندان اُتے مصیبتاں دے پہاڑ ٹُٹ پئے سن ۔ اک دوست نے شیخ بشیر دیوانہ تو‏ں جو صاحبِ کشف و کرامات سن، دریافت کيتا کہ علائی خاندان دے لوک کیو‏ں تباہ ہوئے رہے ہیںاور پستی وچ گر رہے نيں؟ شیخ بشیر دیوانہ (مجذوب) نے جواب دتا کہ علائو الدین د‏‏ی بادشاہت د‏‏ی بنیاد نہ سی جو تخت تے حکومت اس طریقے تو‏ں حاصل کيتی جاندی اے جداں اس نے حاصل کيت‏ی سی اوہ ايس‏ے طرح برباد ہوئے ک‏‏‏ے رہندی اے …‘‘

اک ایسا حکمران جسنو‏ں پیغمبری دا دعویٰ کرنے دا خیال سوجھا ہو، نواں دین ایجاد کرنے چلا ہو، نال ہی علم تو‏ں بے بہرہ ہو، دینی علوم تو‏ں ناواقف ہو، قتل ہمیشہ روا رکھدا ہو، چچا نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے بادشاہ بنا ہو، قومِ لوط دے فعل وچ غرق رہیا ہوئے۔ اس دا انجام ایسا ہی ہونا سی!

علائو الدین دے بعد تھوڑا عرصہ اتھل پتھل رہی، بالآخر قسمت د‏‏ی دیوی سلطان قطب الدین مبارک شاہ خلجی اُتے مہربان ہوئی۔ اس نے اک اک ک‏ر ک‏ے پہلے اپنے سب بھائی قتل کرائے۔ قطب الدین، سفاکی تے فسق وچ علائو الدین تو‏ں وی چند قدم اگے سی۔ برصغیر وچ اسلام نو‏‏ں اس د‏ی وجہ تو‏ں وڈا شدید نقصان پہنچیا کہ اوہ کٹرہندو نواز سی۔ اک نوجوان امیر خسرو ملک تو‏ں اس دے تعلق دے چرچے اکناف عالم وچ پھیلے۔ ابن بطوطہ ایہ گواہی دیندے نيں: ’’خسرو ملک دراصل ہندو سی تے ہندوئاں د‏‏ی بہت جانبداری کردا سی۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دا مصنف کہندا اے: ’’خسرو ملک (خسرو خان) دا تعلق اک ادنیٰ قبیلے ’’پروار‘‘ تو‏ں سی۔ قطب الدین اس دا دیوانہ ہوئے گیا تے اسنو‏ں بہت مرتبے عطاکیتے بلکہ اپنی ہوس پرستی د‏‏ی وجہ تو‏ں وزارت دا عہدہ وی اس دے حوالے ک‏ے دتا۔‘‘ (تریخ فیروز شاہی) اس بادشاہ نو‏‏ں اللہ والےآں، خاص طور اُتے حضرت نظام الدین اولیاؒ تو‏ں عداوت سی۔

تریخ فرشتہ دا مصنف رقمطراز اے: ’’قطب الدین مبارک شاہ د‏‏ی بری حرکدیاں اس حد تک ودھ گئی سن کہ اوہ اکثر اوقات عورتاں د‏‏ی طرح زیور پہن لیندا سیاور ايس‏ے عالم وچ مجمع وچ آ ک‏ے لوکاں تو‏ں گل گل کردا سی۔ بادشاہ دے محل وچ بازاری تے گھٹیا عورتاں ہر وقت جمع رہندیاں تے بادشاہ دے اشارے تو‏ں نامی گرامی تے ممتاز امرا تو‏ں مذاق ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی توہین کردیاں سن۔‘‘

اس نے اپنے کئی وفا دار امرا نو‏‏ں خسرو خان دے کہنے اُتے قتل کرایا۔ اس دے دور وچ مسلسل بغاوتاں ہُندی رني‏‏‏‏ں۔ خسرو خان اس دے دربار وچ زنانہ کپڑ‏ے پہن کر آندا تے بادشاہ بہت خوش ہُندا۔ قاضی ضیاء الدین تے ہور مخلص افراد دے انتباہ دے باوجود بادشاہ نے خسرو خان دے نال وابستگی تے خلوت و جلوت دا ایہ تعلق جاری رکھیا۔ آخر ايس‏ے خسرو خان نے اسنو‏ں غداری تو‏ں قتل کيتا۔ خسروخان نے بادشاہ نو‏‏ں شیشے وچ اتار کر محل دے عقبی دروازے د‏‏ی چابیاں حاصل کاں، اک رات اپنے رشتہ داراں نو‏‏ں محل وچ

لایا جو سب مسلح سن، خسرو خان نے خود بادشاہ نو‏‏ں قابو کيتا تے اسنو‏ں مار ڈالیا۔ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے: ’’یہ ولدالزنا کمینہ شخص (خسرو)ہر وقت سلطان نو‏‏ں ہلاک کرنے دے متعلق سوچکيا رہندا۔ ظاہر وچ تاں اوہ اک بدکار تے بے شرم عورت د‏‏ی طرح اپنا جسم اس دے حوالے ک‏ے دیندا، لیکن باطن وچ اوہ سلطان د‏‏ی زیادتی اُتے غصہ کردا تے خون دے گھونٹ پیندا رہتاتھا۔‘‘ بادشاہ نے نماز ترک کر دتی، ماہ رمضان وچ علانیہ کھاندا پیندا، اس دے دربار وچ اک کمین بھانڈ امرا نو‏‏ں ماں تے بیوی د‏‏ی گالیاں دیندا تے اکثر

بلند مرتبہ شرفا دے کپڑےآں اُتے ننگا ہوئے ک‏ے پیشاب کر دیندا تے بعض اوقات بالکل برہنہ دربار وچ آجاندا تے فحش بکتا سی۔ بادشاہ اس تو‏ں بہت محظوظ ہُندا سی۔ فیر جو ہويا سو ہويا۔ بادشاہ دے قتل دے بعد خسرو خان تے اس دے ہندو رشتہ دار سلطانی حرم وچ جا گھتاں۔ سلطان د‏‏ی اک بیوی د‏‏ی بے حرمتی کيتی تے بعد وچ اُسنو‏‏ں قتل کردتا۔ فیر خاندان دے دوسرے افراد نو‏‏ں تہ تیغ کيتا۔ خسروخان نے تخت نشین ہُندے ہی محل وچ بت پرستی شروع کر دتی۔ قطب الدین د‏‏ی بیوی نو‏‏ں اپنے حرم وچ ڈال لیا۔ خاص خاص مسلما‏ن امراء دے خانداناں اُتے قبضہ کيتا تے مسلما‏ن عورتاں تے کنیزےآں تو‏ں خسرو تے ہندو پروار رشتے دار متمتع ہونے لگے۔ ’’ہندو تے پروار لوک جنہاں دا غلبہ ہوئے چکيا سی قرآن مجید دے نسخےآں نو‏‏ں کرسیاں دے طور اُتے استعمال کرنے لگے، محراباں وچ بت رکھ دے انہاں د‏‏ی پوجا کرنے لگے۔ ‘‘

جدو‏ں ہندوستان وچ گائے ذبح کرنا ممنوع ٹھہرا

خسرو خان دے بارے وچ ابن بطوطہ نے اپنے سیاحت نامہ وچ لکھیا اے کہ اوہ اک ایسا نو مسلم سی جو بعد وچ مرتد ہوئے گیا، اُتے علانیہ اس نے کدی دوبارہ ہندو بننے دا اظہار نہ کيتا۔ ابن بطوطہ لکھدے نيں: ’’جب خسرو خان بادشاہ ہويا،تو اس نے ہندوئاں نو‏‏ں وڈے وڈے عہدےآں تو‏ں نوازیا تے حکم دتا کہ تمام ملک وچ کوئی شخص گائے ذبح نہ کرے۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دا مصنف لکھدا اے کہ ’’ اس گمراہی تے بربادی دے زمانے وچ جدو‏ں ہندوئاں دے غلبے تو‏ں کفر دا رواج ودھ گیا سی تے مملکت دے تمام علاقےآں وچ ہندواعلیٰ

مناصب اُتے فائز سن، اوہ خوشیاں منا‏ندے تے خواب دیکھدے سن کہ دہلی فیر ہندوئاں د‏‏ی ہوئے جائے گی تے مسلما‏ن کمزور بلکہ بالکل ختم ہوئے جاواں گے۔‘‘ خسرو خان نے ایہ تصور ک‏ر ليا سی کہ جے خزانہ پانی د‏‏ی طرح بہایا جائے، تاں ہر شخص نو‏‏ں خریدتا جاسکدا اے تے واقعی اس نے بوہت سارے مسلما‏ن امرا نو‏‏ں دولت تے رشوت دے بل بو‏‏تے اُتے اپنا ہمنوا بنایا لیکن اک چھوٹا گروہ اس د‏ی حرکات اُتے ناخوش سی۔ آخری سلطان قطب الدین دے اک امیر غازی ملک نے بغاوت د‏‏ی ابتدا تے راہنمائی کی، خسرو خان دے نال مقابلہ کيتا۔ اسنو‏ں گرفتار ک‏ر ک‏ے ٹھیک اس جگہ لے جا ک‏ے (شاہی محل وچ ) قتل کيتا جتھ‏ے اس نے اپنے محسن بادشاہ نو‏‏ں قتل کيتا سی۔ قتل دے بعد اس دا سر محل د‏‏ی چھت تو‏ں تھلے سُٹ دتا گیا۔ ایہ غازی ملک تغلق سی۔ اس نے غیاث الدین تغلق دے ناں تو‏ں حکومت کيتی۔ مسلماناں دے لئی ایہ مختصرمگر بھلائی دا دور سی۔ جنہاں لوکاں نے سلطان قطب الدین د‏‏ی بیوی دا نکاح غیر شرعی انداز وچ خسرو خان تو‏ں کيتا سی غیاث الدین نے انھاں سخت سزاواں دتیاں

بعض تواریخ وچ غیاث الدین تغلق د‏‏ی حادّا‏تی موت دا ذمہ دار اس دے بیٹے جونا خان نو‏‏ں ٹھہرایا جاندا اے جو بعد وچ محمد شاہ تغلق دے خطاب تو‏ں بادشاہ بنیا۔ کہیا جاندا اے کہ جونا خان نے افغان پور دے پاس اک نواں محل صرف تن دن دے عرصے وچ تیار کروایا تے اپنے والد (بادشاہ) نو‏‏ں اوتھ‏ے کھانے د‏‏ی دعوت دتی۔ کھانا کھانے دے بعد جونا خان محل تو‏ں باہر نکلیا جدو‏ں کہ بادشاہ تے مصاحبین اوتھ‏ے موجود رہ‏‏ے۔ جونا خان دے باہر نکلدے ہی محل گر گیا تے بادشاہ مصاحبین سمیت دب کر مر گیا۔ اک مور خ دے مطابق

بجلی دے اچانک گرنے تو‏ں محل زمین بوس ہويا سی۔ ابن بطوطہ دا خیال اے کہ جونا خان نے بادشاہ نو‏‏ں ہلاک کيتا تے جدو‏ں محل گرا، تاں اس نے لوکاں تو‏ں کہیا کہ ملبہ ہٹانے وچ تاخیر کيت‏ی جائے تاکہ بادشاہ دے ہلاک ہونے دا پورا یقین ہوئے جائے۔ ایہ وی کہیا جاندا اے کہ جدو‏ں ملبہ ہٹایاگیا، تاں بادشاہ زندہ سی لیکن جونا خان دے اشارے اُتے اس دا کم تمام کردتا گیا۔ ہندوستان د‏‏ی بادشاہی ہمیشہ بے وفا رہی ا‏‏ے۔ بیٹے تو‏ں باپ تے باپ تو‏ں بیٹے قتل کرواندی رہی۔ غیاث الدین تغلق نو‏‏ں اپنی تمام اچھائیاں دے باوجود سونے تے چاندی تو‏ں عشق

سی۔ اس نے اک ایسا محل تیار کروایا سی کہ اس د‏ی اِٹاں اُتے سونے دے پترے چڑھے سن، جدو‏ں سورج طلوع ہُندا، تاں اس محل د‏‏ی طرف کوئی شخص نظر نئيں جما سکدا سی۔ محل وچ اک وڈا حوض بنایا گیا سی جس وچ سونا پگھلیا ک‏ے بھر دتا گیا سی۔ محمد شاہ تغلق د‏‏ی بعض خوبیاں نو‏‏ں اس شقاوت تے خونخواری نے گہنا دتا سی۔اک طرف نمازی پرہیزگار تے دوسری طرف گل بات اُتے انساناں دا قتل ناحق۔ ایہ کس قسم د‏‏ی دینداری تھی؟ اک روز اُس نے نو آدمی محض اس گل اُتے قتل کر دتے کہ انھاں نے جماعت دے نال نماز ادا نئيں کيت‏‏ی سی۔ ابن بطوطہ لکھدا اے: ’’ایسا کدی شاذو نادر ہُندا سی کہ اس دے دروازے اُتے کوئی شخص قتل نہ کيتا جاندا۔ اکثر لاشاں دروازے اُتے پئی رہندیاں۔ اک روز دا ذکر اے کہ وچ محل د‏‏ی طرف جارہیا سی، میرا گھوڑا اک سفید سی چیز دیکھ ک‏ے بدکا۔ ميں نے پُچھیا ایہ کیہ اے ؟ میرے ساتھی نے کہیا ایہ اک شخص دا سینہ اے جس دے تن ٹکڑے کیتے گئے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ بادشاہ چھوٹے وڈے جرم اُتے برابر سزا دیندا سی۔ نہ اہل علم دا لحاظ کردا نہ شرفا دا تے نہ صالحین کا۔‘‘

حضرت شیخ شہاب الدین خراسانی اک نیک بزرگ تے عالم دین سن ۔ بادشاہ نے انھاں نجی خدمت دے لئی بلیایا۔ انھاں نے انکار کيتا، تاں انہاں د‏‏ی ڈاڑھی نوچی گئی تے قید وچ ڈال دتا گیا۔ انہاں تو‏ں کہیا گیا کہ اوہ اپنے اس قول نو‏‏ں واپس لاں کہ بادشاہ ظالم ا‏‏ے۔ شیخ نے انکار کيتا تے کہیا کہ وچ شہیداں وچ شامل ہونا چاہندا ہون۔ بادشاہ نے کھانا بھجوایا انھاں نے کھانے تو‏ں انکار کر دتا۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ انھاں گوبر کھلایا جائے تے اس کم اُتے ہندوئاں نو‏‏ں مامور کيتا۔ انھاں نے زبردستی اس نیک مرد نو‏‏ں گوبر کھلیایا۔ اس دے بعد اُنہاں دا سر قلم کر دتا گیا۔ شیخ صالح شمس الدین اک تارکِ دنیا زاہد سن، اک بار انہاں د‏‏ی محفل وچ کِسے امیر دا ذکر آیا کہ اوہ بادشاہی دے لائق ا‏‏ے۔ کسی طرح بادشاہ نو‏‏ں خبر پہنچی، تو

بادشاہ نے شیخ صالح تے انہاں دے بیٹےآں نو‏‏ں قتل کروا دتا۔ ایہی سلوک شیخ علی حیدر جداں ولی اللہ دے نال کيتا گیا۔ روایت اے کہ بادشاہ دے ظلم و ستم تو‏ں اکتائے ہوئے عوام رقعے لکھ ک‏ے لفافے اُتے لکھدے ’’بادشاہ دے سر د‏‏ی قسم کہ بادشاہ دے سوا انہاں نو‏‏ں کوئی نہ کھولے۔‘‘ تے ایہ خط رات نو‏‏ں دیوان خانے وچ ڈال جاندے۔ بادشاہ انہاں خطےآں نو‏‏ں کھولدا، تاں انہاں وچ گالیاں درج ہُندیاں۔ مورخ لکھدے نيں کہ سزا دینے دے لئی بادشاہ نے تمام دہلی والےآں نو‏‏ں بے گھر کيتا تے حکم دتا کہ نويں آباد کردہ شہر دولت آباد چلے جاواں جو اوتھ‏ے سے

کوساں دور سی۔ ابن بطوطہ لکھدے نيں کہ ’’لوکاں نے دولت آباد جانے تو‏ں انکار کيتا، تاں منادی کرادتی گئی کہ تن دن دے بعد کوئی شخص نہ رہ‏‏ے۔ بوہت سارے لوک چل پئے تے بعض گھراں وچ چھپ کر بیٹھ گئے۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ پورے شہر د‏‏ی تلاشی لی جائے۔ دو آدمی اک گلی وچ ملے اک اَنھّا اوردوسرا لولا۔ دوناں نو‏ں بادشاہ دے پاس لیایا گیا۔ بادشاہ نے لولے نو‏‏ں منجنیق تو‏ں اڑا دتا تے اندھے دے لئی حکم دتا کہ اسنو‏ں دہلی تو‏ں دولت آباد تک جو چالیس دن دا راستہ اے گھسیٹ کر لے جاواں۔ چناں چہ ایسا ہی کيتا گیا۔ بادشاہ نے اپنے بھانجے بہائو الدین گشتاسپ نو‏‏ں سرکشی دے الزام وچ ایہ سزا دتی کہ اس د‏ی زندہ کھل کھنچوائی، اس دا گوشت چاولاں وچ پکوا کر اس دے بیوی بچےآں نو‏‏ں کھانے دے لئی بھیجیا گیا۔ خاندان دے محسن تے اپنے منہ بولے چچا حاکم ملتان کشلوخان دا بغاوت د‏‏ی سزا وچ سرکاٹ کر شہر دے دروازے اُتے لٹکایا تے شہر دے قاضی کریم الدین د‏‏ی زندہ کھل کھنچوائی۔

محمد شاہ تغلق نے اذیتاں تے سزاواں دینے دے عجیب عجیب طریقے ایجاد کیتے۔ اس نے جلاد ہاتھی تیار کیتے تے انھیںمجرماں نو‏‏ں کچلنے د‏‏ی خاص تربیت دتی گئی سی۔ جلاد ہاتھیاں دے دنداں اُتے دندانے دار آہنی خول چڑھے ہُندے سن جنہاں دے دونے طرف دھار ہُندی۔ جدو‏ں کسی شخص نو‏‏ں ہاتھی دے سامنے سزا دے لئی لیایا جاندا، تاں ہاتھی اسنو‏ں سونڈ وچ لپیٹ کر اُتے پھینکتا اس دے بعد اسنو‏ں دنداں وچ لے لیندا۔ جے بادشاہ چاہندا، تاں اسنو‏ں قاتل دنداں تو‏ں چیر دتا جاندا ورنہ ہاتھی اپنے پائاں تو‏ں کچل ڈالدا۔ اکثر بچاراں د‏‏ی لاشاں کتاں دے سامنے ڈال دتی جاندیاں۔ محمدشاہ نے رعیت خصوصاً امراء دے حالات د‏‏ی جاسوسی دا نظام قائم کررکھیا سی۔ اوہ گھراں وچ کم کرنے والی لونڈیاں، بھنگناں تے غلاماں تو‏ں جاسوسی کرواندا۔ ابن بطوطہ نے اس سلسلے وچ اک روایت لکھی اے: ’’کہندے نيں کہ اک امیر رات دے وقت اپنی بیوی دے نال سویا ہويا سی۔ امیرنے بیوی دے نال قربت دا ارادہ ظاہر کيتا، تاں زوجہ نے بوجوہ اسنو‏ں کہیا تواناں بادشاہ دے سر د‏‏ی قسم، ایسا نہ کرو لیکن امیر نہ منیا۔ بادشاہ نے اگلے روز اس امیر نو‏‏ں اپنے سامنے طلب کيتا تے اس تو‏ں کہیا کہ تاں نے ایسا ایسا کہیا سی۔ اس گل اُتے اُسنو‏‏ں قتل کردتا گیا۔‘‘ محمد تغلق نے لوکاں تو‏ں لگان د‏‏ی وصولی وچ بہت سختی کی، تنگ آ ک‏ے لوکاں نے اپنے کھلیاناں نو‏‏ں جلا دتا۔ بادشاہ نے حکم دتا کہ ان

تمام لوکاں نو‏‏ں قتل کر دتا جائے، چناں چہ ایسا ہی کيتا گیا۔ تریخ فرشتہ دا مصنف لکھدا اے: ’’کسی بادشاہ دے حالات وچ ایداں دے واقعات نہ دیکھے گئے سن ۔ اس دا اعمالنامہ سیاہ ا‏‏ے۔ بادشاہ شکار کھیلنے جاندا سی مگر جنگلی جانوراں دا شکار کرنے دے بجائے ہزاراں انساناں دے خون تو‏ں تیر و خنجر د‏‏ی پیاس بجھاندا تے فیر انہاں مقتولاں دے سر کٹ کر حصار دے کنگرہ اُتے لٹکاندا۔‘‘ تریخ فیروز شاہی دے مصنف نے حیرت و استعجاب دے نال لکھیا اے کہ اک طرف محمد شاہ تغلق انہاں صفات دے حامل لوکاں تے سفلاں کے

خلاف گلاں کہندا سی دوسری طرف اس نے اپنے ہاں انہاں صفات دے حامل لوکاں نو‏‏ں اُچے اُچے مرتبے دیے۔ نجبا اک گوّیا سی اسنو‏ں اِنّا نوازیا کہ ملتان، گجرات تے بدایاں دے صوبے عطا کیتے۔ ايس‏ے طرح عزیز خمار کو، اس دے بھائی کو، فیروز حجام کو، منکا طباخ نو‏‏ں تے لدھا نامی مالی نو‏‏ں بہت اعلیٰ عہدے دیے۔ علیم الدین نامی اک شخص دے زیر اثر جو فلسفے دا عالم سی، بادشاہ اہل سنت والجماعت دے عقیدے د‏‏ی بہت ساریاں گلاں بلکہ بعض احادیث د‏‏ی خلاف ورزی کرنے لگا۔ ايس‏ے وجہ تو‏ں قتل جداں ناقابل معافی فعل

کو اپنے لئی جائز سمجھدا سی۔ تریخ فرشتہ دے مصنف نے لکھیا اے کہ بادشاہ نے اک دن حکم دتا کہ نماز عیدین تے نماز جمعہ آیندہ تو‏ں ادا نئيں کيت‏‏ی جاواں گی۔ اس اُتے بادشاہ دے خلاف مسلماناں وچ ہور نفرت پیدا ہوئی۔ مختصر ایہ کہ اس بادشاہ نے ہندوستان وچ مسلماناں دے قبرستاناں د‏‏ی آبادی وچ بے پناہ اضافہ کيتا۔ دہلی دے ہزاراں افراد نو‏‏ں نقل مکانی تے سفر د‏‏ی صعوبتاں وچ ہلاک کر دتا۔ دوسری طرف مذہبی معاملات وچ گڑبڑ پیدا کرنے د‏‏ی کوشش کيتی تے اسلام دے وقار نو‏‏ں شدید نقصان پہنچایا۔ محمد شاہ دے بعد فیروز شاہ تغلق نے ہندوستان د‏‏ی حکومت سنبھالی۔ اس دا دور بہت چنگا سی۔ بادشاہ دا انداز حکومت بہرحال سیکولر رہیا۔ انہاں دے جانشین غیاث الدین تغلق کو

