۲۰۰۱-۲۰۰۲ پاک بھارت تنازعہ

۲۰۰۱-۲۰۰۲ پاک بھارت تنازعہ
سلسلہ  پاک بھارت جنگاں
عمومی معلومات
آغاز ۲۰۰۱  اختتام ۲۰۰۲  مقام کشمیر   34°56′00″N 76°46′00″E
نقصانات
تریخ	۱۳ دسمبر ۲۰۰۱
[مکمل اسکرین پر]

۲۰۰۱–۲۰۰۲ ہندوستان-پاکستان تنازعہہندوستان تے پاکستان دے درمیان اک فوجی تعطل سی جس دے نتیجے وچ کشمیر دے علاقے وچ سرحد دے دونے طرف تے لائن آف کنٹرول (ایل او سی) دے نال نال فوجیاں د‏‏ی تعداد وچ وادھا ہويا۔ ۱۹۹۸ وچ دونے ملکاں دے ایٹمی آلات دے کامیاب دھماکے دے بعد ہندوستان تے پاکستان دے درمیان ایہ دوسرا وڈا فوجی تنازعہت ھا، پہلی ۱۹۹۹ د‏‏ی کارگل جنگ سی۔

2001–2002 India–Pakistan standoff Indian Codename: Operation Parakram
بسلسلہ the Indo-Pakistani wars and conflicts
The India-Pakistan Border, visible from space.
تاریخ 13 دسمبر 2001 – 10 جون 2002 () مقام India-Pakistan border Line of Control (Kashmir) نتیجہ Status quo ante bellum Nuclear war averted
محارب
[[بھارت|India]] Indian Army	[[پاکستان|Pakistan]] پاکستان Army
کمانڈر اور رہنما
K. R. Narayanan (President of India) Atal Bihari Vajpayee (Prime Minister of India) Gen. S. Padmanabhan (Chief of Army Staff) ACM S. Krishnaswamy (Chief of Air Staff) Adm. Madhvendra Singh (Chief of Naval Staff)	Gen. Pervez Musharraf (President of Pakistan) Gen. Aziz Khan (Chairman Joint Chiefs) Gen. Yusaf Khan ( Vice Chief of Army Staff) ACM Mushaf Ali Mir (Chief of Air Staff) Adm. Abdul Aziz Mirza (Chief of Naval Staff)
طاقت
500,000–700,000 soldiers	300,000–400,000 soldiers
ہلاکتیں اور نقصانات
798 killed 1,874 casualties altogether (per Indian government) 900 casualties (per Arun Prakash) 1,295 civilian casualties between 2001–2005 in mine-related incidents (per an Indian NGO survey)	Unknown
155,000 Indians and 44,000 Pakistanis displaced (per The News International)

سانچہ:Campaignbox Indo-Pakistani Wars

13 دسمبر ۲۰۰۱ نو‏‏ں نويں دہلی وچ ہندوستانی پارلیمنٹ اُتے دہشت گردانہ حملے دا جواب دیندے ہوئے ہندوستان د‏‏ی طرف تو‏ں فوجی سازی دا آغاز کيتا گیا سی (جس دے دوران عمارت اُتے حملہ کرنے والے پنج دہشت گرداں سمیت ۱۲ افراد ہلاک ہوئے سن ) تے ۱ نو‏‏ں جموں‏ و کشمیر د‏‏ی قانون ساز اسمبلی اکتوبر 2001 جس وچ ۳۸ افراد مارے گئے۔ ہندوستان نے دعویٰ کيتا کہ ایہ حملے ہندوستان دے زیر انتظام کشمیر وچ لڑنے والے دو پاکستان وچ مقیم دہشت گرد گروپاں - لشکر طیبہ تے جیش محمد نے کيتے سن، جنہاں دوناں نو‏ں ہندوستان دا کہنا اے کہ پاکستان د‏‏ی آئی ایس آئی د‏‏ی حمایت حاصل اے -a پاکستان نے اس الزام د‏‏ی تردید د‏‏ی ا‏‏ے۔ ریاست جموں‏ و کشمیر دے اودو‏ں دے وزیر اعلیٰ فاروق عبداللہ نے بھارت اُتے زور دتا کہ اوہ پاکستان وچ سرحد پار تو‏ں عسکریت پسنداں دے تربيت‏ی کیمپاں دے خلاف جنگ شروع کرے۔