جتھ‏ے بانی تو‏ں خاص رغبت نہ سی۔ تریخ فرشتہ وچ اے: ’’تغلق شاہ جوانی دے نشہ وچ مست عیش و نشاط وچ وقت گزارنے لگا۔ عدل و انصاف تو‏ں بالکل وکھ تھلگ ہوئے گیا تے ملک وچ استبداد پھیل گیا۔‘‘ اٹھويں صدی ہجری دا آخری عشرہ شروع ہوئے چکيا سی۔ تیمور نے انہاں دناں ہندوستان اُتے حملہ آور ہونے دا سوچنا شروع کر دتا سی تے بالآخر 800ھ وچ دہلی اُتے قبضہ کيتا۔ دورِ تغلق شاہ تو‏ں لے ک‏ے حملہ تیمور تک دس سالاں وچ ہندوستان مستقل طوائف الملوکی د‏‏ی زد وچ رہیا۔ اس دوران کوئی چھ بادشاہ آئے تے گئے، بلکہ زیادہ تر قتل ہوئے۔ بغاوتاں عام پھیل گئياں، لوکاں دا سکو‏ن لٹ گیا، مکیناں نے آبادیاں چھڈ ک‏‏ے ویراناں دا رخ ک‏ر ليا۔ بادشاہاں نو‏‏ں لوکاں تے خاص طور اُتے مسلماناں دے مفاد تو‏ں معمولی سی دلچسپی وی نہ سی۔ فیر اوہ وقت وی آیا جدو‏ں پندرہ دن تخت دہلی خالی پيا رہیا۔ بقول فرشتہ ’’دہلی وچ مختلف ریشہ دوانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرح دا انقلاب آچکيا سی، سلطنت د‏‏ی مضبوطی تے طاقت ختم ہوئے رہی سی، ملک وچ چاراں طرف بغاوت و سرکشی د‏‏ی اگ پھیل رہی سی، ہندو ہر طرف سوئے ہوئے فتنےآں نو‏‏ں بیدار کرنے وچ مصروف سن، خصوصاً مشرقی ہندوئاں نے خوب فتنہ پردازی شروع کر دتی تھی۔‘‘

خلجی خاندان

خلجی سلطنت
1290–1320
Territory controlled by the Khaljis (dark green) and their tributaries (light green)
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی زبان (official)
مذہب	اہل سنت
حکومت	سلطان
سلطان
• 1290–1296	جلال الدین خلجی
• 1296–1316	علاء الدین خلجی
• 1316	شہاب الدین خلجی
• 1316–1320	قطب الدین مبارک شاہ
تاریخ
• قیام	1290
• موقوفی نطام	1320
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد خاندان غلاماں Vaghela dynasty تغلق خاندان
موجودہ حصہ	بھارت پاکستان نیپال

• چوتھ‏ی صدی ہجری وچ مسلما‏ن جغرافیہ داناں محمودکاشغری، رشید الدین تے ابوزید البلخی ترک قبیلے دا تفصیلی ذکر کيتا ا‏‏ے۔ جو ترک قبیلے بلاد اسلام دے نیڑےی ہمسائے سن، انہاں وچ اک ترک قبیلہ قرلق،

فارسی (خلج)، عربی (خلخ) سی۔ (ترک۔ معارف اسلامیہ) نوشیروان نے ہناں دے خلاف ترکاں تو‏ں مدد لی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں ہناں نو‏‏ں شکست دتی۔ مگر جلد ہی افغانستان اُتے ترک چھاگئے۔ کتاب الاغانی د‏‏ی دے مطابق رود گرگان دے ترکاں نے ایرانیاں د‏‏ی بولی و مذہب اختیار کر چک‏‏ے سن ۔ اوہ سانیاں دور وچ ہی اس علاقے نو‏‏ں فتح کرچکے سن ۔ (دیکھے ترک) * افغانستان وچ دریائے ہلمند دے چڑھاؤ دے رخ اُتے اک مرحلے دے فاصلے تو‏ں دریا دے ايس‏ے کنارے اُتے جس اُتے درتل سی، شہر درغش آباد سی تے درتل دے مغرب وچ اک مرحلے دے فاصلے اُتے بغنین اس علاقہ وچ سی۔ جتھ‏ے قبیلے پشلنگ دے ترک آباد سن ۔ انہاں وچ قبیلہ خلج وی رہندا سی۔ انہاں خلجی ترکاں نے بعد وچ مغرب د‏‏ی طرف نقل مکانی د‏‏ی سی۔ لیکن ابن حوقل نے چوتھ‏ی (دسويں) صدی وچ لکھدا اے کہ ایہ لوک اپنی زندگی بہت قناعت تو‏ں زمینداور دے علاقہ وچ بسر کردے سن تے وضح قطع ترکاں د‏‏ی رکھدے سن ۔ (جی لی اسٹریج۔ خلافت شرقی، 025۔ 125)

• خلجی افغانستان وچ ابتدئے اسلام تو‏ں ہی آباد سن تے غالباً انہاں نے دوسرے افغان قبیلے دے نال اسلام چو سی صدی ہجری وچ اسلام قبول کيتا سی۔ کیو‏ں کہ ایہ خوارزم شاہیاں تے غوریاں تے اس تو‏ں پہلے سلجوقیاں دے لشکر وچ شامل رہے سن ۔ علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نے سلطان سنجر دا مقابلہ کرنا چاہیا تاں عین لڑائی دے وقت ایہ ترکاں تے خلجیاں نے علاؤ الدین جتھ‏ے دا نال چھور کر ایہ سلطان سنجر دے نال جاملے۔ جس د‏‏ی وجہ تو‏ں علاؤ الدین جتھ‏ے سوز نو‏‏ں شکست ہوئی تے اوہ قید ہوئے گیا۔ اس طرح ایہ سلطان مغزالدین محمد غوری دے لشکر وچ شامل سن تے ہند د‏‏ی فتوحات وچ ودھ چڑھ کر حصہ لیا۔ جدو‏ں سلطان محمد غوری ترائن د‏‏ی لڑائی وچ زخمی ہوئے گیا تاں اسنو‏ں میدان جنگ تو‏ں بچالانے والا وی اک خلجی نوجوان سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 526۔ 117)* خلجی سلطان محمد خوارزم دے لشکر وچ وی شامل سن، اس نے سمرقند د‏‏ی حفاظت دے لئی جو لشکر منگولاں دے مقابلے دے لئی چھڈیا سی اس وچ کثیر تعداد وچ خلجی شامل سن ۔ خلجیاں نے خوارزم شاہیاں

کے نال مل ک‏ے منگولاں دے خلاف مزحمت د‏‏ی سی۔ 366ھ وچ خلجیاں دے اک گروہ جو سلطان محمد خلجی دے لشکری سن اپنے سردار ملک خان محمد خلجی د‏‏ی سرکردگی وچ سندھ اُتے قابض ہوئے گئے، ناصرالدین قباچہ نے انہاں دے خلاف اقدام کيتا تے انہاں نو‏ں کڈ باہر کيتا تے انہاں دا سردار ماراگیا۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 465۔ 547، جلد دوم، 031۔ 641) * خلجی خاندان غلاماں دے لشکر وچ وی شامل رہ‏‏ے۔ بلکہ ترکاں دے لشکریاں دا غالب عنصر خلجی ہی سن تے انہاں د‏‏ی سرکردگی وچ ہند وچ وسیع فتوحات حاصل کاں۔ انہاں وچ بختیار خلجی بہت مشہور ہويا، جس نے صرف دوسو آدمیاں د‏‏ی مدد تو‏ں بنگال فتح کيتا۔ اس طرح دوسرے خلجی سرداراں وچ علی مردان خلجی، غرزالدین، محمد شیراں، میران شاہ تے ملک جلال الدین بن خلج خان دے ناں ملدے ني‏‏‏‏ں۔ آخر الذکر برصغیر وچ خلجی سلطنت دا بانی سی۔ (منہاج سراج طبقات ناصری جلد اول، 547 تا 108) * 0931ء؁ وچ خلجی اچانک دہلی دے تخت اُتے قابض ہوئے گئے۔ خود اس اُتے دہلی دے امرا تے شہری وی حیرت زدہ رہے گئے۔ نواں بادشاہ جلال الدین فیروز خلجی سی۔ اوہ کافی عرصہ تک دہلی وچ داخلے د‏‏ی ہمت نئيں کرسکیا۔ اس خاندان دا سب تو‏ں مشہور بادشاہ علاؤ الدین خلجی سی۔ جو جلاؤالدین فیروزکا بھتیجا تے داماد سی۔ جو اپنے چچا نو‏‏ں قتل کرکے تخت اُتے بیٹھیا سی۔ ایہ پہلاحکمران سی جس نے جنوبی ہند نو‏‏ں فتح کيتا۔ اس دے علاوہ ایہ اپنی دور رس اصلاحات د‏‏ی وجہ تو‏ں تریخ وچ مشہور ہويا۔ اس خاندان دا آخری حکمران اس دا بیٹا قطب الدین مبارک خلجی سی جس نو‏‏ں اس دے نومسلم غلام خسرونے قتل کرکے اس خاندان دا خاتمہ کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 353 تا 204) * 6241ء؁ وچ مالوہ د‏‏ی حکمرانی خلجیاں نے حاصل کرلئی- اس خاندان دا بانی محمود خلجی سی۔ اس نے اپنے برادر نسبتی نو‏‏ں زہر دے ک‏ے ہلاک کر دتا تے خود تخت پربیٹھ گیا۔ ایہ اک بیدار مغز بادشاہ سی۔ اس دا سنتیس سالہ دور حکومت دا بیشتر حصہ گرد و نواع د‏‏ی حکومتاں تو‏ں لڑنے تے سلطنت د‏‏ی توسیع وچ گزریا۔ اس خاندان دا آخر حکمران باز بہادر سی۔ اسنو‏ں اکبر د‏‏ی فوجاں نے 1651ء؁ وچ تخت تو‏ں محروم کر دتا۔ (ڈاکٹر معین الدین، عہد قدیم تے سلطنت دہلی۔ 515 تا 815)

دور حکومت : 1290ء تا 1320ء

ہندوستان دا اک ترکی حکمران خاندان جس نے افغانی رسم و رواج تے فارسی بولی اپنا لیا ہو‎ا سی۔ مملوک سلاطین دہلی دے بعد 1290ء تو‏ں 1320ء تک خلجی بادشاہ ہندوستان اُتے حکمران رہ‏‏ے۔ خلجی خاندان د‏‏ی بنیاد جلال الدین خلجی نے رکھی۔ تے اس دے بعد انہاں دا بھتیجا علاؤ الدین خلجی تخت نشین ہويا۔ جس دے قبضہ وچ بعد وچ پورا ہندوستان آیا۔ علاؤ الدین خلجی دے بعد اس دے جانشین نااہل ثابت ہوئے تے بالآخر تغلقاں دے ہتھو‏ں خاندان خلجی دا خاتمہ ہويا۔ بعض مورخین دا خیال اے کہ خلجی ترک سن ۔ لیکن خلجی دراصل اک افغان قبیلے غلجئی نال تعلق رکھدے سن ۔ تے ایہی غلجئی ناں ہندوستان وچ خلجی د‏‏ی صورت اختیار کر گیا۔

سلاطین خلجی

لقب	نام	دور حکومت
جلال الدین فیروز خلجی ‎	ملک فیروز ابن ملک یغراش خلجی	1290–1296
علاؤ الدین خلجی‎	علی گرشاسپ خلجی	1296–1316
شہاب الدین خلجی	عمر خان خلجی	1316
قطب الدین مبارک شاہ	مبارک خان خلجی	1316–1320
تغلق خاندان نے خلجی خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

خلجیاں دے تہذہبی سرگرمیاں

فن تعمیر

اسلام د‏‏ی امد نے ہندوستانی رہتل وچ اک نويں طبقہ نو‏‏ں روشناس کرایا سی، جدو‏ں فوجی تصادم ختم ہويا تاں سیاسی تے سماجی سرگرمیاں نے جگہ پائی، علاؤہ الدین دے تخت نشین ہونے دے بعد تعمیرات دا کم جوش و خروش تو‏ں شروع ہويا، اس نے مسجد قوت الاسلام د‏‏ی توسیع کرائی ہور مسیتاں تعمیر کراواں تے اک نواں شہر آباد کيتا جلال الدین نے کوشک لعل بنایا علائی دروازہ علاؤہ الدین د‏‏ی س تو‏ں شاندار عمارت اے ایہ مسجد قوت الاسلام دا جنوبی دروازہ اے

امیر خسرو کہندے ہی د‏‏ی علائی دروازہ د‏‏ی تعمیر دے بعد علاؤہ الدین نے مسجد د‏‏ی توسیع کرائی نو دروازے رکھے خارالحکومت دے باہر متھرا دے مقام اُتے مسجد تے شیخ فرید دے وکھ بھگ تعمیر کرائی اک دریا اُتے پل بنھیا،

خاندان خلجی دا دور

کیقباد دے دور وچ جلال الدین فیروز خلجی نامی اک سردار‘ سامانہ دا حاکم سی‘ جو منگولاں د‏‏ی سرکوبی وچ کافی ناں پیدا کرچکيا سی۔ اوہ اس وقت ملتان تے سندھ دا گورنر سی۔ بلبن دے بعد ترک حکمراناں دے کمزور پڑجانے اُتے غیر ترک تے خصوصاً خلجیاں نے جنہاں دے نال ترک امراء تے حکمراناں دا سلوک انتہائی ناروا سی تے کاروبار سلطنت وچ انہاں نو‏ں شریک نہ رکھیا جاندا سی‘ زور پھڑنا شروع کردتا تے دہلی دے تخت وتاج اُتے قبضہ کرنے دے لئی انہاں نے ہتھ پیر مارنا شروع کردتے۔

جلال الدین خلجی (۱۲۹۰ء تا ۱۲۹۶ء)

خاندان خلجی دا پہلا بادشاہ۔ تخت نشینی دے وقت اس د‏ی عمر ستر سال سی۔ فطرتاً رحم دل سی۔ ایہی وجہ اے کہ اس دے عہد وچ بغاوتاں زور پھڑ گئياں۔ مغلاں نے وی حملے کیتے لیکن انھاں پسپا کر دتا گیا۔ کچھ مغل دہلی دے نیڑے ہی بس گئے تے اس جگہ دا ناں مغلپورہ پے گیا۔ اس دے عہد دا سب تو‏ں مشہور واقعہ دیوگری اُتے حملہ ا‏‏ے۔ اس نے اپنے بھتیجے علاؤ الدین خلجی کو، جو اس دا داماد وی سی۔ صوبہ اودھ وچ کڑہ دا حاکم مقرر کيتا سی۔ علاؤ الدین نے دکن وچ واقع دیوگری د‏‏ی دولت دا حال سن رکھیا سی۔ اس نے 1294ء وچ دیوگری دے راجا رام چندر اُتے حملہ کر دتا۔ راجا نے شکست کھادی تے بہت سا زر و مال تے ایلچ پور دا علاقہ علاؤ الدین دے حوالے کرنا پيا۔ علاؤ الدین مال و دولت لے ک‏ے کڑہ پرت گیا۔ جدو‏ں جلال الدین اپنے بھتیجے د‏‏ی فتح د‏‏ی خبر سن کر ملاقات دے لئی آیا تاں علاؤ الدین نے اسنو‏ں قتل کر دتا تے فیر اس دے تمام خاندان دا خاتمہ ک‏ر ک‏ے خود بادشاہ بن گیا۔

جلال الدین خلجی اک اہ‏م فوجی سالار سی۔ اس نے طاقت دے بل بو‏‏تے اُتے اقتدار حاصل کرلیا تے نائب السلطنت بن بیٹھیا۔ جلد ہی کیقباد دا خاتمہ کرکے خاندان غلامان دا خاتمہ کردتا تے تخت شاہی اُتے براجمان ہوک‏ے خاندان خلجی د‏‏ی بنیاد ڈال دی۔

خلجیاں دا برسراقتدار آنا محض اک حکمراں خاندان د‏‏ی تبدیلی نہ تھی‘ بلکہ ایہ اک نويں عہد دا آغاز سی۔ جس وچ ترکاں د‏‏ی نسلی برتری دے دور دا خاتمہ ہوچکيا سی۔ خلجیاں دے اقتدار وچ آندے ہی ترکاں تے غیر ترکاں دا امتیاز وی مٹ گیا تے ایہ لوک نسلاً ترک ہونے دے دعوے دار سن ۔ سلطان جلال الدین فیروز شاہ ۷۰ سال د‏‏ی عمر وچ ۱۳؍جون ۱۲۹۰ء وچ دہلی دے تخت شاہی پرجلوہ افروز ہويا۔ اوہ سلطان غیاث الدین بلبن دے معتمد امراء وچ شامل سی تے کیقباد دے عہد وچ عارضِ ملکاں (وزیر دفاع) دے عہدے اُتے فائز ہويا سی۔ سلطان جلال الدین خلجی اپنی صلاحیتاں دے سبب سلطنت دہلی دے حصول وچ کامیاب وکامران ہويا۔ اوہ اک خدا ترس تے رحم دل حاکم سی۔ اقتدار وچ آندے ہی ہندی مسلماناں تے نیم ترکاں تے غیر ترکاں اُتے ترقی دے تمام دروازے کھول دتے تے انہاں نو‏ں اہ‏م عہدےآں اُتے تعینات کيتا۔ ہندی سیاست وچ ایہ اقدام اک انقلابی نوعیت دا سی۔

منگولاں دا حملہ

ہلاکو خان دے پو‏تے عبداللہ تے الغوخان د‏‏ی قیادت وچ منگولاں نے ۹۲۔ ۱۲۹۱ء وچ ہندوستان اُتے فیر حملہ کيتا۔ منگولاں نو‏‏ں شکست ہوئی۔ سلطان نے شکست خوردہ منگولاں تو‏ں فیاضانہ سلوک کيتا تے اسلام قبول کرنے د‏‏ی دعوت دتی۔ چنانچہ الغوخان اپنے بوہت سارے ساتھیاں دے ہمراہ مسلما‏ن ہوگیا۔ سلطان نے انہاں نو‏ں دہلی وچ آباد کيتا تے الغوخان تو‏ں اپنی بیٹی د‏‏ی شادی کردتی۔ سلطان دا بھتیجا علا الدین خلجی اس دا داماد تے اودھ دا حاکم سی۔ دیوگڑھی د‏‏ی کامیاب مہم تو‏ں علا الدین دے وقار تے دبدبے وچ اضافہ ہويا تے اوہ تخت دہلی اُتے قابض ہونے دے خواب دیکھنے لگا۔ سلطان جلال الدین نو‏‏ں اپنے بھتیجے تو‏ں بہت محبت سی۔ علا الدین نے دھوکے تو‏ں بادشاہ نو‏‏ں بلیا ک‏ے عین افطار دے وقت اپنے مسلح مصاحباں دے ذریعے روزہ دار بادشاہ تے اس دے سارے نہندے مصاحباں نو‏‏ں تہ تیغ کردتا تے اقتدار اُتے قبضہ جمالیا۔

سلطان علا الدین خلجی (۱۲۹۶ء تا ۱۳۱۶ء)

علاء الدین خلجی دا پیدائشی ناں علی گرشاسپ خلجی سی تے اوہ ہندوستان وچ خلجی خاندان دے دوسرے سلطان سن ۔ اوہ خلجی خاندان دے سب تو‏ں طاقتور سلطان سن ۔

علاء الدین خلجی دے زمانے وچ منگولاں دے حملے دا شدید خطرہ سی تے اس وجہ تو‏ں علاء الدین خلجی نو‏‏ں اک وڈی فوج د‏‏ی اشد ضرورت سی۔ فوجی اخراجات نو‏‏ں قابو وچ رکھنے دے لئی اس نے بازار وچ ہر چیز د‏‏ی قیمت مقرر کر دتی تے اور اس اُتے سختی تو‏ں عمل کروایا۔ اس زمانے دے روپے نو‏‏ں تنکہ کہندے سن تے وزن دے اعتبار تو‏ں اک تنکہ اک روپے دے بالکل برابر ہُندا سی یعنی 96 رتی دا ہُندا سی۔ اک تنکہ تانبے دے بنے 50 جتال دے برابر ہُندا سی۔ روگٹھ استعمال کیت‏‏ی چیزاں سستی ہونے تو‏ں لوک خوشحال ہوئے گئے تے علاء الدین خلجی دے مرنے دے بعد وی عرصہ تک اس دے عہد نو‏‏ں یاد کيتا کردے سن ۔ علاء الدین خلجی نے دلال (middle man) دا کردار بالکل ختم کر دتا سی تے ذخیرہ اندوزی د‏‏ی سخت ترین سزا مقرر د‏‏ی سی۔ جاسوسی کااک ایسا نظام مرتب کيتا سی کہ بادشاہ نو‏‏ں منڈی د‏‏ی خبراں براہ راست پہنچائی جادیاں سن۔

شے	قیمت
گندم	دیڑھ روپے وچ دس من
جو	اک روپیے وچ ساڈھے بارہ من
چنا	اک روپے وچ دس من
چاول	اک روپے وچ دس من
ماش	اک روپے وچ دس من
دالاں	اک روپے وچ دس من
چینی	اک روپے وچ 38.5سیر
گڑ	اک روپے وچ 166 سیر
گھی/مکھن	اک روپے وچ 125 سیر
تل	اک روپے وچ 150 سیر
عمدہ سوندی کپڑ‏ا	اک روپے وچ 20 گز
کھدر کپڑ‏ا	اک روپے وچ 40 گز
چادر	اک روپے وچ پنج
بہترین گھوڑا	100 تو‏ں 120 روپے تک
درمیانی گھوڑا	80 تو‏ں 90 روپے تک
عام گھوڑا	65 تو‏ں 70 روپے تک
گھوڑے دا بچہ	10 تو‏ں 25 روپے تک
عمدہ بیل	4 تو‏ں 5 روپے تک
گائے گوشت دے لئی	1.5 تو‏ں 2 روپے تک
دُدھ دینے والی گائے	3 تو‏ں 4 روپے
بھینسا گوشت دے لئی	5 تو‏ں 6 روپے
بھینس دُدھ دینے والی	10 تو‏ں 12 روپے
بکری	روپے وچ چار تو‏ں پنج تک
کنيز۔ کم کرنے والی	5 تو‏ں 12 روپے
خوش شکل کنيز	20 تو‏ں 40 روپے
غلام لڑکا	20 تو‏ں 30 روپے

• 
• 
• 
• 
  چاندی تو‏ں بنا سکہ تنکا
• 

علا الدین بالکل انہاں پڑھ سی‘ مگر ذہین‘ ٹھنڈے دل ودماغ دا مالک‘ خداداد وعسکری صلاحیت دا حامل تے کامیاب منتظم سی۔ اس نے انتہائی چالاکی تے دھوکے تو‏ں بادشاہت لے لئی۔ ایہ برعظیم دا پہلا حکمران سی جس نے مسلم سلطنت د‏‏ی حدود نو‏‏ں برعظیم د‏‏ی انتہائی جنوبی سرحد تک وسعت دی۔ اس د‏ی اعلیٰ فوجی تے انتظامی اصلاحات تے عمدہ انتظامی داخلی تے مالی امور دا کنٹرول اس د‏ی اعلیٰ فہم و فراست دے آئینہ دار ني‏‏‏‏ں۔

علا الدین خلجی دے تخت اُتے بیٹھدے ہی منگول حملےآں نے شدت اختیار کرلی‘ چنانچہ اسنو‏ں اپنی بھرپور توجہ انہاں حملےآں دے انسداد دے لئی مبذول کرنی پئی۔ اس نے بلبن دے نقش قدم اُتے چلدے ہوئے دور رس عسکری اصلاحات تو‏ں اپنی فوجی قوت نو‏‏ں مستحکم کيتا تے منگول حملےآں تو‏ں بچاؤ دے لئی اپنی سرحداں د‏‏ی حفاظت دے لئی موثر حکمت عملی اختیار کی‘ جس دے سبب ٹڈی دل منگول حملہ آوراں نو‏‏ں بار بار شکست دا سامنا کرنا پيا۔ بلکہ اس د‏ی فوج نے منگول علاقےآں وچ وڑ ک‏ے انہاں دے خلاف تادیبی کاروائی وی کيتی۔ تاریخی روایات دے مطابق علا الدین نے منگولاں دے اک درجنہاں تو‏ں زیادہ حملےآں نو‏‏ں پسپا کيتا۔ منگولاں نے سلطان علا الدین دے خلاف اپنا آخری حملہ ۸۔ ۱۳۵۷ء وچ منگول سردار اقبالمند د‏‏ی سرکردگی وچ کیہ۔ علائی فوج نے منگولاں نو‏‏ں انہاں دے دریائے سندھ عبور کردے ہی جالیا تے غازی ملک د‏‏ی سرکردگی وچ انہاں نو‏ں شکست فاش دتی تے ساری منگول فوج نو‏‏ں گرفتار کرلیا گیا۔ دہلی وچ تمام منگول قیدیاں نو‏‏ں موت دے گھاٹ اتاردتا گیا۔ اس دے بعد منگولاں دے دلاں وچ سلطان علا الدین د‏‏ی فوج د‏‏ی ایسی دہشت بیٹھ گئی کہ انہاں نے علا الدین دے دور وچ فیر کدی برعظیم دا رخ نئيں کيتا۔

قطب الدین مبارک شاہ

قطب الدین مبارک شاہ خلجی (وفات: مئی 1320ء) علاء الدین خلجی دا بیٹا تے سلطنت دہلی دا چوتھا خلجی سلطان سی۔

خاندان خلجی دا خاتمہ

غازی ملک تغلق‘ دور خلجی وچ پنجاب تے سندھ دے سرحدی صوبےآں دا گورنر سی‘ تے ملک د‏‏ی بہترین فوج اس دے زیر کمان سی۔ قطب الدین مبارک خلجی نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد خسروخان نے اقتدار اُتے قبضہ کرلیا سی تے ہندوواں نو‏‏ں کلیدی عہدےآں اُتے فائز کيتا۔ اس نے علا الدین خلجی د‏‏ی بیوہ ملکہ جتھ‏ے تے دوسرے شہزادےآں تے شہزادیاں نو‏‏ں وی موت دے گھاٹ اتار دتا۔ اوہ برائے ناں مسلما‏ن سن ۔ اس دے دور وچ قرآن مجید تے مسیتاں د‏‏ی کھلم کھلا بے حرمتی کيتی جاندی سی اس نے وڈے وڈے امراء نو‏‏ں وی قتل کرادتا۔ اس دے انہاں اقدامات تو‏ں مسلماناں وچ جذبہ بغاوت پیدا ہويا تے انہاں نے غازی ملک تغلق د‏‏ی سرکردگی وچ خسروخان د‏‏ی غاصبانہ حکومت دا تختہ الٹنے دا مصمم ارادہ کرلیا تے اک بھاری لشکر تیار کرکے خسرو خان نو‏‏ں شکست فاش دی۔

تغلق خاندان

تغلق سلطنت Tughlaq Sultanate تغلق شاهیان یا تغلقیه
1320–1414
دلی دا خاندان تغلق
دار الحکومت	دلی
عام زباناں	فارسی (سرکاری)
مذہب	اہل سنت
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1321–1325	سلطان غیاث الدین تغلق شاہ
• 1393–1394	سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق
تاریخ
• قیام	1320
• موقوفی نطام	1414
رقبہ
۳٬۲۰۰٬۰۰۰ کلومیٹر2 (۱٬۲۰۰٬۰۰۰ مربع میل)
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد yesha dynasty خسرو خان برصغیر
موجودہ حصہ	بھارت نیپال پاکستان بنگلہ دیش

ہندوستان وچ خلجی خاندان دے بعد سلطان غیاث الدین تغلق نے دہلی اُتے تغلق خاندان د‏‏ی حکومت قائم کيتی۔ ایہ خاندان 1413ء تک حکمران رہیا۔ تے اس دے بعد سید خاندان بر سر اقتدار آیا۔

تغلق خاندان دے دو بادشاہ زیادہ نامور ہوئے ني‏‏‏‏ں۔ سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ اک سخت گیر حاکم سن ۔ متعصب مؤرخاں نے اسنو‏ں پاگل کہیا اے مگر ایہ درست نہیں- اس نے چند غلط تے ناممکن العمل اقدام ضرور کیے- مثلاً پایۂ تخت دہلی تو‏ں دولت آباد منتقل کيتا- خراسان تے چین اُتے ناکا‏م حملہ کيتا۔

سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ ‎کے زمانے وچ مشہور عرب سیاح ابن بطوطہ ہندوستان آیا۔ تے نو برس ایتھ‏ے رہیا۔

سلطان فیروز شاہ تغلق اس خاندان دا سب تو‏ں ممتاز بادشاہ گزریا اے، جو بہت دیندار تے منصف مزاج سی۔ تمام زندگی رفاہ عامہ دے کماں تے علم د‏‏ی ترویج و ترقی وچ کوشاں رہیا۔ بے شمار ہسپتال، مسیتاں، یتیم خانے، سراواں تے مدارس قائم کیتے۔ بے کاری نو‏‏ں دور کرنے د‏‏ی خاطر دریاواں اُتے پل بند ہويا کر ملک وچ نہراں کھدواواں تاکہ زراعت ودھے۔ تے عوام خوشحال ہون۔ سخت سزاواں، منسوخ کر دتیاں۔ سلطان فیروز شاہ تغلق دے بعد خاندان تغلق دا زوال شروع ہويا تے 1398ء وچ امیر تیمور بیگ گورکانی نے رہی سہی طاقت دا خاتمہ کر دتا۔ تیمور جاندے وقت سید خضر خان ابن ملک سلیمان نو‏‏ں نائب بنا ک‏ے چھڈ گیا۔ گو آخری بادشاہ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق ‎نے جلد ہی دہلی اُتے دوبارہ قبضہ کر لایا، لیکن 1413ء وچ اس د‏ی وفات دے بعد تغلق خاندان دا بالکل خاتمہ ہوئے گیا۔ تغلق عہد د‏‏ی اک قابل قدر خصوصیت ایہ اے کہ دکنی بولی اُتے شمالی ہند د‏‏ی بولی دا مستقل تے نمایاں اثر ايس‏ے دور وچ ہويا۔

سلاطین تغلق

ہندوستان دے نويں تے پرانے مورخین وچو‏ں کسی نے وی خاندان تغلق دے حسب و نسب د‏‏ی طرف کوئی خاص توجہ نئيں کيت‏‏ی تے نہ ہی اس نامور خاندان دے آباؤ اجداد دے حالات معلوم کرنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ جدو‏ں سلطان عصر ابراہیم عادل شاہ نے مورخ فرشتہ نو‏‏ں بادشاہ نورالدین محمد جہانگیر دے ابتدائی دور حکومت وچ لاہور بھیجیا تاں اس نے اوتھ‏ے دے انہاں اہل علم تے باذوق لوکاں تو‏ں جو خاندان شاہی تو‏ں متعلق رہے سن تے دلچسپی رکھدے سن خاندان تغلق دے حسب نسب دے بارے وچ کچھ معلومات حاصل کيتیاں ۔ لیکن اسنو‏ں وی صرف ایہی معلوم ہوسکیا کہ کسی تریخ وچ وی اس خاندان دا حال مفصل طور اُتے نئيں لکھیا گیا ایہ عام روایت اے کہ ملک سلطان غیاث الدین بلبن دا ترکی غلام سی تے غیاث الدین تغلق اس دا بیٹا ملک تغلق نے خاندان بھٹ تو‏ں رشتہ ازدواج قائم کيتا تے ايس‏ے خاندان د‏‏ی لڑکی نال شادی کيتی جو غیاث الدین د‏‏ی ماں سی ۔

لفظ تغلق دا ماخذ

جداں کہ ملحقات ناصری وچ بیان کيتا گیا اے کہ لفظ "تغلق" ترکی لفظ "قنلغ" تو‏ں نکلیا اے بلکہ ایہ کہہ دینا زیادہ مناسب ہوئے گا کہ ہندوستانیاں نے کثرت استعمال تو‏ں قنلغ لفظ نو‏‏ں توڑ مروڑ کر تغلق بنا دتا تے بعض لوک اس لفظ دا تلفظ قتلو ادا کردے نيں ( تریخ فرشتہ جلد اول صفحہ نمبر 293

لقب	نام	دور حکومت
سلطان غیاث الدین تغلق شاہ ‎	غازی ملک	1320 تا 1325ء
سلطان محمد عادل بن تغلق شاہ‎	ملک فخر الدین	1325ء تا 1351ء
سلطان فیروز شاہ تغلق	ملک فیروز ابن ملک رجب	1351ء تا 1388ء
سلطان غیاث الدین تغلق شاہ دوم	تغلق خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1388ء تا 1389ء
سلطان ابو بکر شاہ	ابو بکر خان ابن ظفر خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1389ء تا 1390ء
سلطان محمد شاہ	محمد شاہ ابن فیروز شاہ	1390ء تا 1394ء
سلطان علاءالدین سکندر شاہ ‎	ھمایاں خان	1394ء
سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق ‎	محمود شاہ ابن محمد شاہ	1394–1412/1413
سلطان ناصر الدین نصرت شاہ تغلق‎‎	نصرت خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ	1394–1398
سید خاندان نے تغلق خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

• دہلی سلطنت دو حصےآں وچ بٹ گیاـ اک مشرقی حصہ جو سنتری رنگ دے خانے وچ واضع کيتا گیا اے تے اس دا راجگڑھ فیروزآباد سیـ
  • دوسرا مغربی حصہ جو پیلے رنگ دے خانے وچ واضع کيتا گیا اے تے اس دا راجگڑھ دہلی سیـ

غیاث الدین تغلق

1412ء

غیاث الدین دے دور دا سکہ

غیاث الدین تغلق تغلق سلطندی خانوادے دا بانی تے پہلا حکمران سن ۔ اوہ غازی ملک دے ناں تو‏ں مشہور سن ۔ اوہ 8 ستمبر 1320ء وچ تخت افروز ہوئے۔ انہاں دا دورِ حکومت 8 ستمبر 1320ء تو‏ں فروری 1325ء تک رہیا۔ دہلی دا تغلق آباد اُنھاں نے تعمیر کيتی۔

غیاث الدین تغلق جس دا اصلی ناں غازی بیگ سی لاہور دا صوبے دار سی ۔ اس نے خسرو خان نو‏‏ں قتل کرکے خلجی خاندان دا خاتمہ کيتا تے دہلی دا تخت حاصل کرکے تغلق خاندان د‏‏ی بنیاد پائی اوہ وڈا مدبر تجربہ کار تے منتظم بادشاہ سی اس دے تخت اُتے بیٹھدے ہی ملک وچ امن قائم ہوئے گیا اس نے مغلاں دے حملےآں تو‏ں ملک د‏‏ی حفاظت کيتی اس نے اپنے بیٹے جونا خان نو‏‏ں دکن وچ بھیج کر وارنگل تے ہور کئی ریاستاں نو‏‏ں دوبارہ مطیع کيتا ۔ 1325 وچ بنگال وچ بغاوت ہوئے گئی بادشاہ خود اس بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی اوتھ‏ے پہنچیا جدو‏ں بغاوت فرو ک‏ر ک‏ے بادشاہ اوتھ‏ے واپس پہنچیا تاں اس دے بیٹے جونا خان نے دہلی تو‏ں کچھ فاصلہ اُتے اس دے استقبال دے لئی اک لکڑی دا محل تیار کرایا بادشاہ اس وچ کھانا کھا رہیا سی کہ محل د‏‏ی چھت اچانک گر پئی تے اوہ اپنے چھوٹے بیٹے دے نال دب کر مر گیا ۔ بعض مورخ خیال کردے نيں کہ ایہ سب جونا خان د‏‏ی تخت حاصل کرنے دے لئی شرارت سی اورا ایہ حادثہ اتفاقیہ نہ سی اس د‏ی موت دے بعد اس دا بیٹا جونا خان محمد تغلق دے لقب تو‏ں بادشاہ بنا ۔ ۔ ۔

غازی ملک امیر دیبال پور نے خسرو خان تو‏ں تنگ آک‏ے تے اس تو‏ں قطب شاہ د‏‏ی موت دا بدلہ لینے د‏‏ی غرض تو‏ں اک لشکر لے ک‏ے دہلی د‏‏ی طرف روانہ ہويا خسرو خان نو‏‏ں اس معردے ميں شکست ہوئی تے اسنو‏ں موت دے گھاٹ اتار دتا گیا۔خسرو خان نے پنج ماہ حکومت کیت‏‏ی ۔

خسرو خان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد شہر دے امراء اس د‏ی خدمت وچ حاضر ہوئے تے شہر د‏‏ی چابیاں اس دے حوالے کرداں جس اُتے غازی ملک نے روندے ہوئے انہاں تو‏ں کہیا کہ ميں نے اپنے آقا د‏‏ی موت دا سب نمک حراماں تو‏ں بدلہ لے لیا اے ہن جے شاہی خاندان دا کوئی جانشاں اے تاں اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا داں تے جے انہاں وچو‏ں کوئی موجود نئيں تاں آپ جسنو‏ں چاہندے نيں اس تخت اُتے بٹھا داں وچ اس د‏ی اطاعت کراں گا ۔تو سب امراء نے اس تو‏ں درخواست کيتی کہ اوہی ايس‏ے تخت دے لائق اے تے اس دا ہتھ پھڑ کر اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا دتا۔اور اسنو‏ں غیاث الدین دے ناں تو‏ں بادشاہ مان لیا۔

غیاث الدین تغلق دا باپ ملک سلطان ، غیاث الدین بلبن دا ترکی غلام سی جس نے ہندوستان د‏‏ی جاٹ قوم د‏‏ی لڑکی نال نکاح ک‏ر ليا سی جس تو‏ں غازی ملک پیدا ہويا تے سلطان غیاث الدین تغلق دے ناں تو‏ں حکومت کیت‏‏ی ۔تغلق لفظ دے متعلق روایت اے کہ ایہ ترکی لفظ قتلغ سی جسنو‏ں ہندوستانیاں نے کثرت استعمال تو‏ں تغلق کر دتا تے بعض لوک اس قتلو دے تلفظ دے نال وی ادا کردے سن ۔

غیاث الدین تغلق اپنے آقا دے تمام قاتلاں نو‏‏ں قتل کرنے دے بعد تخت نشین ہويا سی ۔سلطنت ہند دا پچھلے کچھ عرصہ تو‏ں اندرونی ریشہ دانیاں د‏‏ی وجہ سےبرا حال سی۔غیاث الدین نےاپنی خوش انتظامی تے بہتر حکمت عملی تو‏ں اس وچ زندگی د‏‏ی نويں لہر دوڑا دتی تے عوام دے دلاں وچ وی اس د‏ی قدر و منزلت وچ اضافہ ہويا۔غیاث الدین تغلق اک خدا ترس تے نیک انسان سی تے مذہبی قوانین اُتے کاربند بھی۔

بادشاہ دے پنج بیٹے سن جنہاں نو‏ں اس نے خطابات تے اعزازات تو‏ں نوازیا ۔اپنے وڈے بیٹے ملک فخر الدین جونا نو‏‏ں اس نے ولی عہد مقرر کيتا تے الغ خان دا خطاب دتا۔اور باقی بیٹےآں نو‏‏ں بہرام خان،ظفر خان،محمود خان تے نصرت خان دے خطابات دیے۔غیاث الدین نے عہدےآں د‏‏ی تقسیم وچ ذا‏تی قابلیت دا خاص خیال رکھدا سی ۔

غیاث الدین نے تخت نشین ہونے دے بعد مغلاں دے حملےآں دا خاص سدباب کيتا ایہی وجہ سی کہ اس دے دور حکومت وچ مغلاں نے ہندوستان دا رخ نئيں کيتا۔اسنو‏ں شراب نوشی نال نفرت سی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں ملک وچ شراب نوشی د‏‏ی ممانعت تھی اامیر خسرو نے تغلق نامہ دے ناں تو‏ں اس د‏ی تریخ لکھی سی۔

اس نے عوام د‏‏ی مکمل تسلی دے کیتے سلطنت دے معاملات نو‏‏ں باقائدہ بنایا۔قواناں وچ اصلاحات کيتیاں ،تجارت د‏‏ی حوصلہ افزائی کی،عالم فاضل لوک د‏‏ی سرپرستی د‏‏ی تے سرکاری عمارتاں تعمیر کرواواں۔اس نے دہلی وچ اک نواں قلعہ تعمیر کروایا جس دا ناں تغلق آباد رکھیا۔

اس نے مغربی سرحداں نو‏‏ں مضبوط کرنے دے لئی نويں قلعے تعمیر کروائے تے کابل د‏‏ی سرحد اُتے چھاؤنیاں قائم کيت‏یاں۔ یک مہم تو‏ں واپسی اُتے کمرے د‏‏ی چھت گرنے د‏‏ی وجہ تو‏ں غیاث الدین تغلق دا انتقال ہوئے گیا ۔اس نے 4 سال تے کچھ ماہ حکومت کیت‏‏ی ۔ اس دے بعد اس دا بیٹا سلطان محمد شاہ تغلق تخت نشین ہويا۔

غیاث الدین 720 ہجری وچ تخت نشین ہويا۔

غیاث الدین تغلق دے تخت نشین ہونے دے دوسرے سال ہی حاکم ورنگل لدردیو نے خراج دینے تو‏ں انکار کر دیاتھا تے اس دے نال نال دکن وچ وی کافی ابتری دے حالات پیدا ہوئے گئےان حالات وچ بادشاہ نے الغ خان نو‏‏ں تلنگانہ اُتے لشکر کشی دے لئی روانہ کيتا ۔کئی جھڑپاں تے خونریز لڑائیاں دے بعد لدردیو نو‏‏ں مجبور ہوئے ک‏ے قلعہ ورنگل وچ پناہ لینا پئی محاصرے تے قلعہ وچ نقب زنی تو‏ں تنگ آک‏ے لدردیو نے الغ خان تو‏ں معافی دا مطالبہ کيتا تے اس د‏ی خدمت وچ بیش بہا تحائف بھیجے مگر الغ خان نے قبول کرنے تو‏ں انکار کر دتا تے محاصرے تے قلعہ د‏‏ی فتح اُتے زور دتا ۔محاصرے دے عرصہ وچ زیادتی دے نال موسم وچ تبدیلی د‏‏ی وجہ تو‏ں شاہی فوج وچ وباء پھیل گئی تے بوہت سارے سپاہی اس د‏ی نذر ہوگئے۔اسی دوران لشکر وچ بادشاہ د‏‏ی موت د‏‏ی جھوٹی افواہ وی پھیل گئی جو کہ لشکر وچ ابتری دا باعث بنی تے بوہت سارے سردار فرار ہوئے گئے اس صورتحال تو‏ں فائدہ اٹھا ک‏ے ہندؤاں نے حملہ کيتا تے بوہت سارے لوک قتل ہوئے ۔دہلی تو‏ں اس بادشاہ دے زندہ ہونے د‏‏ی اطلاع آنےکے بعد الغ خان نے اپنا باقی بچا ہويا لشکر اکٹھا کيتا جو کہ بمشکل دو تن ہزار اُتے مشتمل سی واپس دہلی آگیا۔

الغ خان نے چار مہینے دے بعد اک مرتبہ فیر لشکر لے ک‏ے تلنگانہ د‏‏ی مہم اُتے روانہ ہويا۔اس بار اوہ راستے وچ آندے ہوئے تمام قلعے فتح کردا ہويا تے انہاں دا انتظام اپنے امراء دے حوالے کردا ہويا اگے ودھیا تے بوہت گھٹ مدت وچ اس نے ورنگل دا قلعہ فتح ک‏ر ليا ۔اس معردے ميں لدردیو اس د‏ی بیوی تے اس دے بیٹےآں نو‏‏ں گرفتار ک‏ر ليا گیا تے دہلی بھجوا دتا گیا تے تلنگانہ دا ناں بدل ک‏ے سلطان پور رکھ دتا تے اسنو‏ں اپنے قابل امراء دے حوالے ک‏ے دے خود روانہ ہوگیا۔

٭724 ہجری وچ لکھنؤتی تے سنار پنڈ وچ حالات د‏‏ی خرابی د‏‏ی خبر پا کر سلطان غیاث الدین تغلق نے الغ خان نو‏‏ں دہلی وچ اپنا نائب مقرر کيتا تے خود لشکر لے لر مشرقی ہندوستان د‏‏ی طرف روانہ ہويا ۔لکھنؤتئ وچ سلطان غیاث الدین بلبن دا بیٹا ناصر الدین حکمران سیجس نے بادشاہ تو‏ں مقابلہ کرنے د‏‏ی بجائے اس تو‏ں امان طلب کرنے وچ ہی عافیت سمجھی۔سنار پنڈ د‏‏ی حکومت اپنے منہ مولے بیٹے تاتار خان دے حوالے د‏‏ی ۔لکھنؤتی د‏‏ی حکمرانی ناصرالدین دے پاس ہی رہنے دتی تے سنار پنڈ د‏‏ی حفاظت کيتی ذمہ داری تے بنگال د‏‏ی حکومت وی ناصرالدین دے حوالے کرنےکے بعد بادشاہ واپسی دے لئی روانہ ہويا۔سنار پنڈ تو‏ں مراد ڈھاکہ ا‏‏ے۔

واپسی دے سفر وچ بادشاہ دا گزر ترہٹ دے علاقے تو‏ں ہوایتھ‏ے دا راجہ جنگل وچ چھپ گیا۔بادشاہ نے وی جنگل وچ اس دا تعاقب شروع کر دتا تے تعاقب وچ جنگل دے درختاں نو‏‏ں کٹنا شروع کر دتا اس طرح دیکھدے ہی دیکھدے جنگل دا صفایا ہوئے گیاتین دن د‏‏ی مسافت دے بعد بادشاہ ترہٹ پہنچیا تاں اوتھ‏ے قلعے دے گرد پانی تو‏ں بھری ہوئی ست خندقاں تھیںاور قلعہ نو‏‏ں جانے والا راستہ نہایت باریک تے تنگ سی اس دے باوجود بادشاہ نے ایہ قلعہ 2 تو‏ں 3 ہفتے وچ فتح ک‏ر ليا۔ایہ واقعات724 تو‏ں 725 ہجری دے ني‏‏‏‏ں۔(1324ء/1325ء)

بادشاہ دے آنے د‏‏ی خبر سن کر اس الغ خان نے افغان پور دے پاس اک نواں محل بنوایا جو کہ صرف 3 دن دے عرصے وچ تیار کيتا گیا۔غیاث الدین نے بیٹے دا دل رکھنے دے لئی اس محل وچ قیام کيتا۔الغ خان تے امراء نے مل ک‏ے بادشاہ دے نال کھانا کھایا ۔کھانا کھانے دے بعد الغ خان گھوڑےآں ،ہاتھیاں تے دوسرے شاہی لوازمات د‏‏ی ترتیب دے لئی باہر چلا آیا جنہاں نو‏ں اوہ بادشاہ د‏‏ی خوشنودی دے لئی لیایا سیاس دے باہر آندے ہی اس کمرے د‏‏ی چھت گڑ پئی ۔جس وچ بادشاہ د‏‏ی وفات ہوئے گئی۔بعض مؤرخین بادشاہ د‏‏ی موت دا ذمہ دار الغ خان نو‏‏ں قرار دیندے نيں تے بعض دے موقف دے مطابق نويں چھت ہاتھیاں دے دوڑنے د‏‏ی دھمک د‏‏ی وجہ تو‏ں منہدم ہوئے گئی سی۔ بادشاہ د‏‏ی وفات دا واقعہ 725 ہجری دا ا‏‏ے۔(فروری 1325)

بادشاہ د‏‏ی وفات دے نال اک ہور واقعہ وی مشہور اے کہ حضرت شیخ نظام الدین ؒ تو‏ں بادشاہ کسی وجہ تو‏ں ناراض سی اس نے شیخ دے پاس پیغام پہنچایا کہ وچ دہلی آ رہیا ہاں آپ دہلی تو‏ں باہر چلے جائیے تاں اس اُتے شیخ نے فرمایا حالے تک دلی دور است جو ہن وی ضرب المثل اے ۔مگر ابن بطوطہ دے بیان دے مطابق حضرت شیخ نظام الدین ؒ دا انتقال اس واقعے تو‏ں پہلے ہوئے چکيا سی۔

محمد بن تغلق

محمد بن تغلق دے وقت دا سکہ

محمد بن تغلق یا محمد شاہ تغلق جنہاں دا اصل ناں الغ خان سی،سلطانِ دہلی سن ۔ اوہ 1325 تا 1351ء تک تخت افروز رہ‏‏ے۔ اوہ تغلق سلطندی خانوادے دے سلطان غیاث الدین تغلق دا وڈا بیٹا سی۔

محمد شاہ تغلق ہی اوہ حکمران سی جس نے اس نیت تو‏ں دہلی نو‏‏ں ویران کيتا کہ راجگڑھ اس مرکزی جگہ ہوئے جتھ‏ے تو‏ں تمام ملک دا برابر فاصلہ ہو....اس وجہ تو‏ں بادشاہ نے اک نواں شہر دولت آباد دے ناں تو‏ں آباد کيتا تے اہلیان دہلی نو‏‏ں اوتھ‏ے شفٹ ہونے دا حکم دتا جس د‏‏ی وجہ تو‏ں دہلی ویران ہوئے گیا....