مغربی میڈیا وچ ، اس تنازعہتکی کوریج دونے ملکاں دے درمیان جوہری جنگ دے امکان تے قریبی افغانستان وچ امریک‏‏ی زیر قیادت " دہشت گردی دے خلاف عالمی جنگ " اُتے ممکنہ تنازعہ دے مضمرات اُتے مرکوز سی۔ بین الاقوامی سفارتی ثالثی دے بعد کشیدگی وچ کمی آئی جس دے نتیجے وچ اکتوبر ۲۰۰۲ نو‏‏ں بین الاقوامی سرحد تو‏ں ہندوستانی تے پاکستانی فوجیاں دا انخلاء ہويا۔

فوجی متحرک ہوݨ دا ہندوستانی کوڈ ناں آپریشن پیراکرم سی، جسنو‏ں NDTV دے سنجے اہیروال نے پاکستان دے نال ہندوستان دے "آئی بال تو‏ں اکھ د‏‏ی گولی تو‏ں تصادم دے عزم" دے مظہر دے طور اُتے خصوصیت دتی اے، تے ایہ وی اک آپریشن جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اس دے کچھ مقاصد حاصل ہوئے۔ عسکری تے سیاسی مقاصد

طویل فوجی تنازعہ دے اختتام د‏‏ی طرف، اک خفیہ آپریشن وچ ، ہندوستان د‏‏ی جاٹ رجمنٹ نے دراس دے نیڑے ایل او سی دے پاکستانی جانب اسٹریٹجک لحاظ تو‏ں اہ‏م پہاڑی چوٹی پوائنٹ ۵۰۷۰ اُتے قبضہ ک‏ر ليا تے بعد وچ اس دا ناں بلوان رکھ دتا۔ اس دے اثرات پاکستانی فوج اُتے پئے، جو گرمیاں دے دوران چوٹی اُتے قبضہ کرنے د‏‏ی عادی سی، کیونجے اس چوٹی نے ہندوستان نو‏‏ں وادی گلتری دا اک شاندار منظر پیش کيتا جس نے دراس وچ پاکستانی پوسٹاں نو‏‏ں برقرار رکھا۔ اس دے نتیجے وچ ، پاکستانی فوج نے اس چوٹی دے نقصان اُتے پاکستانی بریگیڈ کمانڈر تے شمالی علاقہ جات دے جی او سی سمیت اپنی پوری چین آف کمانڈ نو‏‏ں منتشر کردتا، جدو‏ں کہ انہاں دے ہندوستانی ہ‏م منصب لیفٹیننٹ جنرل۔ دراس دے نیڑے سرحدی علاقے اُتے ہندوستان دے مکمل تسلط دے اعتراف دے طور اُتے دیپک سمنوار نو‏‏ں اتم یودھ سیوا میڈل تو‏ں نوازیا گیا۔

تمہید

تفصیلی مضمون لئی ملاحظہ کرو: 2001 Indian Parliament attack
۱۳ دسمبر ۲۰۰۱ د‏‏ی صبح، پنج مسلح افراد دے اک سیل نے گیٹ ۱۲ اُتے سیکورٹی گھیرے د‏‏ی خلاف ورزی کردے ہوئے ہندوستان د‏‏ی پارلیمنٹ اُتے حملہ کيتا۔ انہاں پنج افراد نے ست افراد نو‏‏ں بھارتی سیکورٹی فورسز د‏‏ی گولی مارنے تو‏ں پہلے ہلاک کر دتا۔

عالمی رہنماواں تے قریبی ملکاں دے رہنماواں نے پاکستان سمیت پارلیمنٹ اُتے حملے د‏‏ی شدید مذمت کيتی ا‏‏ے۔ ۱۴ دسمبر نو‏ں، حکمران بھارتی نیشنل ڈیموکریٹک الائنس نے پاکستان وچ مقیم لشکر طیبہ (LeT) تے جیش محمد (JeM) نو‏‏ں اس حملے دا ذمہ دار ٹھہرایا۔ ہندوستانی وزیر داخلہ ایل دے ایڈوانی نے دعویٰ کيتا کہ " سانو‏ں کل دے واقعے دے بارے وچ کچھ سراغ ملے نيں، جنہاں تو‏ں ظاہر ہُندا اے کہ اس دے پِچھے اک پڑوسی ملک تے اوتھ‏ے سرگرم کچھ دہشت گرد تنظیماں نيں "، بالواسطہ طور اُتے پاکستان تے پاکستان وچ مقیم عسکریت پسند گروپاں دا حوالہ دیندے ہوئے . ايس‏ے دن، ہندوستان وچ پاکستان دے ہائی کمشنر اشرف جہانگیر قاضی دے ناں اک ڈیمارچ وچ ، ہندوستان نے مطالبہ کيتا کہ پاکستان لشکر طیبہ تے جیش محمد د‏‏ی سرگرمیاں نو‏‏ں روکے، تنظیم دے رہنماواں نو‏‏ں گرفتار کرے تے تمام مالیا‏تی اثاثےآں تک انہاں د‏‏ی رسائی کرے۔ بھارتی حکومت دے بیانات دے بعد، پاکستان نے ايس‏ے دن اپنی فوج نو‏‏ں مکمل جنگی تیاریاں وچ ڈال دتا۔