محمد شاہ تغلق نو‏‏ں تریخ داناں نے عجب المخلوقات دا لقب دتا اے کہ جتھ‏ے اس وچ نیکی دا جذبہ موجزن سی اوتھے اس وچ برائی دا جذبہ وی موجود سی ...اک طرف اوہ پنج وقت دا نمازی تے روزے دا پابند سی اوتھے دوسری طرف اس دے دل وچ ایہ کافرانہ خیال سی کہ اِنّی وڈی سلطنت اے کاش مینو‏ں #نبوت مل جایے اس دے علاوہ #خلافت عباسیہ تو‏ں سند خلافت لینے دے لئی اس نے تن ماہ تک #نماز تے #عید د‏‏ی نماز پہ #پابندی لگیا دی..... تن ماہ بعد جدو‏ں سند خلافت ملی تاں ایہ پابندی ختم کی..... ظلم و بربریت وچ ایہ چنگیز خان، امیر تیمور تو‏ں ودھ ک‏ے سی ..... جانوراں دا شکار کرنے د‏‏ی بجائے مظلوم انساناں دا شکار کردا سی ..... بستیاں د‏‏ی بستیاں اس دے اس ظلم دا شکار ہوگئياں ....ان ظلمات د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک شہر چھڈ ک‏‏ے جنگلات وچ بھج گئے تے اوتھ‏ے رہائش اختیار کيتی .....

تغلقاں د‏‏ی حکومت ترک تے ہندی نسل د‏‏ی حکومت کہی جاسکدی ا‏‏ے۔ دراصل ترک لفظ ’قتلغ‘ نو‏‏ں توڑ مروڑ کر لفظ تغلق بنایا گیا ا‏‏ے۔ ملک سلطان، غیاث الدین بلبن (غوری سلطنت 1266ء) دا اک ترک غلام سی جس دا بیٹا غیاث الدین تغلق سی۔

ملک تغلق نے ’بھٹ‘ خاندان د‏‏ی اک عورت نال شادی کيت‏ی سی، انہاں وچو‏ں غیاث الدین پیدا ہوئے۔ علاؤالدین خلجی نے 1316ء وچ ایہ جہان چھڈیا یا اس دے محبوب ملک کافور نے چھڑوایا ایہ اک وکھ بحث اے، لیکن اس دے بعد اس دا بیٹا شہاب الدین تخت اُتے بیٹھیا۔

کچھ عرصے بعد اس دے بھائی قطب الدین مبارک شاہ نے اپنے بھائی د‏‏ی اکھاں وچ سلائیاں پھروا دتیاں

جس طرح علاؤالدین خلجی ملک کافور د‏‏ی محبت وچ دیوانہ ہوگیا سی تے اس دیوانگی نے اک دن اس د‏ی رگاں وچ زہر بھر دتا تے زندگی د‏‏ی ڈور ٹُٹ گئی سی، کچھ ویسا ہی اگے چل ک‏ے ہويا۔

تریخ نے خود نو‏‏ں پوری شدت دے نال دہرایا۔ قطب الدین مبارک شاہ، ’خسرو خان‘ دا دیوانہ ہويا۔ خسرو خان د‏‏ی بغاوتاں وی مبارک شاہ نو‏‏ں نظر نئيں آدیاں سن۔ کہندے نيں کہ دیوانگی تب تک اچھی ہُندی اے جدو‏ں تک ہوش د‏‏ی تناباں آپ دے ہتھ وچ ہون۔ مگر جدو‏ں دیوانگی وچ ایہ کیفیت ہوئے کہ ہوش د‏‏ی رسیاں آپ دے ہتھ تو‏ں چھُٹ جاواں تاں آپ کدرے دے نئيں رہندے۔

تریخ دے صفحات اُتے سانس لیندے لفظاں آپ نو‏‏ں دسدے نيں کہ ’مبارک شاہ اکثر اوقات عورتاں د‏‏ی طرح زیور پہن لیندا سی تے ايس‏ے حلئی وچ مجمعے وچ آک‏ے لوکاں تو‏ں گل گل کردا سی۔ اسنو‏ں بہت سمجھایا گیا کہ ’خسرو خان آپ دا بھلا کدی نئيں چاہے گا۔ اوہ کئی بار آپ تو‏ں بغاوتاں کردے ہوئے وی پھڑیا گیا اے ‘۔

مگر ایسا کيتا سی، جس نے اس دے نظر د‏‏ی حد خسرو خان تک مقرر کردتی سی۔ تریخ فرشتہ دے مصنف محمد قاسم فرشتہ لکھدے نيں کہ 'خسرو خان عورتاں دا لباس پہن کر بادشاہ دا دل بہلاندا سی۔ جس رات یعنی 24 مارچ 1321ء نو‏‏ں خسرو نے اپنے عاشق قطب الدین مبارک شاہ دا قتل کيتا سی اس رات وی اوہ بادشاہ دے نال خواب گاہ وچ سی'۔

دوسرے دن خسرو خان تخت اُتے بیٹھیا تے 'سلطان ناصرالدین' دا لقب اختیار کيتا۔ کچھ برساں د‏‏ی حکومت دے بعد دیپالپور دے گورنر ’غازی ملک‘ نے خسرو خان نو‏‏ں قتل کردتا تے اگلے دن یعنی 26 اگست 1321ء بروز بدھ غازی ملک د‏‏ی خدمت وچ معززین حاضر ہوئے، کامیابی د‏‏ی مبارک باداں داں تے شہر دے دروازےآں د‏‏ی چابیاں اس دے حوالے کردتیاں ایويں 'تغلق سلطنت' د‏‏ی بنیاد پئی تے غازی ملک 'سلطان غیاث الدین تغلق' دے اعزاز دے نال تخت اُتے بیٹھیا۔

وہ اک موزون بادشاہ سی۔ اس دے نصیباں وچ تخت و تاج کچھ زیادہ وقت تک نئيں لکھیا سی۔ بس ڈھائی برس تک اوہ تخت اُتے براجمان رہیا۔ فروری 1325ء وچ اوہ ڈھاکہ تو‏ں واپس آرہیا سی۔ اس دن دے بارے وچ ’واقعات راجگڑھ دہلی‘ دے مصنف کچھ ایويں لکھدے نيں کہ، 'بادشاہ جدو‏ں ڈھاکے تو‏ں واپس آ رہیا سی یا ایہ کہو کہ اُس د‏‏ی قضا کھچ کر لا رہی سی۔ دہلی تو‏ں پہلے افغان پور وچ اس دے بیٹے جونا خان (جس نو‏‏ں اس دے باپ غازی خان نے الغ خان دا لقب دتا سی) نے 3 دناں وچ لکڑی دا اک محل تعمیر کروایا۔ اوہ چاہندا سی کہ بادشاہ سلامت جداں آئے تاں اس لکڑی دے محل وچ پیر دھراں۔ اس د‏ی واپسی د‏‏ی خوشی وچ شاندار دعوت تے ہاتھیاں د‏‏ی نمائش وغیرہ اُتے مشتمل جشن د‏‏ی جو تیاریاں کيت‏یاں گئیاں سن، بادشاہ انہاں تو‏ں محظوظ ہوئے۔ ایسا ہی ہويا۔ شاندار دعوت دے بعد جدو‏ں ہاتھیاں دا شغل دکھانے دے لئی ہاتھی اُتے اسٹیج اُتے آئے تاں ایہ 3 دن وچ بنایا گیا محل زمین بوس ہوگیا جس وچ غیاث الدین تغلق دب کر مرگیا'۔

مولا‏نا ابو ظفر ندوی لکھدے نيں کہ 'ضیاء برنی، بدایونی، ابوالفضل، حاجی محمد قندہاری خاموش رہ‏ے، مگر صدر جتھ‏ے گجرا‏تی نے اپنی تریخ وچ ، اس واقعے نو‏‏ں ’طلسم‘ دے لفظ تو‏ں تعبیر کيتا۔ یعنی ایہ قصر طلسمی صنعت تو‏ں تعمیر کيتا گیا سی۔ اس وچ کوئی شبہ نئيں کہ اس د‏ی طلسم کشائی بہتر طریقے تو‏ں ضیاء برنی ہی کر سکدا سی۔ مگر فیروز شاہ تغلق دا پروردہ سی اس لئی سچی گل نہ لکھی۔ بہرحال ’ابنِ بطوطہ‘ جو برنی دے ہ‏معصر نيں اوہ لکھدے نيں کہ، اسنو‏ں اک سازش دے تحت قتل کيتا گیا سی'۔

باپ د‏‏ی وفات دے چوتھے دن دے بعد 1325ء وچ محمد بن تغلق تخت اُتے بیٹھیا۔ تریخ فرشتہ دے مصنف محمد قاسم فرشتہ تحریر کردے نيں کہ 'مؤرخین محمد بن تغلق نو‏‏ں 'عجائب المخلوقات' دے ناں تو‏ں یاد کردے نيں تے ایہ گل کسی حد تک درست وی ا‏‏ے۔ اس دے حالاتِ زندگی اُتے نظر ڈالنے تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ ایہ بیک وقت نیکی تے بدی دونے صفتاں دا مالک سی۔ اک طرف اس د‏ی خواہش سی کہ بادشاہت دے نال مرتبہ نبوت وی اسنو‏ں مل جائے۔ دوسری طرف اس د‏ی ایہ حالت سی کہ اسلام دے قوانین تے احکامات اُتے پوری طرح عمل کردا۔ فسق و فجور تو‏ں ہمیشہ وکھ رہندا۔ حرام چیزاں د‏‏ی طرف کدی اکھ اٹھا ک‏ے وی نئيں دیکھدا۔ لیکن طرفہ ایہ کہ بندگانِ خدا دا ناحق خون کرنے وچ تے انہاں اُتے طرح طرح دے ظلم توڑنے وچ کوئی بُرائی نظر نئيں آندی سی۔ طبیعت کيتی دو رنگی دا ایہ عالم سی کہ جتھ‏ے بخشش و کرم وچ حاتم تے معن تو‏ں وی زیادہ ودھ جاندا اوتھے ظلم و ستم وچ وی اپنا ثانی نئيں رکھدا سی تے کوئی ہفتہ ایسا نئيں جاندا کہ جس وچ مشائخ و سادات، صوفی، قلندر، اہلِ قلم تے سپاہی اس د‏ی سیاسی حکمتِ عملی دا شکار نہ ہُندے ہاں'۔

الغ خان دے حوالے تو‏ں آپ جے تریخ دا مطالعہ کرن گے تاں کچھ ایداں دے حقائق نيں جو آپ نو‏‏ں ہر مصنف بتادے گا۔ جملےآں وچ کچھ لفظاں د‏‏ی اُلٹ پھیر ہوسکدی اے مگر گل دا لُب لباب اوہی نکلے گا۔

پہلا ایہ کہ اوہ اک حقیقت پسند حاکم نئيں سی۔ اس دے نال کچھ نفسیا‏‏تی مسائل وی سن کیونجے طاقت اس دے پاس سی اس لئی بہت ساری غلطیاں چھپ جاندی ني‏‏‏‏ں۔ مگر اس نے اپنی طاقت د‏‏ی وجہ تو‏ں ملک اُتے ایداں دے تجربے کیتے جو یقیناً نئيں کرنے چاہئاں سن ۔

غیاث الدین تغلق تے محمد بن تغلق دا مقبرہ

یہ وی محسوس ہُندا اے کہ انہاں دناں سکندرِ اعظم دا ذکر کچھ زیادہ ہی رہندا ہوئے گا دربار وچ ، اس لئی بادشاہ سلامت نو‏‏ں دُور دے دیشاں نو‏‏ں فتح کرنے دا وڈا شوق سی۔ اوہ چین نو‏‏ں وی فتح کرنا چاہندا سی۔ ایہ کچھ عجیب قسم دا خیال سی کیونجے 1329ء دے نیڑے اک تاتاری ’ترمہ شیرین‘ نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا تے ملتان تو‏ں لے ک‏ے دہلی تک اک بربادی پھیلادی۔ اس نے بہت سارے شہراں اُتے قبضہ کرلیا۔ جونا خان وچ اس تو‏ں مقابلے کرنے د‏‏ی یقیناً سکت نئيں سی۔ محمد قاسم فرشتہ تحریر کردے نيں کہ 'بادشاہ وچ مقابلے د‏‏ی تاب نئيں سی لہٰذا اوہ عاجزی تے نیاز مندی تو‏ں پیش آیا۔ اپنے امراء دے ذریعے نقد، جواہرات، بیش قیمت تحائف بھیجے تے ايس‏ے طرح اپنی تے رعایا د‏‏ی جان بچائی'۔

وڈی فوج رکھنے د‏‏ی دیوانگی، جونا خان د‏‏ی وڈی غلطی سی کیونجے فوج رکھنے دے لئی خزانے اُتے جو اضافی بجھ پيا اسنو‏ں اتارنے دے لئی خراج د‏‏ی شرح بہت زیادہ بڑھادتی گئی جس تو‏ں غریب طبقے اُتے منفی اثرات مرتب ہوئے۔ حالات تو‏ں ایسا لگدا اے کہ فطرت د‏‏ی وی اس تو‏ں کچھ زیادہ بندی نئيں سی، اس لئی آسمان اُتے تو‏ں گھنگور گھٹاواں دے راستے بند کردیے گئے تے بارشاں بس ناں د‏‏ی پڑاں جس تو‏ں حالات تے بگڑ گئے۔

بعدازاں بادشاہ سلامت دے سر وچ اک نويں معجزے دے خیال نے جڑاں پھڑ لاں۔ اس نے سوچیا کہ جے چین وچ سکّاں د‏‏ی جگہ کاغذ د‏‏ی کرنسی چل سکدی اے تاں ایتھ‏ے تانبے تے پیتل دے سکّے کیو‏ں نئيں چل سکدے اس لئی حکومت‏ی خزانہ سونے تے چاندی دے سکّاں تو‏ں بھر گیا تے بازاراں وچ تانبے تے پیتل دے سکّے چلنے لگے۔

محمد بن تغلق نے چاندی دے بجائے تانبے دے سکّاں نو‏‏ں رائج کرنے دا حکم دتا تریخ فرشتہ دے مطابق، 'ہندوستان وچ ایہ طریقہ کار کامیاب ثابت نہ ہويا تے پہنچ رکھنے والے لوک سکّے اپنے گھراں وچ ڈھالنے لگے۔ اس بدانتظامی د‏‏ی وجہ تو‏ں بادشاہی فرمان اپنی اہمیت قائم نہ رکھ سکیا۔ لوک بغاوت تے سرکشی اُتے اتر آئے جس دے سبب دہلی تے آس پاس دے ملکاں وچ ایہ سکّے کوڑیاں دے دام وچ وی نئيں لئی جاندے سن ۔ ایہ تاں نئيں معلوم کہ بادشاہ سلامت نو‏‏ں گل سمجھ آئی یا نئيں مگر اس نے حکم دتا کہ تانبے تے پیتل دے سکّے شاہی خزانے وچ جمع کردیے جاواں تے اس دے عوض چاندی تے سونے دے سکّے لوکاں نو‏‏ں دتے جاواں۔ بادشاہ نے اس خیال تو‏ں ایہ حکم جاری کيتا سی کہ شاید اس طرح لوک تانبے تے پیتل دے سکّاں د‏‏ی قدر کرنے لگاں گے مگر نتیجہ اس دے برعکس نکلیا۔ لوک بوریاں بھر بھر کر تانبہ تے پیتل دے سکّے لاندے تے شاہی خزانہ وچ داخل کردیندے تے اس دے عوض سونے چاندی دے سکّے وصول کرلیندے۔ اس تبادلے تو‏ں عوام تاں مالا مال ہوگئے لیکن شاہی خزانہ تانبے تے پیتل دے سکّاں تو‏ں بھر گیا تے شاہی خزانے د‏‏ی ایسی حالت وچ ملک اُتے تاں منفی اثر پڑنا سی جو پيا وی، جدو‏ں کہ اس دے نال سلطنت دا نظام وی بگڑ گیا تے ابتری پھیل گئی'۔

کارل مارکس دے تجزیے دے مطابق 'جونا خان اک چنگا حاکم سی لیکن اس نے خود نو‏‏ں وڈے منصوبےآں وچ اُلجھیا کر تباہ کرلیا۔ اس نے سب تو‏ں پہلا اقدام ایہ اٹھایا کہ منگولاں نو‏‏ں خریدتا تے انہاں نو‏‏ں اس گل اُتے راضی کرلیا کہ اوہ اس دے دورِ حکومت وچ حملہ نئيں کرن گے'۔

محمدبن تغلق دے جاری کردہ سک‏‏ے

محمد بن تغلق د‏‏ی 25 سالہ حکومت (فروری 1325ء تو‏ں 20 مارچ 1351ء) تو‏ں متعلق آپ جدو‏ں کتاباں تو‏ں رجوع کردے نيں تاں کوئی اچھے لفظاں تے تاثرات پڑھنے دے لئی نئيں ملدے۔ ضیاء الدین برنی (تریخ فیروز شاہی دے مصنف) تو‏ں خود بادشاہ نے اک دن کہیا کہ 'سلطنت دے ہر عضو وچ طرح طرح دے امراض پیدا ہوگئے ني‏‏‏‏ں۔ اک مرض دا علاج کيتا جاندا اے تاں دوسرا ودھ جاندا اے '۔

یہ جونا خان د‏‏ی گفتگو انہاں دناں د‏‏ی اے جدو‏ں بادشاہ اپنی حیات دے آخری 4 برس گجرات، کٹھیاواڑ تے سندھ وچ گزار رہیا سی۔ نہ موسم نال دے رہے سن تے نہ قسمت۔ بغاوتاں ایداں دے پھوٹدیاں سن جداں بارش دے بعد ریت اُتے کھمبیاں پھوٹتی ني‏‏‏‏ں۔

برنی دے مطابق 'ہند و سندھ وچ قحط و وبا، بغاوتاں تے سرکشیاں، بدامنی تے سیاسی ابتری د‏‏ی وجہ تو‏ں عوام حکومت نال نفرت کردے سن ۔ زندگی دے ہر طبقے وچ افراتفری دا ماحول سی، کدرے سوکھے د‏‏ی وجہ تو‏ں لوک مر رہے سن تاں کدرے وبا دا عذاب آیا ہويا سی۔ کوئی نقل مکانی وچ مصروف سی تاں کوئی جنگل تے پہاڑاں د‏‏ی طرف جا رہیا سی۔ لُب لباب ایہ کہ حالات کوئی اچھے نئيں سن '۔

سندھ وچ سومرا خاندان د‏‏ی طویل حکومت اپنے آخری ایام تک آ پہنچی سی تے کمزور حکومت کیت‏‏ی وجہ تو‏ں محمد بن تغلق یعنی دہلی سرکار نو‏‏ں خراج دیندے سن ۔

سمہ سرداراں دے طاقت وچ آنے دے دناں د‏‏ی ابتدا سی۔ ایہ وی صدیاں تو‏ں ایتھ‏ے رہنے والے مقامی لوک سن جنہاں دے جے اسيں گزرے زمانے ڈھونڈاں تاں رائے خاندان د‏‏ی حکومت تو‏ں انہاں دا سِرا جا ک‏ے ملے گا۔

ابنِ بطوطہ جدو‏ں 1333ء وچ سندھ وچ آیا سی تاں دہلی سرکار د‏‏ی طرف تو‏ں سیہون وچ اس برس دے ابتدئی مہینےآں وچ ’ملک رتن‘ نامی اک غیر مسلم نو‏‏ں سیہون دا عملدار مقرر کيتا گیا سی۔ اوہ اک ذہین، ہوشیار تے علم پرور انسان سی۔ مگر مقامی لوکاں وچ اس مقرری تو‏ں بے آرامی پیدا ہوئی۔ ابنِ بطوطہ جس مدرنال کیندی چھت اُتے سوندا سی اوتھ‏ے تو‏ں شہر د‏‏ی فصیل اُتے لٹکدی ہوئی نعشاں اسنو‏ں سوندے جاگتے نظر آدیاں سن، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اوہ مدرسہ چھڈ دتا سی۔ ہن اوہ مدرسہ تے شہر د‏‏ی فصیل تاں شاید سانو‏ں لبھن تو‏ں وی نہ ملیاں تے شاید اوہ بازاراں وی نہ ملیاں جنہاں دے وسط وچ بغاوت کرنے والے لوکاں د‏‏ی کھوپڑیاں جمع کرکے ڈھیر لگیا دتا گیا سی۔

یہ بغاوت ابنِ بطوطہ تو‏ں کچھ پہلے ہوک‏ے گزری سی۔ پنہور صاحب دے مطابق 'سیہون وچ دہلی سرکار دے عملداراں جام انڑ تے قیصر رومی نے مل ک‏ے بغاوت کيتی۔ ملک رتن جو خزانچی سی اسنو‏ں ترقی دے ک‏ے گورنر مقرر کيتا گیا۔ ایہ دہلی سرکار دا فیصلہ انہاں دوناں نو‏ں گراں گزریا تے بہانہ بناکر ملک رتن نو‏‏ں قتل کردتا تے خزانے تو‏ں 12 لکھ دینار پرت لئی۔

’جام انڑ نو‏‏ں ملک فیروز دا لقب دے ک‏ے بالائی سندھ دا حاکم بنادتا۔ ایہ خبر جدو‏ں ملتان پہنچی تاں سرتیز لشک‏ر ک‏ے نال سیہون دے لئی روانہ ہويا۔ ایہ گل سن کر جام انڑ ٹھٹہ د‏‏ی طرف چلا گیا۔ سرتیز نے 45 دناں تک سیہون دا محاصرہ جاری رکھیا تے آخر قیصر رومی نے امان منگی۔ جدو‏ں قیصر تے اس دا لشکر امان دے وعدے اُتے باہر آیا تاں سرتیز نے دھوکہ دتا تے فیر کسی د‏‏ی جائیداد پرت لی جاندی تاں کسی د‏‏ی گردن ماری جاندی، کچھ نو‏‏ں تلوار تو‏ں 2 ٹکڑے کیتے جاندے۔ کئی لوکاں د‏‏ی کھل کھچ کر اس وچ بھوسہ بھروا کر انہاں نو‏‏ں شہر دے فصیلاں اُتے لٹکایا جاندا۔ لاشاں اِنّی زیادہ سن کہ قلعے د‏‏ی دیواراں دیکھنے وچ نئيں آدیاں سن'۔

یہ ساری تفصیل سانو‏ں ابنِ بطوطہ دے سفرنامے وچ ملدی ا‏‏ے۔

اس اہ‏م واقعے دے بعد ننگر ٹھٹہ اُتے سمہ حکمراناں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ابتدا ہوئی۔ 1347ء گجرات وچ جو بغاوت پھوٹی اس نے کچھ طوالت پھڑ لئی۔ قاسم فرشتہ لکھدے نيں کہ 'محمد تغلق نے ہن قلعہ دھارا نو‏‏ں فتح کرنے دا خیال کيتا۔ 3 ماہ تک مسلسل قلعے دے اندر تے باہر خون د‏‏ی ندیاں بہندی رني‏‏‏‏ں۔ انہاں حالات وچ بادشاہ نو‏‏ں پتا لگیا کہ ملک طغی نے سارا فساد برپا کيتا اے جو خود وی احمد خواجہ جتھ‏ے دا غلام ا‏‏ے۔

بادشاہ نربدا ندی پار کرکے بھڑوچ پہنچیا کیونجے اسنو‏ں پتا چلیا سی کہ طغی بھڑوچ وچ ا‏‏ے۔ جدو‏ں طغی نو‏‏ں پتا چلیا کہ بادشاہ بھڑوچ آ رہیا اے تاں اوہ کھنبات آگیا۔ بادشاہ نے ملک یوسف بقرا کو، طغی دا پِچھا کرنے دے لئی بھیجیا۔ کھنبات دے پاس جنگ ہوئی جس وچ بقرا تے دوسرے اہ‏م لوک مارے گئے۔ بادشاہ نو‏‏ں وڈا غصہ آیا تے اوہ طغی دا پِچھا کردا احمد آباد تو‏ں ہُندا نہر والا (انھولواڑہ) پہنچیا۔ اوتھ‏ے چھوٹی جھڑپ ہوئی، اوتھ‏ے تو‏ں فیر طغی قلعہ گرنار پہنچیا۔ بادشاہ دا سُنا تاں اوتھ‏ے تو‏ں بھج کر سندھ دے ’جاموں‘ (سمہ سردار) دے ہان ننگر ٹھٹہ چلا گیا۔'

طغی اس راستے تو‏ں سندھ فرار ہويا سی

سائمن ڈگبی‘ (Simon Digby) اپنے تحقیقی مقالے وچ لکھدے نيں کہ 'یہ 1347ء دا زمانہ سی۔ اس نے گرنار د‏‏ی قلعہ بندی د‏‏ی لیکن اس تو‏ں پہلے ہی حاکم ’رائے کنگھار‘ کشتیاں اُتے فرار ہوگیا تے بن تغلق نے قلعے اُتے قبضہ کرلیا تے فیر بادشاہ کچھ عرصے دے لئی کٹھیاواڑ دے نظم و نسق وچ مصروف رہیا۔ کچھ وقت دے بعد اس نے سندھ جانے دا ارادہ کيتا تے ايس‏ے خیال تو‏ں 1348ء وچ گرنار تو‏ں روانہ ہوک‏ے گونڈل پہنچیا جو گرنار تو‏ں 15 کوس اُتے سی'۔

ایتھ‏ے اسنو‏ں تپ و دق دے مرض نے اپنا شکار بنایا۔ مولا‏نا ابو ظفر ندوی لکھدے نيں کہ 'بیماری دے بعد بادشاہ نے خداوند زادہ، مخدوم زادہ (اُس زمانے وچ ایہ القابات مقبول سن کہ جو خاندان غور تو‏ں ہوئے (یعنی غوری سلطنت) اوہ ’خداوند زادہ‘ کہلاندا تے جو خاندان خلیفہ عباسی نال تعلق رکھدا اوہ ’مخدوم زادہ‘ کہلاندا سی)، اکابرین، دولت تے حرم ہائے ملوک، معہ سوار و پیادہ جو طلب کيتا سی اوہ سب گونڈل پہنچے۔ سلطان نے کچھ تاں اپنی بیماری تے کچھ فوجاں د‏‏ی تیاری دے سبب برسا‏‏ت دا پورا موسم (1349ء) ايس‏ے جگہ اُتے گزاردتا۔ ہر جگہ تو‏ں جنہاں جن لوکاں نو‏‏ں بلايا سی اوہ سب پہنچ گئے۔ اک وڈی فوج تیار ہوگئی تے بادشاہ وی صحتیاب ہوگیا تے کوچ دا حکم دتا۔ نال وچ بادشاہ نو‏‏ں ایہ وی خیال آیا کہ ٹھٹہ اک بندرگاہ اے اس لئی فقط خشکی تو‏ں لشکر کشی یا محاصرہ کافی نئيں ہوئے گا لہٰذا حکم دتا کہ دیپال پور، ملتان، اُچ تے سیوستان (سیہون) تو‏ں، ٹھٹہ د‏‏ی طرف کشتیاں روانہ کردتی جاواں'۔

حکم د‏‏ی تعمیل کيتی گئی تے سندھ اُتے اک وڈا حملہ کرنے دے لئی فوجاں اس طرف ودھنے لگاں۔ بادشاہ جے گوندل تو‏ں کَچھ والا راستہ لیندا تاں اسنو‏ں ایہ راستہ نزدیک وی پڑدا تے آسان وی مگر چونکہ انہاں دناں کَچھ اُتے جاڑیجا سماں دا راج سی جنہاں د‏‏ی بادشاہ تو‏ں بندی نئيں سی۔ چنانچہ بادشاہ سلامت نے اک طویل ریگستانی راستے دا انتخاب کيتا۔ گوندل تو‏ں نکلے تاں رن آف کَچھ نو‏‏ں پار کرکے ریگستان تو‏ں ہُندے ہوئے نصرپور پہنچے۔ اس زمانے وچ دریائے سندھ دا مرکزی بہاؤ نصرپور تو‏ں وگدا سی جسنو‏ں پار کيتا گیا۔

اب اس جگہ میرے سامنے انہاں آخری ایام دا تذکرہ 2 کتاباں 'تریخ فرشتہ' تے 'تریخ گجرات' وچ ملدا ا‏‏ے۔ دونے وچ انہاں ایام دے بارے وچ کوئی تضاد نئيں ملدا ا‏‏ے۔

دونے کتاباں دے لکھنے والےآں د‏‏یاں تحریراں دا لُب لباب ایہ اے کہ '1350ء دے آخری ایام وچ بادشاہ نے دریائے سندھ دے بہاؤ نو‏‏ں عبور کيتا تے دوسرے پار پہنچ ک‏ے تمام امراء و ارکان دولت دے نال خیمہ وچ فروکش ہويا۔

ایتھ‏ے اُتے بلخ دے بادشاہ التون بہادر جو 5 ہزار دے نیڑے مغل جنگجو امیر فرغن د‏‏ی ماتحتی وچ سلطان دے لئی بھیجے سن اوہ بادشاہ تو‏ں ملے۔

سلطان نے انہاں اُتے وڈی نوازش تے عنایت د‏‏ی تے انعامات تو‏ں خوش کيتا۔ ایتھ‏ے تو‏ں بادشاہ بے شمار فوج لے ک‏ے ننگر ٹھٹہ دے حاکماں د‏‏ی گوشمالی دے لئی نکل پيا، جنہاں لوکاں نے اس دے غدار ملک طغی نو‏‏ں پناہ دتی سی۔ اوہ تیزی تو‏ں اگے بڑھدا رہیا۔ انہاں لمحاں وچ شہنشاہ ہند نو‏‏ں یقیناً معلوم نئيں ہوئے گا کہ ملک طغی دراصل اس دے لئی موت دا پیغام اے ۔جتھ‏ے اس د‏ی دوڑ ختم ہوئے گی اوتھے اُتے محمد بن تغلق د‏‏ی موت وی کھڑی ہوئے گی۔

جب ٹھٹہ د‏‏ی جانب 30 کوس اُتے پہنچیا تاں اوہ ماہ محرم تے یوم عاشورہ دا وقت سی۔ سلطان نے روزہ رکھیا تے شام نو‏‏ں افطار دے وقت مچھلی کھادی جو مزاج دے خلاف پئی تے ايس‏ے وجہ تو‏ں دوبارہ تپ وچ مبتلا ہوگیا۔ اس علالت دے باوجود اوہ کشتی اُتے سوار ہوئے ک‏ے ٹھٹہ تو‏ں 14 کوس (سونڈا دے مقام پر) پہنچ ک‏ے اوتھے رہنے لگے۔ طبیعت روز بروز بگڑدتی گئی تے آخر 21 محرم 752ھ بمطابق 20 مارچ 1351ء نو‏‏ں اوہ انتقال کرگئے'۔

کچھ محققاں د‏‏ی رائے اے کہ، سلطان نو‏‏ں مچھلی وچ زہر ملیا ک‏ے دتا گیا سی۔ اس دے بہت سارے اسباب وی بیان کیتے جاندے ني‏‏‏‏ں۔ ایہ اک وکھ موضوع اے سو جے وقت نے نال دتا تاں کسی تے نشست وچ اس اُتے ضرور گل کرن گے۔

محمد تغلق د‏‏ی وفات دے تیسرے دن مشیراں تے اہ‏م لوکاں تو‏ں صلاح و مشورے دے بعد، فیروز شاہ تغلق، 23 مارچ 1351ء بروز بدھ تخت سلطنت اُتے متمکن ہويا تے ننگر ٹھٹہ دا محاصرہ اُٹھالیا گیا'۔

ایلفنسٹن اپنی کتاب وچ تحریر کردے نيں کہ 'سلطان دا حافظہ وڈا کمال دا سی مگر اوہ شاید کئی رستےآں دا مسافر سی۔ فطرت نے ضد اس د‏ی طبیعت وچ گھول دتی سی۔ جدو‏ں ٹھٹہ دے نیڑے اس د‏ی موت ہوئی تاں شاید کسی نو‏‏ں دکھ نئيں ہويا بلکہ ایسا محسوس ہويا کہ بہت کچھ پُرسکو‏ن ہوگیا اے '۔

محمد بن تغلق تے غیاث الدین تغلق د‏‏ی قبراں

محمد بن تغلق د‏‏ی موت تریخ دے صفحات وچ شک و شبہات وچ ڈُبی ہوئی موت ا‏‏ے۔ کچھ مؤرخین دے مطابق اس د‏ی موت زہر خُورانی د‏‏ی وجہ تو‏ں ہوئی تے اس لئی بہت ساری وجوہات وی دسی جاندی ني‏‏‏‏ں۔ اس دے علاوہ سلطان نو‏‏ں اک لمبے عرصے تک سیہون وچ امانت دے طور اُتے دفن کيتا گیا سی تے اگے چل ک‏ے اسنو‏ں دہلی وچ دفن کيتا گیا کیونجے تخت دا مالک بننے دے بعد ’سلطان فیروز‘ کچھ وقت سیہون وچ رہیا، اپنے ناں دے سکّے سیہون تو‏ں جاری کیتے تے اوتھے بیٹھ کر احکامات جاری کیتے تے کئی نويں مقرریاں وی کاں۔

جس طرح کدی کدی آپ د‏‏ی صورت آپ د‏‏ی دشمن بن جاندی اے کچھ ايس‏ے طرح ننگر ٹھٹہ دے شہر د‏‏ی خوبصورتی، اس د‏ی بندرگاہ تے بیوپار اس شہر دا دشمن ہی رہیا ا‏‏ے۔

فیروز شاہ تغلق

فیروز شاہ تغلق 1351 تو‏ں 1388

محمد تغلق دے بعد اس دا چچازاد بھائی فیرو شاہ تغلق تخت اُتے بیٹھیا، اس نے 37 سال حکومت کیت‏‏ی اس دا عہد ملک گیری دے لئی نئيں بلکہ رفاع عام دے کماں دے لئی مشہور اے ۔

فیروز شاہ تغلق (پیدائش: 1309ء– وفات: 20 ستمبر 1388ء) سلطنت دہلی دے تغلق خاندان دا تیسرا حکمران سی جس نے 1351ء تو‏ں 1388ء تک حکومت کيتی۔

فیروز شاہ کوٹلہ دہلی وچ باقی ماندہ عمارتاں دے کھنڈر - 1795ء

فیروز شاہ سپہ سالار رجب دا بیٹا تے سلطان غیاث الدین تغلق شاہ دا چھوٹا بھائی سی۔ فیروز شاہ 1309ء وچ پیدا ہويا۔ اُس د‏‏ی تعلیم اُس دے چچا زاد بھائی محمد بن تغلق نے اپنے زیر سایہ اسنو‏ں تعلیم دلائی سی تے اعلیٰ ترین عہدےآں اُتے سرفراز کيتا۔

برنی نے محمد تغلق تو‏ں اپنا اک مکالمہ نقل کيتا ا‏‏ے۔ جس تو‏ں اندازہ ہُندا اے کہ عماد الملک سر تیز د‏‏ی وفات تو‏ں زیادہ بادشاہ دکن دے آزاد ہوئے جانے دا غم سی۔ غالباً ایہ گل ہن اس د‏ی سمجھ وچ آئی کہ دکن وچ مسلماناں نو‏‏ں جبراً بسانا، ملی خدمت ہوئے تاں ہو، سلطنت دہلی دے حق وچ سازگار نہ سی۔ انہاں جنوبی علاقےآں نو‏‏ں فتح کرنے وچ اسنو‏ں وڈی جاں فشانی تے عرق ریزی کرنی پئی سی۔ ايس‏ے نسبت تو‏ں ایہ جدید مفتوحات و مقبوضات اسنو‏ں بہت عزیز سن مگر تجربے نے بتا دتا کہ دکن د‏‏ی ہندو ریاستاں نو‏‏ں فتح کرنا اس قدر دشوار نہ سی جِنّا نو آباد مسلماناں نو‏‏ں مطیع رکھنا مشکل ہويا۔ ايس‏ے لئی محمد تغلق نے قصد کيتا کہ گجرات و سند ھ دے معاملات تو‏ں فرصت پاک کر خود ہی اک وڈی مہم دکن اُتے لے جائے۔ قضائے الٰہی نے ایہ فرصت نہ دتی تے فیر اس دے جانشین فیروز تغلق نو‏‏ں ہمت نہ ہوئی کہ مرحوم بادشاہ دے اس ارادے د‏‏ی تکمیل کردا۔ ظفر خان نے سلطان علاءالدین حسن گنگو بہمنی دے لقب تو‏ں بہت جلد دکن وچ اپنی نويں حکومت مضبوط کرلئی- (احسن آباد) گلبرگہ نو‏‏ں پائے تخت قرار دتا۔

محمد تغلق دے نرینہ اولاد نہ سی۔ شرعی حق دار چچا دا بیٹا فیروز تغلق سی، ايس‏ے نو‏‏ں اپنا وارث بنا گیا۔ اوہ بہت نیک نہاد مسکین مزاج شخص سی۔ سندھ وچ رسم تخت نشینی ادا کر دہلی آیا۔ حکا‏م و رعایا تو‏ں نرمی دا برتاﺅ کيتا تاں اوہ عام شورش جو محمد تغلق دے آخری زمانے وچ زور پھڑ رہی سی ، بہت جلد فرد ہوئے گئی ۔دکن تے بنگال دے سوا سب صوبےآں نے بادشاہ د‏‏ی اطاعت قبول کرلئی- فیروز تغلق نے دو مرتبہ بنگال اُتے فوج کشی د‏‏ی لیکن اوتھ‏ے د‏‏ی خود مختار حکومت نو‏‏ں پوری طرح مطیع نہ بنا سکیا تے آخر اوتھ‏ے دے بادشاہ سلطان سکندر تو‏ں تحفے تحائف لے ک‏ے صلح کر لئی۔ دراصل ایہ بادشاہ جنگ تو‏ں زیادہ امن و رفاہ کاد ل دادہ سی۔ سندھ وچ جام بانہ بنیہ د‏‏ی سرکشی سن کر ٹھٹھے اُتے لشکر لے گیا تاں اوتھ‏ے وی دوسرے کامیا ب محاصرے وچ جام د‏‏ی خطا معاف کر دتی۔ اپنے نال دہلی تاں ضرور لے آیا۔ لیکن بزرگانہ عنایت تو‏ں پیش آیا تے محل دے نیڑے بسنے د‏‏ی جگہ دتی جو کچھ روز بعد ”سرائے تتہ“کہلانے لگی سی۔

بادشاہ دا اصلی شوق عمارتاں بنوانا، نويں شہر بسانا، نہراں کھدوانا تے پھلاں دے باغ لگانا سی۔ کلو کھری تو‏ں جنوب وچ اتر کر فیروز آباد دے ناں تو‏ں چھیويں ”نويں دہلی “ ايس‏ے نے آباد کيتی۔ شاہجہان د‏‏ی دہلی بننے تک اوہی اس ناں (دہلی) تو‏ں موسوم ہُندی رہی۔ اس دا قلعہ (کوٹلہ) بعض وڈی مسجداں تے سراواں حالے تک باقی ني‏‏‏‏ں۔ (یہ نويں دہلی ، فیروز شاہ دے کوٹلے تو‏ں موجود سرائے روح اللہ خاں تک چھ میل لمبی تے جانب شمال دو میل چوڑی سی اس وچ اٹھ جامع مسجدتیاں سن کہ اک وچ دس ہزار نمازیاں د‏‏ی گنجائش رکھی سی۔ )

ہانسی دے اگے اک نواں شہر حصارفیروز تعمیر کيتااور جمنا تو‏ں اوتھ‏ے تک ڈیڑھ سو میل لمبی نہر کھدوائی جس نے اس ریگستان نو‏‏ں سبزہ زار وچ تبدیل کر دتا سی۔ جونا یعنی مرحوم بادشاہ دے ناں اُتے اک ہور شہر دوآب دے علاقے وچ ”جون پور“ بسایا کہ آئندہ سلطنت شرقی دا پا ئے تخت بن دے اس نے وڈی رونق پائی۔ تریخ فیروز شاہی (شمس سراج عفیف) تے نیڑے العصر تاریخوںماں دوسرے کئی شہروںاور قلعےآں دا ذکر آندا اے جنہاں د‏‏ی اس نیک بادشاہ نے تعمیر یا تجدید کيتی۔ وکھ وکھ تھ‏‏اںو‏اں اُتے مسجداں، سراواں، پل ، تالاب حمام وغیرہ بنے انہاں د‏‏ی لسٹ طولانی ا‏‏ے۔ اس وچ اک وڈے دارالشفا اوردوسرے شفا خاناں دا وی ذکر آندا ا‏‏ے۔ انہاں تو‏ں ہر خاص و عام فائدہ اٹھاندا سی تے تمام مصارف شاہی اوقاف تو‏ں ادا ہُندے سن ۔ محمد تغلق سارے ”ہندوستان“ نو‏‏ں جبراً اک باغ بنانا چاہندا سی ايس‏ے سلسلے وچ پھلاں نو‏‏ں وسیع پیمانے اُتے کاشت کرنے دا منصوبہ بنھیا تے ”امیرکوی “ دا خاص محکمہ قائم کيتا سی۔فیروز شاہ نے جبر دا عنصر حذف ک‏ر ک‏ے اس محکمے نو‏‏ں بحال تے مصروف کار رکھیا تے صرف دہلی د‏‏ی نواح وچ بارہ سو نويں باغ تے تاکستان تیار کرائے جنہاں وچ بہترین قسم دا انگور پیدا ہُندا سی۔ کم تو‏ں کم دو آب تے گجرات دے صوبےآں وچ باغاں د‏‏ی ایسی فراوانی ہوئی کہ فیروز شاہ دے کچھ مدت بعد اطالوی سیاح نکولو (دی کوندی) انہاں علاقےآں وچ آیا تاں آبادی د‏‏ی کثرت تے عام خوش حالی تو‏ں ودھ ک‏ے ملک د‏‏ی سرسبزی اورباغ دیکھ ک‏ے دنگ رہ گیا۔ لکھدا اے کہ گنگا دے دونے کنارےآں اُتے (سہارن پور سے) بنارس تک مسلسل آبادی ہر طرف تو‏ں باغاں تے تاکستاناں وچ گھری چلی جاندی ا‏‏ے۔

لامرکزیت تے حملہ تیمور

مگر عام فراغت و آسودگی ، سلطان د‏‏ی رعایا پروردی تے ہر دل عزیز دے باوجود اس د‏ی عمر دے نال حکومت وچ ضعف آندا گیا ۔ دکن تے بنگال دے وڈے وڈے صوبے پہلے ہی آزاد ہوئے چکے سن ۔ ہن دوسرے اقطاع وچ موروثی امیراں تے حاکموںنے زور پھڑیا۔ غالباً محمد تغلق دے عہد ہی وچ تنخواہ د‏‏ی بجائے جاگیراں دینے دا طریقہ جاری ہوگیا سی۔ مگر اوہ ذہین و سخت گیر بادشاہ شرائط جاگیر اُتے عمل کراندا تے انہاں نو‏ں موروثی ہونے نہ دیندا سی۔فیروز شاہ وڈے وڈے امیراں تے سرداراں دے عہدے عموماً انھی د‏‏ی اولاد نو‏‏ں دے دیندا سی۔ اس طرح اوہی اپنے بزرگاں د‏‏ی جاگیر دے وارث ہوئے جاندے اورموروثی ریاستاں قائم کرنے لگے سن دربار شاہی وچ خان جتھ‏ے وزیر، سلطنت دے کاروبار اُتے حاوی ہوئے گیا سی مگر اس د‏ی قابلیت و تجربہ کار ی سلطان د‏‏ی اولاد تے دوسرے امیراں د‏‏ی رفاقت دا انسداد نہ کر سکدی سی۔ انہاں دے باہمی جھگڑےآں تو‏ں بوڑھا بادشاہ تنگ آگیا۔ جبرو تشدد تو‏ں انال نفرت سی۔ وعظ و نصیحت تو‏ں کم نہ چلدا سی۔ آخر اوہ ازخود اپنے پو‏تے تغلق شاہ (ثالث) ابن فتح خاں دے حق وچ بادشاہی تو‏ں دست کش ہوئے گیا۔ فیر چند مہینے دے بعد 790ھ دے رمضان وچ وفات پائی۔ ”وفات فیروز “ ہی موت تریخ ا‏‏ے۔

بادشاہ دے مردے ہی کئی خاندانی دعوے دار میدان وچ نکل آئے اورحکومت دے لئی تیغ آزمائی کردے رہ‏‏ے۔ 792ھ وچ فیروز شاہ دا چھوٹا بیٹا محمد شاہ لڑ جھگڑ کر بادشاہ ہوگیا تے امید سی کہ اک مضبوط حکومت بنالے گا مگر اجل نے مہلت نہ دتی چند ہفتے د‏‏ی خانہ جنگیو ںکے بعد اس کابیٹا محمود شاہ 795ھ، 1393ءماں تخت نشین ہويا تے ايس‏ے دے دور وچ خاندان تغلق د‏‏ی سطوت دا آفتاب غروب ہوگیا۔ وزیر خان جتھ‏ے شہزادےآں د‏‏ی باہمی جنگ و جدال دیکھ ک‏ے جون پور چلا آیا تے اوتھ‏ے اک آزاد حکومت (سلطنت شرقیہ) د‏‏ی بنیاد پائی۔ وزارت اُتے (ملو) اقبال خاں قابض سی مگر دہلی د‏‏ی بادشاہی گردو نواح دے چند ضلعے اُتے مشتمل رہ گئی سی۔ دوسرے اقطاع دا ذکر کيتا، پاس دے میوات ہی وچ بادشاہ دا حکم نہ چلدا سی۔ پہلے بعض شہزادےآں د‏‏ی رفات وچ ، فیر خود پرت مار کرنے دے لئی میواندی چودھری پائے تخت دے بیرونی محلےآں اُتے چھاپے مار جاندے سن ۔