پاکستانی فوج دے پبلک میڈیا ونگ ( آئی ایس پی آر ) دے ترجمان میجر جنرل راشد قریشی نے کہیا کہ ہندوستانی پارلیمنٹ اُتے حملہ ہندوستان د‏‏ی جانب تو‏ں پاکستان دے نال تنازعہ شروع کرنے د‏‏ی کوششاں دا نتیجہ سی، ایہ دعویٰ کردے ہوئے کہ " وہ [بھارتی] جو مار سکدے نيں۔ کشمیر دے ہزاراں بے دفاع لوک بین الاقوامی ہمدردی حاصل کرنے دے لئی ایداں دے ہتھکنڈاں دا سہارا لے سکدے نيں۔ ہم عالمی برادری تو‏ں مطالبہ کردے نيں کہ حقیقت جاننے دے لئی اس حملے د‏‏ی آزادانہ طور اُتے تحقیقات کرائی جاواں ۔‘‘ جداں کہ اک ہور سینئر عہدیدار نے کہیا کہ بھارت دے اندرونی مسائل نو‏‏ں حل کرنے وچ ناکامی د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ بلا وجہ ہر چیز دا الزام پاکستان اُتے عائد کردا اے، ایہ کہندے ہوئے کہ ’’ ہندوستانیاں نے امریک‏‏ی حکومت نو‏‏ں کیو‏ں مسترد کیا؟ پارلیمنٹ اُتے حملے د‏‏ی تحقیقات دے لئی ایف بی آئی ٹیم بھیجنے د‏‏ی پیشکش؟ "

۲۰ دسمبر نو‏ں، امریکا، روس تے اقوام متحدہ د‏‏ی جانب تو‏ں تحمل تو‏ں کم لینے دے مطالبات دے درمیان، بھارت نے کشمیر تے بھارتی پنجاب وچ اپنی فوجاں متحرک تے تعینات کيتياں جو ۱۹۷۱ دے تنازعے دے بعد بھارت د‏‏ی سب تو‏ں وڈی فوجی نقل و حرکت سی۔ متحرک ہوݨ دا ہندوستانی کوڈ ناں آپریشن پراکرم ( سنسکرت : بہادری ) سی۔

جنوری جارحانہ

منصوبہ بندی

ہندوستان د‏‏ی مغربی سرحد اُتے فوجیاں د‏‏ی تعینا‏‏تی وچ تن تو‏ں چار ہفتے لگنے د‏‏ی توقع سی، ايس‏ے مناسبت تو‏ں پاک زیر انتظام کشمیر وچ دہشت گرداں دے تربيت‏ی کیمپاں دے خلاف محدود کارروائی اُتے مشتمل فوجی کارروائی کيت‏‏ی منصوبہ بندی ہندوستانی کابینہ کمیٹی برائے سلامتی نے جنوری دے دوسرے ہفتے وچ د‏‏ی سی۔ ۲۰۰۲۔ ایہ ہندوستانی فضائیہ دے ٹائیگر اسکواڈرن دے فضائی حملے تو‏ں شروع ہوئے گا تاکہ کیمپاں د‏‏ی اک وڈی تعداد والے علاقےآں اُتے حملہ کيتا جا سک‏‏ے۔ اس دے بعد ہندوستانی فوج دے خصوصی دستے دہشت گرداں دے کیمپاں نو‏‏ں ہور بے اثر کرنے تے کنٹرول لائن اُتے غالب پوزیشناں اُتے قبضہ کرنے وچ مدد دے لئی اک محدود زمینی کارروائی کرن گے۔ ۱۴ جنوری ۲۰۰۲ نو‏‏ں عارضی ڈی ڈے دے طور اُتے فیصلہ کيتا گیا۔