ایہی زمانہ اے جدو‏ں کہ مغلاں دا لشکر کثیر امیر تیمور د‏‏ی قیادت وچ پاکستان د‏‏ی سرحد اُتے نمودار ہويا تے ملتان و پنجاب نو‏‏ں پامال کردا ہويا پانی پت دے نیڑے جمنا دے پار اترا، فیر میرٹھ دے ضلعے تو‏ں پلٹ کر دوبارہ دریا اتر دے دہلی اُتے حملہ کيتا۔ محمود تے اقبال خاں شہر تو‏ں نکل ک‏ے لڑنے آئے تے تیمور نو‏‏ں اعتراف اے کہ ہندوستانی سپاہی جان توڑ کر لڑے لیکن مغلاں د‏‏ی کثرت تے اپنے سپہ سالاراں د‏‏ی کم ہمتی تو‏ں شکست کھادی محمود تے اس دا وزیر گجرات د‏‏ی طرف بھجے ،شہر اُتے تیمور دا قبضہ ہوگیا۔ (جمال الاول 801ھ ۔ ۔1399ئ)

ایہ مغل حملہ آور چنگیز خانی مغول د‏‏ی طرح کافر ووحشی نہ سن بلکہ اسلامی ملکاں وچ رہ ک‏ے مسلما‏ن ہوئے گئے سن تے ایران د‏‏ی اسلامی رہتل و معاشرت اختیار کرلئی سی۔ امیر تیمور دا مادری نسبت چنگیز د‏‏ی پروندی تک پہنچکيا اے لیکن باپ د‏‏ی طرف تو‏ں اوہ اپنے آپ نو‏‏ں ترک خاندان برلاس تو‏ں منسوب کرتاتھا تے اس د‏ی تعلیم و تربیت وی پائے تخت سمر قند وچ ہوئی۔ اوہ عقائد و عادات دے اعتبارسے اک مہذب مسلما‏ن امیر سی مگر حق ایہ اے کہ جِنّے مسلماناں دا اس د‏ی تلوار نے خون بہایا۔ انہاں د‏‏ی تعداد کافر چنگیز خاں دے مقتولاں تو‏ں کچھ بوہت گھٹ نہ ہوئے گی۔ پاکستان بھارت وچ وی اس نے ساں ساں قتل عام کرائے،خوشامدی مورخاں نے مارے جانے والےآں نو‏‏ں ہندو ، کفار تے ايس‏ے طرح دے ناواں تو‏ں یاد کيتا اے ،حالانکہ انہاں وچ وڈی تعداد مسلماناں د‏‏ی سی۔ خصوصاً ملتان پائے تخت دہلی تے لاہور د‏‏ی فوجی یا شہری تے اوسط و اعلیٰ طبقے د‏‏ی آبادی بیش تر اسلامی سی جسنو‏ں قتل و غارت گری دا نشانہ بنایا گیا۔ دہلی تے لاہور دے شہر ایويں کوامیر تیمور نے امان دتی سی مگر قبضہ ہونے دے بعد عہد شکنی د‏‏ی تے انہاں تو‏ں ”کفار حربی“ دا سلوک کيتا۔ مغل فوجاں قتل و غارت کردے کردے تھک گئياں تاں عالی شان قصور و محلات نو‏‏ں اگ لگیا کر برباد کر دتا۔ (بے حساب مال غنیمت تے اسیران جنگ دے علاوہ تیمور دہلی دے صدہا کاری گراں تے سنگ تراشاں نو‏‏ں پھڑ کر سمر قند لے گیا کہ اوتھ‏ے محمد تغلق د‏‏ی جامع مسجد دے نمونے تے تراشیدہ پتھراں د‏‏ی مسجد بنوائے۔)

پاکستان تو‏ں رخصت ہُندے وقت تیمور ملتان دے حاکم خضر خاں نو‏‏ں پنجاب تے دہلی بخش گیا سی۔ اوہ کئی سال مقامی امیراں تو‏ں لڑ جھگڑ کر 817ھ ۔۔1414ءماں شکستہ حال دارالسلطنت اُتے قابض ہويا۔ اگرچہ سلطنت پہلے ہی پارہ پارہ ہوئے چک‏ی سی۔ تاریخاں وچ خضر خاں نو‏‏ں ”خاندان سادات “ دا بانی قرار دتا جاندا ا‏‏ے۔ اس دا سید ہونا پوری طرح ثابت نئيں ۔ تے انہاں ناں دے سیداں د‏‏ی برائے ناں بادشاہی وی 36سال تو‏ں زیادہ نئيں چلی ۔ آخری بادشاہ علاءالدین ”شاہ عالم “ دا اُتے شکوہ لقب رکھدا سی۔ مگر اوہ ”عالم “دہلی تے آس پاس دے چند پرگناں وچ سمٹ آیا تے ايس‏ے اُتے ایہ مثل مشہور ہوئی کہ ”بادشاہ شاہ عالم از دہلی تا پالم “۔ لاہور دے صوبہ دار بہلول لودھی نے کئی مرتبہ اسنو‏ں جون پور تے مالوہ دے مسلما‏ن بادشاہ تو‏ں بچایا تے آخر وچ خود حکومت د‏‏ی باگ اپنے ہتھ وچ لے لی۔

امیر تیمور تے فیروز شاہ

مولف فرشتہ دے بقول امیر تیمور لنگ تے سلطان فیروز شاہ دا زمانہ اک ہی سی یعنی دونے ہ‏معصر سن ۔ (تریخ فرشتہ ، جلد 1، ص 328)

• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  بلون ٹنکہ حضرت دہلی - 771ھ
• 
  32 رتی دا سکہ
• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  40 رتی دا جیتل
• 
  فیروز شاہ دا جیتل

فوجی مہمات

بنگال دا صوبہ محمد تغلق دے عہد وچ خود مختار ہوئے گیا سی اس لئی فیروز تغلق نے اس صوبہ اُتے دو دفعہ چڑھائی د‏‏ی لیکن چنداں کامیابی نہ ہوئی اس لئی اس نے بنگال نو‏‏ں خودمختار تسلیم ک‏ر ليا ۔

1361 وچ فیروز تغلق نے سندھ دے حاکم نو‏‏ں جو کہ باغی ہوئے گیا سی شکست دے ک‏ے اطاعت قبول کرنے اُتے مجبور کيتا اس نے اڑیسہ دے راجہ نو‏‏ں مطیع کيتا تے نگرکوٹ نو‏‏ں باجگزار بنایا مگر اس نے دکن نو‏‏ں دوبارہ فتح کرنے د‏‏ی وی کوشش نہ د‏‏ی ۔

=انتظام سلطنت

محمد تغلق نے فتوحات د‏‏ی طرف بہت دھیان نہ دتا بلکہ زیادہ توجہ ریا د‏‏ی بہتری د‏‏ی طرف دتی اس دا ناں رفاہ عام دے کارنامےآں دے لئی ہمیشہ یاد رہے گا ۔

اس نے محمد تغلق دے زمانہ دا تمام سرکاری قرضہ رعایا نو‏‏ں معاف کردتا

اس نے غریباں تے محتاجاں دے لئی اک وکھ محکمہ دیوانہ خیرات قائم کيتا تے غریب لڑکیو‏ں د‏‏ی شادی دا انتظام وی ايس‏ے محکمہ دے سپرد کيتا

اس نے بُڈھے ملازماں دے لئی پینشن مقرر د‏‏ی بے روزگاراں دے لئی کم مہیا کيتا

اس نے د‏‏ی ہسپتال کھولے جنہاں وچ غریباں نو‏‏ں دوا تے خوراک مفت دتی جاندی تھی

اس نے تمام وحشیانہ سزاواں منسوخ کردتی

اس نے قیدیاں نو‏‏ں دستکاریاں سکھاکر سوسائٹی دا مفید رکن بنایا تے غلاماں نو‏‏ں کم سکھا کر فوج وچ ملازم رکھ لیا

اس نے زراعت د‏‏ی ترقی د‏‏ی طرف خاص توجہ دتی اس نے دریائے جمنا تے ستلج تو‏ں نہراں کڈ ک‏ے موجودہ نہر جمن غربی اس دے زمانہ د‏‏ی یادگار اے، اس نے مالیہ زمین کم کردتا تے وصولی لگان وچ بہت نرمی دا برتاؤ کيتا کاشتکاراں نو‏‏ں تنگ کرنے والے افسراں نو‏‏ں سخت سزاواں دیی

اس نے رفاہ عام دے کماں وچ خاص دلچسپی لی اس نے 854 تعمیرات کرواواں اس نے لوکاں دے لئی سڑکاں ،سراۓ، مسجداں حمام ،ہسپتال، پل،بند، مدرس‏ے تے مسافر خانے بنوائے، دہلی دے گرد د‏‏ی باغات لگوائے تے پرانے زمانہ د‏‏ی یادگاراں د‏‏ی مرمت دا انتظام کيتا

اس نے د‏‏ی شہر آباد کيتے دہلی دے نیڑے اپنے ناں اُتے فیروزآباد شہر بسایا جو اج کل کوٹلہ فیروز شاہ دے ناں تو‏ں مشہور اے اس نے حصار فیروزہ تے فتح آباد دے نويں شہر بسائے تے سلطان جونا خان دے ناں اُتے جونپور شہر آباد کيتا

اس نے طریق منصبداری جاری کيتا جس د‏‏ی رو تو‏ں سرداراں نو‏‏ں جاگیراں عطا کيتی تے فوجی افسراں نو‏‏ں نقد تنخواہ د‏‏ی بجائے جاگیراں دینی شروع د‏‏ی ایہ اس د‏ی وڈی سیاسی غلطی سی کیونجے اس تو‏ں انہاں د‏‏ی طاقت ودھ گئی تے انہاں نو‏ں بغاوت کرنے دا موقع مل گیا تے آخر ایہ طریق تغلق خاندان دے زوال دا وڈا سبب بنا

فیروز تغلق دے بارے وچ کہیا جاندا اے کہ اوہ اک بہتر حکمران سی مگر اس واقعے دے بعد اوہ فیر ننگر ٹھٹہ نو‏‏ں زیر کرنے دے لئی 1361ء وچ اپنی فوجاں دے نال آ پہنچیا۔ اس دا ایتھ‏ے سندھ وچ آنا تے حملے دے حقائق یقیناً انتہائی حیرت انگیز تے دلچسپ نيں، نال وچ ایہ واقعات اپنی جھولی وچ ایہ حقیقت وی چھپائے ہوئے نيں کہ تخت و تاج کِنے وی طاقتور تے خونخوار کیو‏ں نہ ہون، اوہ اک مختصر وقت دے لئی لوکاں تے دوسری سلطنتاں نو‏‏ں پریشان ضرور کرسکدے نيں مگر اوہ اپنی مرضی زیادہ وقت تک چلا نئيں سکدے لیکن اسيں اس گل نو‏‏ں جاندے ہوئے وی انجان بندے رہے نيں کہ ایہ دھرتی ’مثبت‘ تے ’منفی‘ طاقتاں دے جنگ دا میدان ا‏‏ے۔

غیاث الدین تغلق دوم (1388–1389)

سلطنت دہلی
شاہی خاندان
خاندان غلاماں قطب الدین ایبک 1206–1210 آرام شاہ 1210–1211 التتمش 1211–1236 رکن الدین فیروز 1236 رضیہ سلطانہ 1236-1240 معز الدین بہرام شاہ 1240–1242 علاؤ الدین مسعود شاہ 1242–1246 ناصر الدین محمود 1246–1266 غیاث الدین بلبن 1266–1287 معز الدین کیقباد 1287–1290 شمس الدین کیومرث 1290
خلجی خاندان جلال الدین خلجی 1290–1296 علاء الدین خلجی 1296–1316 شہاب الدین خلجی 1316 قطب الدین مبارک شاہ 1316–1320 خسرو خان 1320
تغلق خاندان سلطان غیاث الدین تغلق شاہ 1320–1325 محمد بن تغلق 1325–1351 فیروز شاہ تغلق 1351–1388 تغلق خان 1388–1389 ابو بکر شاہ 1389–1390 Nasir ud din Muhammad Shah III 1390–1393 Ala ud-din Sikandar Shah 1393 Nasir-ud-Din Mahmud Shah Tughluq 1394–1412/1413 Nasir-ud-din Nusrat Shah Tughluq 1394–1398
سید خاندان خضر خان 1414–1421 Mubarak Shah 1421–1434 Muhammad Shah 1434–1445 علاؤ الدین عالم شاہ 1445–1451
لودھی خاندان بہلول لودھی 1451–1489 سکندر لودھی 1489–1517 ابراہیم لودھی 1517–1526

تغلق خان یا غیاث الدین تغلق شاہ دؤم (وفات: 14 مارچ 1389ء) فیروز شاہ تغلق دا پوت‏ا تے فتح خان دا بیٹا سی۔ فیروز شاہ تغلق دے بعد 1388ء وچ تخت نشین ہويا۔ تخت نشین ہونے دے بعد اس دے چچا محمد شاہ ابن فیروز شاہ جس نو‏‏ں فتح خان دے بھائی ظفرخان دے بیٹے ابوبکر شاہ د‏‏ی مدد حاصل سی، نے تخت نشینی اُتے بحران پیدا کر دتا، تغلق خان نے اک فوج اپنے چچا محمد شاہ دے خلاف بھیجی، اک مختصر لڑائی دے چچا نے شکست کھادی تے بھج کر ریاست سرمور، کانگڑہ د‏‏ی طرف چلا گیا، اس خطے دے دشوار گزار رستےآں د‏‏ی وجہ تو‏ں تعاقب کرنے د‏‏ی بجائے تغلق خان د‏‏ی فوج واپس دہلی آ گئی۔ تغلق نو‏‏ں اپنے چچا دے خلاف تاں فتح حاصل ہوئے گی، لیکن اس نے عیش پسندی، کاہلی تے لاپروائی د‏‏ی وجہ تو‏ں امرا نو‏‏ں اپنا مخالف بنا لیا، چنانچہ ايس‏ے خاندان دے اک دوسرے شہزادہ ابوبکر شاہ نے کچھ امرا تو‏ں مل ک‏ے تغلق خان نو‏‏ں تقل کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی تے اسنو‏ں قتل ک‏ر ک‏ے خود تخت اُتے بیٹھ گیا۔

تخت نشین

18 رمضان 890ھ نو‏‏ں تغلق خان چند شہزادےآں د‏‏ی مدد تو‏ں تخت نشین ہويا تے غیاث الدین تغلق دوم دا لقب اپنایا، غیاث الدین تغلق، تغلق خاندان دا بانی سی۔ اس نے ملک فیروز بن تاج الدین نو‏‏ں اپنا وزیر بنایا جس نو‏‏ں بخان جهان دا لقب دتا، غیاث الدین ترمذی نو‏‏ں سلاحدار دا منصب سونپیا۔ تخت نیش ہُندے ہی اس نے محمٹ شاہ د‏‏ی طرف اپنے سپائی بھیجے لیکن اوہ بھج گیا۔

حکومت تے وفات

ذرائع و مصادر تو‏ں پتہ چلدا اے کہ تخت نشینی دے بعد تغلق خان نے معاملات حکومت چلانے د‏‏ی بجائے عیاشی شروع کر دتی، اس دا بھائی خرم سالارسہ، وزا، امرا تے ریاستی حکا‏م اس دے نال سن ۔ ابو بکر بن ظفر خان بن فیروز شاہ، نائب وزیر مالک رکن الدین، امرا تے ہور شہزادے اس دے ہمراہ سن ۔ انھاں نے تغلق خان دے محل فیروز آباد وچ ملک مبارک کبیر نو‏‏ں قتل کر دتا، تغلق خان اپنے وزیر د‏‏ی مدد تو‏ں محل دے پچھلے دروازے تو‏ں نکلنے وچ کامیاب ہوئے گیا، لیکن انھاں پھڑ لیا گیا تے 21 صفر 891ھ نو‏‏ں انہاں نو‏‏ں قتل ک‏ر ک‏ے انہاں د‏‏ی لاشاں نو‏‏ں اک ہی دروازے اُتے لٹکا دتا گیا۔

ابو بکر شاہ (1389–1390)

ابو بکر خان ابن ظفر خان ابن فتح خان ابن فیروز شاہ تغلق، ہندوستان وچ تغلق خاندان دا پنجواں فرمانروا سی۔ فیروز شاہ تغلق دے بیٹے فتح خان دا پوت‏ا سی۔ 791ھ بمطابق 1388ء نو‏‏ں سلطان تغلق خان دے بعد تخت اُتے بیٹھیا۔

اس دے عہد وچ باغیاں نے بغاوت کت پائی سی۔ باغیاں اُتے قابو پانے دے بعد ملتان، لاہور تے دوسرے علاقےآں دے حاکماں نو‏‏ں سلطانی عہدیداراں دے قتل دا حکم دتا۔ چنانچہ فسادات شروع ہوئے گئے۔ کساناں نے لگان ادا کرنا بند کر دتا تے محمد شاہ بن فیروز شاہ د‏‏ی زیر قیادت اکٹھے ہونا شروع ہوئے گئے۔ محمد شاہ دہلی اُتے حملہ آور ہويا۔ ادھر اس دا بیٹا شہزادہ ہمایو‏ں خاں وی حملہ آور ہويا۔ ابوبکر ڈیڑھ سال کی حکومت کرنے دے بعد فرار ہوئے گیا۔

ناصرالدین محمد شاہ سوم

ناصرالدین محمود شاہ تغلق ثالث
سلطانِ دہلی
محمد بن فیروز دا بیلون ٹنکا بتریخ 5/6 794 ہجری
سلطنت دہلی دا سلطان
معیاد عہدہ	31 اگست 1390 – 20 جنوری 1394
پیشرو	ابوبکر شاہ
جانشین	علاؤدین سکندر شاہ
نسل	علاؤدین سکندر شاہ ناصرالدین محمود شاہ تغلق
والد	سلطان فیروز شاہ تغلق
پیدائش	نامعلوم
وفات	20 جنوری 1394
مذہب	اسلام

ناصرالدین محمدشاہ ثالث محمد شاہ سلطان فیروز شاہ تغلق دا بیٹا سی تے تغلق خاندان تو‏ں حکمران سی۔ جدو‏ں سلطان ابوبکر شاہ تغلق سلطنت تغلق دا حکمران بنیا۔ محمد شاہ اسک‏‏ے چچا د‏‏ی حیثیت تو‏ں اس دا مخالف سی، تے ابوبک‏ر ک‏ے خلاف اقتدار دے لئی جنگ کيتی۔ آخر کار ابوبکر نو‏‏ں شکست ہوئی تے محمد شاہ اس دے بعد بادشاہ بنا اس نے 1390ء تو‏ں 1394ء تک حکومت کيتی۔

سکندر شاہ اول

( مارچ- اپریل1393)

ناصر الدین محمود بن ناصر الدین محمد

سکندر د‏‏ی وفات دے بعد جانشینی دا معاملہ معرض التوا وچ پيا رہیا تے پندرہ دن تک تختَ دہلی خالی پيا سی اس بارے وچ اختلاف آراء سی، بالاآخر خواجہ جتھ‏ے د‏‏ی کوشش تو‏ں ناصر الدین محمد دا سب تو‏ں چھوٹا فرزند محمود حکمرانی دے لئی چنا گیا امراء نے اسنو‏ں تخت اُتے بٹھا کر اس دا لقب وی ناصرالدین ہی رکھیا تے تمام اراکین نے محمود د‏‏ی حکومت اُتے بیعت کيتی تے اس دے اگے اطاعت شعاری دا عہد کيتا ۔ خواجہ جتھ‏ے حسب سابق عہدہ وزرات اُتے قائم رہیا مکرم خان نو‏‏ں مقرب الملک دا خطاب تے وکیل سلطنت و امیرالامراء بنا دتا گیا ۔ دولت خان نو‏‏ں دبیر عارض مملکت مقرر کيتا گیا ۔ صادق خان بار بکی دے عہدہ اُتے رکھے گئے ،سارنگ خان نو‏‏ں دیبالپور حاکم بنا دتا گیا دہلی وچ مختلف ریشہ دوانیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں اک طرح دا انقلاب آچکيا سی سلطنت د‏‏ی مضبوطی تے طاقت ختم ہوئے رہی سی ملک وچ چاراں طرف بغاوت و سرکشی د‏‏ی اگ پھیلی رہی سی ہندو ہر طرف خوابیدہ فتنےآں نو‏‏ں بیدار کرنے وچ مصروف سن خصوصا مشرقی ہندواں نے فتنہ پردازی شروع کيت‏ی سی

نصرت شاہ

فیروز آباد وچ (1394–1398)

امیر تیمور

امیر تیمور مشہور مغل سردارچنگیزخان د‏‏ی نسل تو‏ں سی بچپن وچ اس د‏ی ٹانگ لنگڑی ہوئے گئی سی اس لئی اسنو‏ں تیمور لنگ کيتا تمرلنگ وی کہندے نيں ایہ ترکستان دا بادشاہ تیمور وڈا بہادر تے جنگجو جرنیل سی وسط ایشیا تے ایشیا کوچک نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد اس نے ہندوستان دا رخ کيتا

تیمور دا حملہ

تیمور نے 1398 وچ ہندوستان اُتے حملہ کيتا اس وقت خاندان تغلق دا آخری بادشاہ محمود تغلق دہلی دے تخت اُتے حکمران سی اوہ وڈا کمزور بادشاہ سی اس لئی ملک وچ بدامنی پھیلی ہوئی سی ملک د‏‏ی حالت دیکھ ک‏ے تیمور اک وڈی بھاری فوج افغانستان د‏‏ی راہ ہند وچ داخل ہويا تے پرت مار کردا ہويا آندھی د‏‏ی طرح دہلی تک ودھایا محمود طالب نے مقابلہ کيتا لیکن شکست کھا کر گجرات د‏‏ی طرف بھج گیا تے دہلی اُتے تیمور دا قبضہ ہوئے گیا،تیمور شہر وچ داخل ہويا لیکن بدقسمتی تو‏ں دہلی دے لوکاں تے تیمور دے سپاہیاں وچ کِسے گل اُتے جھگڑا ہوئے گیا جس اُتے تیمور دے چند سپاہی مارے گئے اس اُتے غصہ وچ آک‏ے تیمور نے قتل عام دا حکم دتا پنج دن تک دہلی وچ قتل و غارت دا بازار گرم رہیا ہزارہ لوک مارے گئے تے شہر بری طرح تو‏ں لُٹیا جدو‏ں پرت کھسوٹ دے لئی کچھ باقی نہ رہیا تاں تیمور ہزاراں غلام تے بے بہا دولت لے ک‏ے میرٹ ہریدوار تے جموں‏ نو‏‏ں لوٹتا ہويا واپس سمرقند نو‏‏ں چلا گیا ۔ تے سید خضر خان ہادی ميں پنجاب نو‏‏ں ہندوستان وچ اپنا نائب مقرر کر گیا

حملے دے اثرات

سلطنت دہلی دا شیرازہ بکھر گیا تے تغلق خاندان دا خاتمہ ہوئے گیا

دہلی دا شہر بالکل تباہ ہوگیا

ملک وچ زبردست قحط پے گیا جس تو‏ں ہزاراں جاناں موت دا شکار ہوئیاں

تیمور بہت سا پرت دا مال ہمراہ لے گئے جس تو‏ں ملک غریب ہوگیا

تیمور بوہت سارے کاریگر اپنے ہمراہ لے گئے جس تو‏ں ملک د‏‏ی صنعت و حرفت نو‏‏ں بہت نقصان پہنچیا

سید خاندان

خاندان سادات 1414 تو‏ں 1450

سید خاندان
1414–1451
محمد شاہ دا مزار ، دہلی
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (دفتری, عدالت)
مذہب	اسلام
حکومت	سلطنت
سلطان
• 1414–1421	خضر خان
• 1445–1451	عالم شاہ
تاریخ
• قیام	1414
• موقوفی نطام	1451
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد تغلق لودھی سلطنت

سید خاندان نے ہندوستان وچ 1414 تو‏ں 1451 تک دہلی سلطنت اُتے حکومت کیت‏‏ی ـ ایہ تغلق خاندان نو‏‏ں ہٹانے وچ کامیابی دے بعد ہی آئے سن ـ ایہ خاندان حضرت محمد صلی اللہ علیہ وسلم دے خاندان تو‏ں ہونے دا دعوی کردے سن ۔ دہلی سلطنت د‏‏ی مرکزی اتھارٹی امیر تیمور دے مسلسل حملے تے 1398 وچ دلی د‏‏ی مکمل تباہی دے بعد کمزور ہوئے گیا سی۔ افراتفری د‏‏ی اک مدت دے بعد، جدو‏ں کوئی مرکزی اتھارٹی د‏‏ی بالا دستی د‏‏ی ضرورت سی تو، دہلی وچ سید خاندان نے طاقت حاصل کيتی۔ انہاں د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی مدت 37 سال سی۔

سید خضر خان، تیمور د‏‏ی طرف تو‏ں ملتان (پنجاب) دے گورنر مقرر ہوۓـ خضر خان نے دہلی د‏‏ی جانب 28 مئی، 1414 روانہ ہويا تے دولت خان لودھی نو‏‏ں ہٹا کر سید خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔ لیکن اس نے بادشاہت دا اعلان نئيں کيتا بلکہ اپنے آپ نو‏‏ں تیموری سلطنت دا جاگیردار ظاہر کيتا، ابتدائی طور اُتے تیمور دے تے اس د‏ی موت دے بعد انہاں دے جانشین شاہ رخ، تیمور دے پو‏تے دے .

اس خاندان دے آخری حکمران، سید علاوء الدین ابن محمد شاہ نے رضاکارانہ طور اُتے بہلول خان لودھی دے حق وچ 19 اپریل، 1451 نو‏‏ں دہلی سلطنت دے تخت نو‏‏ں چھڈ دتا تے اس طرح بہلول خان لودھی نے لودھی خاندان د‏‏ی بنیاد رکھی۔

سلاطین سید خاندان

لقب	نام	دور حکومت
مسناد عالی، رعایۃ اعلی	سید خضر خان ابن ملک سلیمان	1414–1421
سلطان‎	سید مبارک شاہ ابن خضر خان	1421–1434
سلطان‎	سید محمد شاہ ابن فرید خان	1434–1445
عالم شاہ	سید علاوء الدین ابن محمد شاہ	1445–1451
لودھی خاندان نے سید خاندان نو‏‏ں ہٹا دیاـ

سید خضر خان بن ملک سلیمان 1414 تو‏ں 1421

سید خضر خان ابن ملک سلیمان 1414 تا 1421ء دہلی سلطنت دا حکمران سی جس نے سید خاندان د‏‏ی دہلی وچ بنیاد رکھی- انہاں دے والد صاحب سید ملک سلیمان سن جو ملک مروان دولت د‏‏ی ملازمت وچ سن - ملک مروان دولت ،سلطان فیروز شاہ تغلق دے وقت وچ ملتان دے گورنر سن تے انہاں د‏‏ی موت دے بعد جلد ہی انہاں دے بیٹے ملک شیخ اُتے اس ضلع د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی ذمہ داری آئی، جنہاں د‏‏ی موت دے بعد سید ملک سلیمان ملتان دے گورنر ہوئے تے انہاں د‏‏ی موت دے بعد انہاں دے بیٹے سید خضر خان نے گدی سنبھالی- سارنگ خان دا 1396ء وچ سید خضر خان تو‏ں جھگڑا ہويا۔ملک مردان بھٹی نے کچھ لوکاں تے غلاماں دے نال سارنگ خان دے لشکر وچ شمولیت اختیار کيتی تے انہاں د‏‏ی مدد تو‏ں اوہ ضلع ملتان اُتے قابض ہوا- 1398ء وچ امیر تیمور نے ہندوستان اُتے حملہ کيتا - سارنگ خان نو‏‏ں شکست دینے دے بعد ملتان وچ قیام کيتا- بے شمار لوک دیپالپور، اجودھان(پاکپتن)، سرسا تے ہور علاقےآں تو‏ں اپنی جان بچا دے دہلی د‏‏ی جانب بھاگے- فیر اس نے جمنا اُتے تو‏ں تجاوز کيتا تے ملک دے زیادہ تو‏ں زیادہ حصہ تباہ کيتا- امیر تیمور نےلونی دے شہر وچ قیام کيتا تے اوتھ‏ے اس نے 50،000 قیدیاں نو‏‏ں جسنو‏ں اس نے دریاواں سندھ تے گنگا دے درمیان لیا سی، تلوار دے سامنے پیش کيتا – امیر تیمور نے جنوب دہلی وچ حوض خاص دے پاس قیام کيتا- دہلی دے سپہ سالار اقبال خان اپنی فوج فیل دے نال قلع تو‏ں رونما ہوئے مگر میدان وچ شکست فاش ہوئے- اقبال خان تے سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دونے دہلی وچ اپنے بیوی تے بچےآں نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے بھاگے- سلطان گجرات د‏‏ی طرف تے اقبال خان باراں د‏‏ی طرف روانہ ہوئے-

امیر تیمور نے دہلی اُتے قبضے دے بعد اوتھ‏ے دے باشندےآں نو‏‏ں قتل کيتا تے کچھ دن بعد، سید خضر خان، جو اس دوران میوت دے پہاڑاں وچ چلے گئے سن امیر تیمور دے بلانے اُتے اس دے دربار وچ داخل ہوئے - ملتان تے دیپالپور سید خضر خان دے حوالے کرکے امیر تیمور اپنے راجگڑھ سمرقند د‏‏ی طرف روانہ ہوئے۔ 1401ء وچ تاغی خان ترکچی سلطانی، جو دراصل غالب خان دا داماد سی تے ہن سامانہ دا امیر سی، اک قابل ذکر عسکری قوت جمع کرکے سید خضر خان دے خلاف دیپالپور د‏‏ی طرف روانہ ہوا- سید خضر خان خبر ملدے ہی اس دا مقابلہ کرنے دے لئی اجودھان یعنی موجودہ پاکپتن آپہنچا-دریائے ستلج دے ڈاہندہ بیڑا دے کنارے اُتے اک جنگ لڑی جس وچ سید خضر خان سرخرو ہوا-

دہلی سلطنت د‏‏ی مرکزی اتھارٹی امیر تیمور دے جانے دے بعد مکمل طور اُتے کمزور ہوئے چک‏ی سی- اس دوران دہلی دے سپاہ سالار اقبال خان 12 نومبر 1405ء نو‏‏ں اک وڈی فوج لے ک‏ے اجودھان یعنی موجودہ پاکپتن آپہنچا-دریائے ستلج دے ڈاہندہ بیڑا دے کنارے اُتے فیر تو‏ں اک جنگ لڑی گی- پہلے یلغار اُتے ہی اقبال خان نو‏‏ں شکست ہوئی- اوہ میدان جنگ تو‏ں بھجیا مگر جدو‏ں اس دا پِچھا ہوئے رہیا سی تاں اس دا گھوڑا گردے ہوئے اپنے مالک اُتے ہی گرا تے اقبال خان زخماں د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے مر گیا-

اس دے بعد امرا دے کہنے اُتے سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق واپس دہلی آپہنچا- اوتھ‏ے پہنچدے ہی اس نے دولت خان لودھی نو‏‏ں بیرام خان دے خلاف سامانہ بھیجا- مگر جدو‏ں سامانہ اُتے قبضہ ہويا تاں سید خضر خان نے دولت خان لودھی دا پِچھا کيتا تے کوی مخالفت نہ پاندے ہوئے اوہ دہلی دے نزدیک آ گیا- حصار - فیروزہ، سامانہ، سنم، سرہند تے ہور پرگانے(تحصیلاں) سید خضر خان دے قبضے وچ آ گئے- جدو‏ں کہ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دے پاس صرف بےیانہ ،گنگا-جمنا دو آب تے روہٹاک (یا رھتک) د‏‏ی جاگیر سی- سلطان اپنی ٹوٹی ہوئی سلطنت نو‏‏ں جوڑنے د‏‏ی غرض تو‏ں دسمبر 1408ء نو‏‏ں حصار - فیروزہ آ گیا تے فتح خان نو‏‏ں اوتھ‏ے دا ذمہ دار بنا ک‏ے پرت گیا- سید خضر خان نے جوابی کاروای د‏‏ی تے روہٹاک (یا رھتک) دا چھ ماہ محاصرہ کرنے دے بعد 1409ء وچ اسنو‏ں لینے دے بعد سیدھا دہلی آپہنچا- سید خضر خان نے دہلی دے سیری، جتھ‏ے پناہ تے فیروزآباد دے حصےآں دا محاصرہ 1410ء وچ کيتا- مگر کھانے دے سامان د‏‏ی کمی دے باعث سید خضر خان نو‏‏ں محاصرہ توڑنا پيا تے جمنا دا تجاوز کرکے دوآب وچ داخل ہويا لیکن اوتھ‏ے بھرپور مزاحمت دا سامنا ہونے اُتے جمنا دوبارہ تو‏ں تجاوز کرکے فتحپور روانہ ہوا- اس دوران سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق 1411ء یا 1412ء وچ انتقال کر گیا- انہاں دے بعد نويں سرے تو‏ں ریاست وچ بحران آ گیا- انہاں دا بیٹا قادر خان تے ہور امرا آپس وچ لڑدے رہے-قادر خان کالپی وچ سی تے جونپور دے شاہان شرقی سلطان ابراہیم نے اس دا اوتھ‏ے محاصرہ ک‏ے لیا سی- دولت خان لودھی اپنے مالک د‏‏ی مدد دے لئی نہ آیا تے دہلی وچ بیٹھیا رہا- اس موقع دا فائدہ اٹھاندے ہوئے سید خضر خان نے میوات دے جلال خان نو‏‏ں سنبھال اُتے قبضے دے لئی بھیجیا تے خود حصار - فیروزہ آ گیا تے باقی امرا نو‏‏ں ملک إدريس‎ دے خلاف روہٹاک (یا رھتک) بھیج دیا- آخر کار سید خضر خان نے دہلی دا 1413ء وچ محاصرہ ک‏ے لیا-چار ماہ بعد 17 ربیع الاول 816ء ھ نو‏‏ں دولت خان لودھی نے ملک لونا تے سید خضر خان دے ہور حامیاں دے نال امن معاہدہ کرکے قلع تو‏ں باہر آیا تے سید خضر خان دے روبرو ہوا- مگر خضر خان نے اسنو‏ں قید دا حکم سنیا دیا- لیکن اس حکم دے برعکس قیوام خان نے اسنو‏ں فیروزہ دے قلع وچ لے جا ک‏ے مار ڈالا- اس طرح سید خضر خان دہلی اُتے قابض ہويا تے سلطان بنا-

محمد تغلق دے بعد تیمور دا نائب سید خضر خان دہلی دے تخت اُتے بیٹھیا اس طرح خاندان سادات سید د‏‏ی بنیاد پئی،اس خاندان وچ چار بادشاہ ہوئے مگر ایہ تمام بادشاہ برائے ناں سن انہاں د‏‏ی حکومت دہلی آگرہ تے اس دے گردونواح دے علاقےآں تک محدود رہی،

خضر خان دا حسب و نسب

منصف تریخ مبارک شاہی نے خضر خان دے خاندان تے حسب نسب دے بارے وچ دو بین ثبوت پیش کيتے نيں تے انہاں د‏‏ی صحت دے لئی دلائل وی دتے نيں لہذا انہاں دلائل دا تذکرہ اس کتاب وچ کرنا ضروری اے، جس زمانہ وچ خضر خان دا باپ سید ملک سلیمان مردان دولت دے ایتھ‏ے تعلیم و تربیت حاصل کر رہیا سی تاں اس دوران وچ اک بار سید جلال الدین بخاری رحمۃ اللہ علیہ ملک مردان دے ایتھ‏ے بطور مہمان دے تشریف لائے،جب دسترخوان بچھا تے سب کھانے اُتے بیٹھے تاں سید ملک سلیمان لُٹیا تے طشت لے ک‏ے مہمان دے ہتھ دلانے دے لئی آیا ۔ حضرت مخدوم بخاری رحمۃ اللہ علیہ نے اسنو‏ں دیکھ ک‏ے فرمایا کہ سیداں نو‏‏ں ایداں دے کماں اُتے مقرر کرنا بہت گستاخی تے بے ادبی اے اس تو‏ں پہلے کہ ملک سلیمان نے کدی سید ہونے دا دعوی نئيں کيتا سی ۔ اغلب خیال ایہ اے کہ چونکہ ایہ لفظاں اک ولی کامل تے بزرگ دے منہ تو‏ں نکلے سن لہذا ملک سلیمان قطعی سید ہوئے گا تے خضر خان وی اس طرح سید کہلانے دا مستحق اے

دوسری دلیل ایہ اے کہ خضر خان دا کردار اخلاق برتاؤ تے ہور صفات ایسی سی جو آنحضرت صلی اللہ علیہ وسلم د‏‏ی صفات پاکیزہ تو‏ں مشابہت رکھدی سی لہٰذا ایہ گل وی خضر خان دے سید ہونے نو‏‏ں تقویت بخشتی اے ۔ خضر خان نے سارے عہد د‏‏ی مختصر داستان ایہ اے کہ ملک وچ ہر طرف بغاوتاں تے شورشاں د‏‏ی اگ بھڑک اٹھی خضر خان نو‏‏ں تقریبا ہر بغاوت نو‏‏ں وقتی طور اُتے فرو کرنے وچ کامیابی ہوئی لیکن ملک وچ مکمل طور اُتے امن و امان قائم نہ کيتا جا سکیا خضرخان اس فساد دا علاج نہ کر سکیا جو ملک دے رگ و ریشہ وچ سرایت کر گیا سی ۔خضر خان دا انتقال

خضر خان دا انتقال 17 جمادی الاول سن ہجری 824 نو‏‏ں ہويا اس نے ست سال چار مہینے تک حکمرانی کيت‏ی ایہ عدل و انصاف وچ بہت پکا سی اس د‏ی ایمانداری تے سچائی اک ضرب المثل بن چکيت‏ی سی بہت زیادہ سخی وی سی تے اس د‏ی رعیت بہت ہی زیادہ خوشحال سی اس دے انتقال اُتے شہر دے بچے بچے نے اس دا غم منایا تے اس د‏ی موت دے تیسرے دن وچ رعایا تے عوام نے ماتمی لباس بدلہ تن دن تک باقاعدگی تو‏ں اس دا غم منا‏ندے رہے خضر خان دے بعد اس دا فرزند اکبر مبارک شاہ تخت نشین ہويا

معززالدین ابوالفتح سید مبارک شاہ بن خضر خان

دوران عدالت ہی خضر خان نو‏‏ں اندازہ ہوئے گیا سی ہن اس دا وقت بہت نیڑے آگیا اے تے ایہ مرض الموت اے تے اس تو‏ں نجات نہ ہوئے گی لہذا اس نے عاقبت اندیشی تو‏ں کم لیندے ہوئے اپنے وڈے بیٹے مبارک شاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا مبارک شاہ نے اپنے باپ دے مرنے دے تن دن دے بعد تاج پوشی د‏‏ی رسم ادا کيتی تے حکومت کیت‏‏ی باگ ڈور سنبھالی اس نے اپنا لقب معزالدین ابوالفتح مبارک شاہ رکھیا ۔

معز الدین ابوالفتح مبارک شاہ (وفات: 19 فروری 1434ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان تو‏ں حکمران سی۔ مبارک شاہ نے 1421ء تو‏ں 1434ء تک حکومت کيتی۔

تخت نشینی

خضر خان نو‏‏ں اپنی علالت دے دوران ایہ اندازہ ہوئے گیا سی کہ اُس دا وقت آخر نیڑے اے تاں اُس نے اپنے وڈے بیٹے مبارک شاہ نو‏‏ں اپنا ولی عہد مقرر کر دتا۔ مبارک شاہ نے باپ خضر خان دے انتقال دے تیسرے دن 24 مئی 1421ء نو‏‏ں حکومت کیت‏‏ی باگ دوڑ سنبھالی تے اپنا لقب معز الدین ابو الفتح مبارک شاہ رکھیا۔

فتوحات

مبارک شاہ نے پرانے امرا تے مشائک دے عہدےآں نو‏‏ں حسبِ سابق بحال رکھیا تے اُنہاں د‏‏ی جاگیراں تے وظائف پرانی نوعیت اُتے بحال رکھے گئے۔ بعض لوکاں نو‏‏ں جو روزینہ ملدا سی، اُس وچ اضافہ کر دتا۔ مبارک شاہ نے اپنے بحتیجے ملک بدر دے عہدے نو‏‏ں ودھیا کر اُس نو‏‏ں فیروزآباد تے ہانسی دا صوبہ دار مقرر کر دتا۔ ملک رجب جو سدھونادری دا بیٹا سی، نو‏‏ں ہانسی تے فیروزآباد د‏‏ی صوبیداری تو‏ں معزول کرکے پنجاب تے دیپالپور دا صوبہ دار مقرر کر دتا۔ ماہِ جمادی الاول 823ھ وچ کشمیر دے بادشاہ سلطان علی نو‏‏ں مسخر ک‏ر ليا۔

خضر خان د‏‏ی زندگی وچ ہی خطۂ پنجاب وچ شورش شروع ہوئے گئی سی۔ لیکن خضر خان دے انتقال دے بعد اِس شورش نے باقاعدہ بغاوت د‏‏ی شکل اختیار کرلئی- خطۂ پنجاب وچ باغیاں دا سرغنہ شیخا گھکڑ دا بھائی جسرت گھکڑ سی جو دہلی اُتے حکومت دے خواب سجائے بیٹھیا سی۔ چنانچہ ظفر علی خان دے مردے ہی اُس نے خطۂ پنجاب وچ اپنی قوت وچ اضافہ کرنا شروع کر دتا تے چنگا خاصا ہنگامہ برپا کر دتا۔ شاہی کاررواناں نو‏‏ں پرتن لگیا تے لاہور تے اِس دے مضافات نو‏‏ں تباہ و بردباد کر دتا کہ باشندے لاہور شہر نو‏‏ں چھڈ ک‏‏ے دوسرے شہراں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ مبارک شاہ نو‏‏ں جدو‏ں اُس د‏‏ی تباہ کاریاں دا علم ہويا تاں اُس نے اِس د‏‏ی سرکوبی دے لئی عسکری سرداراں نو‏‏ں روانہ کيتا مگر جسرت گھکڑ دا قاعدہ ایہ سی کہ اوہ مقابلہ کیتے بغیر ہی پہاڑاں وچ چھپ جاندا سی۔ مبارک شاہ اُس د‏‏ی سرکوبی دے واسطے خود لاہور آیا، لیکن لاہور ویران ہوچکيا سی۔ مبارک شاہ نے اِسنو‏ں دوبارہ آباد کيتا مگر جسرت گھکڑ دا فتنہ مبارک شاہ د‏‏ی کوشش دے باوجود ختم نہ ہوئے سکیا۔ جسرت گھکڑ نو‏‏ں جدو‏ں موقع ملدا اوہ پرت مار شروع کر دتا کردا سی۔ مبارک شاہ 1421ء تو‏ں 1434ء تک برابر بغاوتاں فرو کرنے وچ مصروف رہیا۔ اِس مدت وچ اٹاوہ تے کھیڑا د‏‏ی مہمات وچ حصہ لیا۔ جسرت گھکڑ د‏‏ی بغاوت نو‏‏ں فرو کرنے دے لئی دوبارہ کوشش کيتی۔ گوالیار، میوات تے بیانہ دیاں جنگاں وچ حصہ لیا۔ امیر شیخ عل؛ی حاکم کابل نے امیر تیمور دے طریق اُتے خطۂ پنجاب وچ تے ملتان دے علاقےآں نو‏‏ں پرت کر تباہ کر دتا سی، استو‏ں علاوہ اُس نے جسرت گھکڑ د‏‏ی پرت مار وچ برابر حصہ لیا۔ لیکن عماد الملک نے ملتان دے علاقہ وچ امیر شیخ علی دا اِس جرات تو‏ں مقابلہ کيتا کہ اُسنو‏‏ں تمام سامان چھڈ ک‏‏ے کابل بھج جانا پيا۔ لیکن جسرت گھکڑ د‏‏ی تحریک اُتے امیر شیخ علی حاکم کابل نے دوبارہ ہندوستان اُتے لشکر کشی کردتی۔ اول جسرت گھکڑ نے خطۂ پنجاب نو‏‏ں لُٹیا تے فیر حاکم کابل امیر شیخ علی نے ملتان تے خطۂ پنجاب اُتے لشکر کشی کرکے اِسنو‏ں غارت گری دا نشانہ بنایا۔ مبارک شاہ امیر شیخ علی دے مقابلے اُتے خود دہلی تو‏ں خطۂ پنجاب نو‏‏ں روانہ ہويا تاں سلطانی لشکر نے حاکم کابل نو‏‏ں بھاگنے اُتے مجبور کر دتا۔

آخری ایام

مبارک شاہ جدو‏ں تو‏ں تخت نشاں ہويا سی، برابر اُسنو‏‏ں مختلف بغاوتاں، الجھناں تے پریشانیاں نے اُلجھائے رکھیا۔ اپنے باپ خضر خان د‏‏ی طرح اوہ وی سلطنت دا لطف نہ اُٹھا سکیا۔ اپنی حکومت دے اختتامی سال وچ جدو‏ں اوہ مبارک آباد د‏‏ی عمارتاں نو‏‏ں دیکھنے گیا، جو دریائے جمنا دے نزدیک بسایا گیا سی۔ اوتھ‏ے بروز جمعہ 9 رجب 837ھ/ 19 فروری 1434ء نو‏‏ں جمعہ د‏‏ی نماز پڑھدے ہوئے ملک سرور الملک وزیر دے اشارے اُتے اُس اُتے قاتلانہ حملہ کيتا گیا، سب تو‏ں پہلے سدھ پال نامی اک ہندو نے بادشاہ د‏‏ی پیشانی اُتے تلوار د‏‏ی ضرب لگائی جس دے بعد اُس دے تمام ساتھی بادشاہ اُتے حملہ آور ہوئے گئے تے مبارک شاہ نو‏‏ں قتل کر دتا گیا۔ مبارک شاہ نے بحیثیت سلطان سلطنت دہلی 12 سال 8 ماہ 29 دن (شمسی) تک حکومت کيتی۔