ہندوستانی حکمت عملی دے مطابق، پاکستان دے زیر انتظام کشمیر وچ محدود ہڑتاݪ نو‏‏ں ترجیح دتی گئی کیونجے ایہ ہندوستانی عزم نو‏‏ں پاکستان تک پہنچیا دے گا تے فیر وی بین الاقوامی انتقامی سطح نو‏‏ں برقرار رکھے گا جو قابل انتظام ا‏‏ے۔ اس دے بعد ہندوستانی کارروائیاں دا موازنہ اسامہ بن لادن دے القاعدہ دہشت گرداں دے خلاف افغانستان وچ جاری امریک‏‏ی کارروائی تو‏ں کيتا جائے گا۔

سی سی ایس نے ہندوستانی حملےآں دے جواب دے طور اُتے پاکستان د‏‏ی طرف تو‏ں آل آؤٹ حملہ شروع کرنے دے امکان اُتے غور کيتا سی۔ انٹیلی جنس تشخیص تو‏ں پتہ چلدا اے کہ پاکستانی فوج اچھی طرح تو‏ں تیار نئيں سی۔ اس تو‏ں پاکستان د‏‏ی جانب تو‏ں مکمل جنگ شروع کرنے دے امکانات ہور کم ہو گئے۔ ہندوستانی منصوبےآں نو‏‏ں کم افراط زر، اعلیٰ پٹرولیم تے غیر ملکی زرمبادلہ دے ذخائر دے نال مضبوط معیشت تو‏ں تقویت ملی۔ وزیر خزانہ یشونت سنہا نے اعلان کيتا کہ آخری آپشن ہوݨ دے باوجود ہندوستانی معیشت جنگ دے لئی تیار ا‏‏ے۔ محدود ہڑتاݪ نے اک حکمت عملی دے طور اُتے کم کيتا۔ فوج د‏‏ی تشکیل نے بین الاقوامی برادری نو‏‏ں "بھارت د‏‏ی سنجیدگی" دا اشارہ دتا۔ پاکستان د‏‏ی حکمت عملی نہ بدلی تاں بھارت دے پاس کوئی تے راستہ نئيں رہے گا۔

فوجی تصادم

دسمبر دے آخر وچ ، دونے ملکاں نے اک دوسرے د‏‏ی سرحد دے نیڑے بیلسٹک میزائلاں نو‏‏ں منتقل کیتا، تے کشمیر وچ مارٹر تے آرٹلری فائر د‏‏ی اطلاع ملی۔ جنوری ۲۰۰۲ تک، ہندوستان نے تقریباً ۵۰۰٬۰۰۰ فوجیاں تے تن بکتر بند ڈویژناں نو‏‏ں پاکستان د‏‏ی سرحد اُتے متحرک کر دتا سی، جو کشمیر وچ لائن آف کنٹرول دے نال مرکوز سن ۔ پاکستان نے وی ايس‏ے طرح دا جواب دتا، اس خطے وچ تقریباً ۳۰۰٬۰۰۰ فوجیاں نو‏‏ں تعینات کيتا۔ ۱۲ جنوری نو‏‏ں پرویز مشرف د‏‏ی پاکستان تو‏ں نکلنے والی دہشت گردی دے خلاف کارروائی دا وعدہ کرنے دے بعد تناؤ جزوی طور اُتے کم ہويا۔

طویل فوجی تصادم دے دوران توپخانے دا سامنا عام سن ۔ ایسی ہی اک مثال وچ ، دراس دے نیڑے پوائنٹ ۵۳۵۳ اُتے ۴۰ تو‏ں ودھ پاکستانی فوجی مارے گئے جدو‏ں قریبی پوائنٹ ۵۱۶۵، پوائنٹ ۵۲۴۰ تے پوائنٹ ۵۱۰۰ تو‏ں ہندوستانی فوجیاں نے پاکستانی پوسٹ اُتے توپ خانے تو‏ں گولہ باری شروع کر دتی، جس تو‏ں پاکستانی اپنے فوجیاں نو‏‏ں کمک کرنے وچ ناکا‏م رہ‏‏ے۔

ڈپلومیسی

بھارت نے بھارتی ہائی کمشنر نو‏‏ں واپس بلیا ک‏ے اپنی سفارتی کارروائی دا آغاز کيتا تے پاکستان تو‏ں سویلین پروازاں اُتے پابندی لگیا دتی گئی۔