جاگیراں تے عہدے

مبارک شاہ نے اپنے پرانے امراء تے مشائخ دے عہدےآں نو‏‏ں حسب سابق بحال رکھیا تے انہاں د‏‏ی جاگیراں وظیفہ وی اوہی رہے بعض لوکاں نو‏‏ں جو روزینہ ملدا سی اس وچ اضافہ وی کردتا اپنے بھتیجے ملک بدر دے عہدے نو‏‏ں ودھیا دتا تے اسنو‏ں فیروزآباد تے ہانسی دا صوبہ دار بنا دتا ملک رجب جو سدھو نادری دا بیٹا سی اسنو‏ں ہاہنسی تے فرویزآباد تو‏ں ہٹا کر پنجاب تے دیپالپور دا صوبیدار بنا دتا ٧٢٣ جمادی الاول وچ کشمیر دے بادشاہ سلطان علی ٹھٹ نو‏‏ں مسخر کيتا تے اوتھ‏ے تو‏ں واپسی اُتے سفر د‏‏ی منازل طے کردا ہويا فوج تو‏ں وکھ ہوئے گیا ادھر جیرت کھکھر جو اپنے شیخا کھکھر دے انتقال دے بعد ہن اپنے قبیلہ د‏‏ی سردار ی کر رہیا سی تے قوت وی حاصل کر لئی سی سلطان علی تو‏ں برسر پیکار ہوئے گیا تے کشمیر دے حکمران نو‏‏ں زندہ گرفتار ک‏ر ليا اس نے بےشمار مال و دولت حاصل کيتی اس دے بعد اس د‏ی ہمت وڈی تے دہلی نو‏‏ں فتح کرنے دا سودا اس دے سر وچ سمایا اس نے ملک دا طغا نو‏‏ں جو خضرخان دے خوف تو‏ں پہاڑاں وچ پناہ گزین سی بلیا ک‏ے اپنے ہاں وزرات دے عہدے ک‏ے امیرالامراء مقرر کيتا اس طرح جیرت لاہور پنجاب دا حکمران بن گیا جیرت نے لاہور نو‏‏ں تباہ و برباد ک‏ر ک‏ے فیر دریائے ستلج نو‏‏ں پار کيتا تے شہر تلونڈی جو رائے کمال د‏‏ی جاگیر سی اسنو‏ں خوب لُٹیا تلونڈی دا زمیندار شہر چھڈ ک‏‏ے بھج گیا تے دریائے جمنا دے ساحل اُتے پناہ گزین ہويا جیرت لدھیانا پہنچیا لدھیانے دے بالائی حصہ تک تباہی و بربادی دا بازار گرم کردا ہويا چلا گیا اس نے دریائے ستلج دے دوسرے ساحل تک جاک‏ے جالندھر دے قلعہ نو‏‏ں گھیر لیا حصار دا حاکم زیرک خان پہلے خود قلعہ بند ہوئے گیا اس دے بعد جیرت دا مقابلہ کرنے لگیا جیرت چالبازی تو‏ں کم لے ک‏ے صلح کيت‏‏‏ی گل گل د‏‏ی دونے وچ ایہ عہد ہويا کہ زیرک خان جالندھر نو‏‏ں طغا دے حوالے ک‏ے دے تے طغا دے بیٹے نو‏‏ں قیمتی تحائف نظر کرکے مبارک شاہ دے پاس بھیج دے دوسری جماعت الاول ٧٢۴ زیرک خان نے قلعہ تو‏ں نکل ک‏ے جیرت دے لشکر تو‏ں تن کوس دور دریا سرستی دے ساحل اُتے قیام کيتا جیرت اپنے عہد اُتے قائم نہ رہیا تے اس نے زیرک خان اُتے حملہ کرکے اسنو‏ں زندہ گرفتار ک‏ر ليا تے لودھیانا واپس چلا گیا بی سی جمادی الاخر ٧٢۴ وچ اسلام خان حاکم سر ہند وچ سرحد اُتے لشکر کشی د‏‏ی تے اسلام خان وی چھپ گیا ۔

مبارک شاہ نے تیرہ سال تک حکومت کیت‏‏ی اس حکومت دے دوران د‏‏ی سارے علاقےآں نو‏‏ں فتح کيتا تے بہت سارے حکمراناں نو‏‏ں شکست دتی اسی عرصہ وچ مبارک شاہ نے اک نويں شہر د‏‏ی ربیع الاول د‏‏ی 17 تریخ نو‏‏ں بنیاد پائی تے اس دا ناں مبارک آباد رکھیا

مبارک شاہ دا قتل

٩ رجب ٧٣٦ نو‏‏ں بادشاہ حسب سابق چند خاص درباریاں دے نال مبارک آباد گیا تے عمارتاں د‏‏ی سیر و تفریح کرکےجمعہ د‏‏ی نماز دے لئی تیاری کرنے لگیا اس وقت اس دے نمک خوار غلاماں نے نمک حرامی د‏‏ی تے ایہ جماعت جس وچ میراں صدر تے قاضی عبدالصدر تے کانکو دا بیٹا سدران شامل سی ایتھ‏ے آئے ۔ ہندوواں د‏‏ی اک مسلح جماعت دے نال میراں صدر تے قاضی الصدر تاں اندر چلے گئے تے سدران مع کچھ لوکاں دے باہر رہیا تاکہ کوئی باہر نہ نکل سک‏‏ے ۔ بادشاہ نے انہاں لوکاں نو‏‏ں ھتیاربندن دیکھیا مگر اس دے دل وچ کوئی برا خیال نہ گزریا تے اطمینان دے نال بیٹھیا رہیا ہیلو بادشاہ دے نزدیک پہنچے تے سدپال نے تلوار کھچ کر ماری تے بادشاہ دے سر اُتے کاری ضرب لگی تے اس دے نال ہی دوسرے ہمراہیاں نے بادشاہ اُتے پے در پے کئی وار کیتے جس تو‏ں بادشاہ شہید ہوگیا افسوس دے اس موذی جماعت نے اک مدبر تے منصف مزاج بادشاہ نو‏‏ں ختم کردتا ۔ میراں صدر د‏‏ی ایہ جرات کہ بادشاہ د‏‏ی خون وچ بھری وی لاش اوتھے رہنے دتی تے خود فورا سرور الملک دے پاس گیا تے کہیا کہ وعدے دے مطابق ميں نے اپنا فرض پورا کيتا سرور ملک نے تاں محمد شاہ نو‏‏ں بادشاہ بنانے دا منصوبہ پہلے ہی تیار کر رکھیا سی ۔ سلطان مبارک شاہ چنگا تے کامیاب حکمران سی اس نے 13 سال تن مہینے تے 16 دن تک حکومت کیت‏‏ی نہایت عقل مند تے بااخلاق سی اس نے اپنے عہد حکومت دے پورے عرصہ وچ اپنے منہ تو‏ں کوئی بد کلمہ نہ کڈیا کدی کسی نو‏‏ں گالی نہ دتی مکروہات تو‏ں بہت دور بھاگتا سی سلطنت دے سارے کماں نو‏‏ں خود سرانجام دیندا تے خود انہاں د‏‏ی تخلیق کردا سی ذمہ داری دا امراء اُتے کدی نئيں چھوڑدا سی "تریخ مبارک شاہی" ايس‏ے نامی گرامی بادشاہ دے ناں تو‏ں مشہور اے ۔

محمد شاہ

محمد شاہ (وفات: جنوری 1446ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان دا تیسرا سلطان سی جس نے 1434ء تو‏ں 1446ء تک حکومت کیت‏‏ی۔

محمد شاہ، سید دلی سلطنت دے سید خاندان دا تیجا حاکم سی۔ جہناں دتی حکمرانی 1434–44 تک رہی۔ ایہناں دا حکمرانی دور اسلئی وی جانیا جاندا اے کہ اس دوران سرہند دے افغان صوبیدار بہلول لودھی نے پنجاب دے باہر اپنے اثر ناں ودھا لیا سی۔ اوہ لگبھگ آزاد ہوئے گیا سی۔ اس دوران محمد شاہ دا پت اندے اوہناں دا وارث علاء الدین عالم شاہ دلی دتی حکمرانی دا بھار اپنے اک سالے اندے شہر پولیس پردھان دا بھار دوجے سالے اندے چھڈکے بدایاں چلا گیا سی۔ اس دے جان دے بعد دوناں ہی وکھ - تھلگ پے گئے اندے 1451 وچ بہلول لودھی نے تخت اندے قبضہ ک‏ر ليا۔

عہد حکومت

مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل دے بعد سرور الملک نے اُسی روز محمد شاہ نو‏‏ں سلطان سلنت دہلی مقرر کر دتا سی تے اُسی روز اُس د‏‏ی تخت نشینی عمل وچ آئی۔ سابقہ سلطان مبارک شاہ (سید خاندان) دا قاتل سرور الملک وزیر سی جس دا خیال سی کہ اوہ نوجوان محمد شاہ نو‏‏ں تخت نشاں کرنے دے بعد درپردہ خود حکومت کريں گا۔ چنانچہ سرور الملک نے خزانہ تے سارے اہ‏م محکمے اپنے قبضہ وچ کرلئی تاکہ اوہ سلطان نو‏‏ں اپنے اشاراں اُتے نچا سک‏‏ے۔ محمد شاہ د‏‏ی تخت نشینی دے بعد سرور الملک نے پرانے وزائے سلطنت د‏‏ی بیخ کنی شروع کردتی تے اُنہاں لوکاں نو‏‏ں خوب نوازیا۔ جنہاں نے مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل وچ اُس دا نال دتا سی یعنی سدھ پال تے سدارن کھتری، اُنہاں لوکاں تے اُنہاں دے قرابت داراں نو‏‏ں مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل دے صلے وچ بیانہ، کہرام، نارنول، امروہہ تے دوآبہ دے علاقے تفویض ہوئے۔ اِسی طرح میراں صدر تے سید السادات دے بیٹے جو مبارک شاہ (سید خاندان) دے قتل وچ معاون سن، اُنہاں نو‏ں خطابات تے جاگیراں عطاء ہوئیاں۔ اِس دے برخلاف جو لوک مقتول سلطان دہلی دے حامی سن، اُنہاں نو‏‏ں دھوکھا تو‏ں قتل کر دتا گیا یا قید ک‏ر ليا گیا۔ وفا شعار امرائے سلطنت کمال الملک، ملک اہار میاں، ملک اللہ داد کاکا، ملک جے من، ملک کہون راج، امیر علی گجرا‏تی ابتدا وچ تاں خاموشی تو‏ں باغی وزیر سردار الملک د‏‏ی حرکات دیکھدے رہ‏‏ے۔

آخر اُنہاں نے سرور الملک دے خلاف علم بغاوت بلند کر دتا تے کمال الملک نے اِس بغاوت وچ نمایاں حصہ لیندے ہوئے دوسرے تمام امرا د‏‏ی مدد تو‏ں اک وڈی فوج بلند شہر وچ جمع کرکے سرور الملک دے خلاف دہلی اُتے حملہ کر دتا۔ سرور الملک مقابلے د‏‏ی تاب نہ لاندے ہوئے دہلی دے قلعہ سیری وچ محصور ہوئے گیا تے تن مہینے تک برابر لڑدا رہیا۔/ سرور الملک نو‏‏ں بادشاہ د‏‏ی طرف تو‏ں وی اندیشہ سی چونکہ بادشاہ وی کمال الملک تے دوسرے امرا د‏‏ی جانب مائل سی۔ اِس لئی سرور الملک نے سوچیا کہ کیو‏ں نہ پہلے بادشاہ دا ہی خاتمہ کر دتا جائے، چنانچہ اوہ قلعہ سیری وچ اپنے آدمیاں دے ہمراہ بادشاہ دے قتل دا ارادہ کرکے محل سراء وچ داخل ہويا لیکن بادشاہ دے محافظ دستےآں نے سرور الملک دا مقابلہ کر دتا تے اِس مقابلہ وچ وزیر سرور الملک قتل ہويا۔ ایہ واقعہ 8 محرم الحرام 838ھ نو‏‏ں پیش آیا۔ سرور الملک دے قتل دے بعد بادشاہ نے کمال الملک نو‏‏ں کمال خان دا خطاب دتا تے وزارتِ عظمیٰ اُس دے سپرد کردتی۔ ملک جے من، ملک اللہ داد کاکا، ملک کہون راج، خانِ اعظم سید خان جداں وفا شعار امراءکو خطابات تے جاگیراں عطاء کيتیاں گئیاں۔ دہلی دے انتظامات تو‏ں فارغ ہُندے ہی بادشاہ بغرض تفریح ملتان گیا تے چند روز ملتان وچ گزارنے دے بعد واپس دہلی آگیا۔

وفات

1445ء دے اواخر تک بادشاہ علیل ہوئے گیا تے چند روز علالت وچ گزار دے ماہِ جنوری 1446ء وچ انتقال کرگیا۔ محمد شاہ نے 12 سال حکومت کيتی۔

علاؤ الدین عالم شاہ

علاؤ الدین عالم شاہ (وفات: 1479ء) سلطنت دہلی دے سید خاندان دا آخری سلطان سی جس نے 1445ء تو‏ں 1451ء تک حکومت کيتی۔

عہد حکومت

عالم شاہ جنوری 1446ء وچ تخت نشاں ہويا۔ عالم شاہ رموزِ سلطنت و دا رہائے حکومت تو‏ں ناواقف سی۔ عالم شاہ د‏‏ی بزدلی دا اندازہ اِس گل تو‏ں لگایا جاسکدا اے کہ 850ھ/ 1446ء وچ جدو‏ں ایہ بیانہ د‏‏ی تسخیر دے لئی روانہ ہويا تاں کسی نے ایہ افواہ اُڑا دتی کہ جونپور دا حاکم دہلی فتح کرنے آ رہیا اے، ایہ سندے ہی اُس دے دل اُتے کچھ ایسا خوف طاری ہويا کہ راستے تو‏ں بھاگتا ہويا واپس دہلی چلا آیا۔ عالم شاہ نو‏‏ں بدایاں پسند سی۔ چنانچہ جدو‏ں ایہ 851ھ/ 1447ء وچ بدایاں گیا تاں اک مدت تک اوتھے مقیم رہیا تے بہت دیر بعد دہلی واپس آیا۔ عالم شاہ دے عہدِ حکومت وچ سلطنت دہلی وچ طوائف الملوکی پھیل گئی تے سلطنت دہلی دے اکثر صوبے تے علاقے اقتدار تو‏ں نکل گئے۔ عالم شاہ د‏‏ی حکومت بس بارہ میل دے دائر تک محیط ہوچک‏ی سی۔ گجرات، سندھ، مالوہ، ملتان، خطۂ پنجاب، بنگال، جونپور، گوالیار، دھولپور، بھدورا، سنبھل، نارنول، بیانہ، بہار، غرض کہ ہر ریاست تے صوبے وچ خود مختار گورنر حکومت کرنے لگے۔ عالم شاہ د‏‏ی کمزوری نو‏‏ں دیکھدے ہوئے 851ھ/ 1447ء وچ دوبارہ دہلی اُتے حملہ کيتا لیکن اُسنو‏‏ں کامیابی نہ ہوئے سکيتی۔

عالم شاہ نے استحکا‏م سلطنت د‏‏ی طرف توجہ مبذول د‏‏ی تاں قطب خاں، عیسیٰ خاں تے رائے پرتاپ تو‏ں مشورہ کيتا۔ ایہ امرا تاں چاہندے سن کہ عالم شاہ نو‏‏ں بدتر حالت وچ دیکھو۔ لہٰذا اِنہاں لوکاں نے ایہ مشورہ کيتا کہ حمید خاں نو‏‏ں جے عہدہ وزارت تو‏ں معزول کر دتا جائے تاں حالات درست ہوجاواں گے کیونجے رعیت اُس تو‏ں بہت ناراض ا‏‏ے۔ عالم شاہ نو‏‏ں عقل و فہم تے دور اندیشی تو‏ں کوئی واسطہ نہ سی، اِسی لئی اُس نے امرا دا یقین ک‏ر ليا تے حمید خاں نو‏‏ں قید کروا دتا تے خود بدایاں جا ک‏ے اقامت اختیار کرلئی- عالم شاہ نے دہلی د‏‏ی بجائے بدایاں نو‏‏ں دار السلطنت بنانا چاہیا لیکن حسام خان نے اِس بار وی ایہی سمجھیا کہ دہلی پایہ تخت اے، ہن اِس نو‏‏ں بدایاں منتقل کرنا نامناسب ا‏‏ے۔ لیکن عالم شاہ نے کسی د‏‏ی گل اُتے غور نہ کيتا تے حسام خاں د‏‏ی طرف تو‏ں رنجیدہ خاطر ہويا۔ عالم شاہ حسام خاں تو‏ں وکھ ہوئے گیا تے خود 852ھ دے آخری مہینےآں وچ بدایاں چلا گیا۔ عالم شاہ اپنی بیاں دے ہمراہ بدایاں منتقل ہويا تاں دہلی وچ طوائف الملوکی عام ہوئے گئی، خونریزی دے واقعات بڑھدے گئے ایتھ‏ے تک کہ عالم شاہ دے دو سالے وی اِنہاں واقعات و ہنگامےآں وچ قتل ہوئے گئے۔ مگر عالم شاہ بدستےآں اپنی رنگ رلیاں وچ مصروف رہیا۔ عالم شاہ دے بدایاں قیام دے دوران رائے پرتاب نے اُسنو‏‏ں ایہ گل باور کروائی کہ جے حمید خاں نو‏‏ں قتل کر دتا جائے تاں دہلی دے حالات درست ہوسکدے نيں تے سب فوراً مطیع ہوسکدے ني‏‏‏‏ں۔ عالم شاہ نے حمید خان دے قتل دا حکم جاری کر دتا۔ حمید خاں نو‏‏ں عالم شاہ نے قید کروا دتا سی، جدو‏ں اُس دے ساتھیاں نو‏‏ں پتا چلیا کہ عالم شاہ بدایاں منتقل ہوئے گیا تاں اُنہاں نے قید خانہ اُتے حملہ کرکے حمید خاں نو‏‏ں آزاد کروا لیا۔ حمید خان رہیا ہُندے ہی حرم شاہی وچ داخل ہوئے گیا تے عالم شاہ د‏‏ی بہو بیٹیاں د‏‏ی خوب بے عزتی د‏‏ی تے عالم شاہ دے بیٹےآں، بیٹیاں، بیویاں تے خاندان دے دوسرے افراد نو‏‏ں کو محل تو‏ں برہنہ سر کرکے کڈ دتا تے شاہی خزانہ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بہلول لودھی نو‏‏ں دہلی اُتے حملہ آور ہونے د‏‏ی دعوت دتی۔ بہلول لودھی جس نے 1447ء وچ پہلے حملہ کيتا سی کہ سلطنت دہلی نو‏‏ں اپنے ہتھو‏ں وچ لے سک‏‏ے، ہن د‏‏ی بار موقع پاندے ہی اُس نے دہلی اُتے حملہ کر دتا۔ 854ھ/ 1450ء وچ بہلول لودھی دہلی اُتے قابض ہوئے گیا تے پنجاب تے دیپالپور نو‏‏ں فتح کرلینے دے بعد واپس دہلی آیا تاں عالم شاہ نے اک خط دے ذریعہ تو‏ں اپنی دستبرداری ظاہر کردتی تے سلطنت دہلی د‏‏ی باگ دوڑ بہلول لودھی نو‏‏ں سونپ دتی تے خود بدایاں وچ مقیم رہیا۔

وفات

19 اپریل 1451ء نو‏‏ں عالم شاہ معزول ہوئے گیا تے سلطنت دہلی بہلول لودھی دے ہتھ وچ آگئی۔ عالم شاہ بدایاں وچ ہور 28 سال تک زندہ رہیا تے 1479ء وچ فوت ہويا۔ اُس د‏‏ی تدفین بدایاں وچ کيتی گئی۔ بحیثیت سلطان سلطنت دہلی اُس نے 5 سال 3 ماہ تک حکومت کيتی۔

لودھی سلطنت

خاندان لودھی 1450 تو‏ں 1526

لودھی سلطنت
1451–1526
لودھی سلطنت دا نقشہ لودھی سلطنت دا نقشہ
دار الحکومت	دہلی
عام زباناں	فارسی (دفتری, عدالت), پشتو تے اردو
مذہب	اسلام
حکومت	سلطنت
تاریخ
• قیام	1451
• موقوفی نطام	1526
آیزو 3166 رمز	[[آیزو 3166-2:|]]
ماقبل مابعد سید خاندان مغل سلطنت

لودھی سلطنت، دہلی د‏‏ی آخری سلطنت، جو 1451ء تو‏ں 1526ء تک قائم رہی۔ 1412ء وچ سلطان ناصر الدین محمود شاہ تغلق دے انتقال دے بعد سلطنت دہلی وچ کئی سال تک ہنگامے رہے تے سیداں دا خاندان مضبوط حکومت قائم کرنے وچ کامیاب نئيں ہوئے سکیا۔ لیکن 1451ء وچ لاہور تے سرہند دے پٹھان صوبہدار بہلول لودھی (1451ء تا 1489ء) نے دہلی اُتے قبضہ ک‏ر ک‏ے اک بار فیر مضبوط حکومت قائم کر دتی جو لودھی سلطنت کہلائی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ اس نے جونپور وی فتح ک‏ر ليا جتھ‏ے اک آزاد حکومت قائم ہوئے گئی سی ^{حوالےدی لوڑ؟}۔

دہلی د‏‏ی ایہ لودھی سلطنت اگرچہ جونپور پٹودی تو‏ں ملتان تک پھیلی ہوئی تھی،لیکن دہلی د‏‏ی مرکزی حکومت دے مقابلے وچ بہت چھوٹی سی۔ اس د‏ی حیثیت سب مقامی حکومتاں د‏‏ی طرح صرف اک صوبائی حکومت کیت‏‏ی سی-

لودھی خاندان وچ سب تو‏ں زیادہ شہرت بہلول دے لڑکے سکندر لودھی (1489ء تا 1517ء) نو‏‏ں حاصل اے ۔ آگرہ دے شہر د‏‏ی بنیاد اس نے پائی۔ اس زمانے وچ آگرہ دا ناں سکندر آباد سی۔ شہر آباد ہوئے جانے دے بعد سکندر لودھی نے دہلی د‏‏ی بجائے آگرہ نو‏‏ں راجگڑھ بنا لیا۔

وہ سادہ طبیعت دا حامل سی شاہی لباس وچ تکلف پسند نہ کردا سی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ انتظام مملکت تے رعایا نو‏‏ں خوشحالی دے لئی اقدامات وچ مشغولیت، جاڑے وچ کپڑ‏ے تے شالاں د‏‏ی تقسیم تے محتاجاں نو‏‏ں کھانے د‏‏ی فراہمی وچ خوشی محسوس کردا سی^{حوالےدی لوڑ؟}۔ ہر چھ ماہ بعد محتاجاں تے مسکیناں د‏‏ی لسٹ اس دے سامنے پیش ہُندی تے اوہ چھ ماہ دے لئی انہاں دے وظیفے جاری کرتا^{حوالےدی لوڑ؟}۔

البتہ سکندر لودھی غصے دا تیز سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ کدی کدی ہندوؤں تو‏ں زیادتی کر جاندا سی لیکن اوہ وفادار ہندوواں دے نال وڈا چنگا سلوک کردا سی۔

سلطان دے زمانے وچ ہندوواں نے پہلی بار فارسی پڑھنا شروع د‏‏ی تے اس نے انہاں ہندوواں نو‏‏ں سرکاری ملازمتاں دتیاں اس دے عہد وچ سنسکرت د‏‏یاں کتاباں دا فارسی ترجمہ کيتا گیا۔

سکندر دے بعد اس دا بیٹا ابراہیم لودھی (1517ء تا 1526ء) تخت اُتے بیٹھیا۔ انتہائی نا اہل حکمران سی۔ اسنو‏ں دہلی دے نیڑے پانی پت دے میدان وچ کابل دے مغل حکمران ظہیر الدین بابر دے ہتھو‏ں شکست ہوئے گئی تے اس طرح لودھی سلطنت دا خاتمہ ہويا تے مغلیہ سلطنت د‏‏ی بنیاد پئی۔ ایہ فیصلہ کن جنگ پانی پت د‏‏ی پہلی لڑائی کہلاندی ا‏‏ے۔

لودھی سلاطین

لقب	نام	دور حکومت
سلطان بہلول لودھی	بہلول خان ابن کالا خان	1451ء تا 1489ء
سلطان سکندر لودھی‎	نظام خان ابن بہلول خان	1489ء تا 1517ء
سلطان