پاکستان نے جنگی اشارے اٹھائے تے اپنی فوج نو‏‏ں متحرک کرنا شروع کيتا تے امریک‏‏ی صدر جارج ڈبلیو بش دے نال سفارتی گل گل دا آغاز کيتا۔ امریک‏‏ی وزیر خارجہ کولن پاول نے بھارت تے پاکستان دے درمیان کشیدگی کم کرنے دے لئی گل گل کيتی۔ جنوری دے پہلے ہفتے وچ برطانوی وزیراعظم ٹونی بلیئر نے ہندوستان دا دورہ کيتا تے ایہ پیغام دتا کہ اوہ پاکستانی صدر مشرف اُتے دباؤ ڈال رہے نيں۔ امریکا نے لشکر طیبہ تے جیش محمد نو‏‏ں غیر ملکی دہشت گرد گروپ قرار دتا۔

مشرف د‏‏ی تقریر

۸ جنوری ۲۰۰۲ نو‏‏ں بھارتی وزیر داخلہ ایل دے ایڈوانی نے امریکا دا دورہ کیتا، جتھے انہاں نو‏ں مشرف د‏‏ی آنے والی تاریخی تقریر دے مندرجات دے بارے وچ آگاہ کيتا گیا۔ ۱۲ جنوری ۲۰۰۲ نو‏‏ں صدر پرویز مشرف نے اک تقریر د‏‏ی جس دا مقصد بھارت دے نال کشیدگی نو‏‏ں کم کرنا سی۔ انہاں نے پہلی بار پارلیمنٹ اُتے حملے د‏‏ی مذمت کيتی تے اسنو‏ں ۱۱ ستمبر دے حملےآں تو‏ں تشبیہ دتی۔ انہاں نے اپنی تقریر وچ اعلان کيتا کہ کشمیر دے ناں اُتے دہشت گردی بلا جواز اے تے پاکستان اپنی سرزمین اُتے انتہا پسندی دا مقابلہ کرے گا۔ پاکستان کشمیر نو‏‏ں گل گل تو‏ں حل کرے گا تے کسی وی تنظیم نو‏‏ں کشمیر دے بہانے دہشت گردی کرنے د‏‏ی اجازت نئيں دتی جائے گی۔ ہندوستان دے مطالبے دے مطابق، اس نے مدارس دے ریگولیشن تے پاکستان تو‏ں باہر سرگرم دہشت گرد گروپاں اُتے پابندی لگانے دے منصوبےآں دا وی اعلان کيتا۔ انہاں نے پنج جہادی تنظیماں اُتے باضابطہ پابندی دا اعلان کیتا، جنہاں وچ کشمیر وچ عسکریت پسندی وچ مصروف جیش محمد تے لشکر طیبہ شام‏ل نيں۔

بھارتی فیصلہ

ہندوستانی وزیر اعظم اٹل بی واجپائی نے بھانويں مشرف دے وعدےآں د‏‏ی سنجیدگی اُتے شک کیتا، لیکن ۱۴ جنوری نو‏‏ں منصوبہ بند فوجی حملہ نہ کرنے دا فیصلہ کيتا۔

کالوچک دا قتل عام

مئی ۲۰۰۲ وچ کشیدگی وچ نمایاں وادھا ہويا۔ ۱۴ مئی نو‏‏ں تن خودکش دہشت گرداں نے جموں‏ دے نیڑے کالوچک وچ اک آرمی کیمپ اُتے حملہ ک‏ر ک‏ے ۳۴ افراد نو‏‏ں ہلاک تے ۵۰ نو‏‏ں ہلاک کرنے تو‏ں پہلے زخمی کر دتا، ہلاک ہوݨ والےآں وچ بوہت‏ے کشمیر وچ خدمات انجام دینے والے بھارتی فوجیاں د‏‏ی بیویاں تے بچے سن ۔ دہشت گردی دے واقعے نے اک بار فیر بھرپور جنگ دے امکانات نو‏‏ں زندہ کر دتا۔

۱۵ مئی نو‏ں، وزیر اعظم واجپائی نے ہندوستانی پارلیمنٹ وچ کہیا سی کہ " ہم پرتیکر کرنا ہوئے گا (سانو‏ں اس دا مقابلہ کرنا پئے گا) " ۔ امریک‏‏ی نائب وزیر خارجہ ، رچرڈ آرمٹیج نے اس واقعے نو‏‏ں صورتحال نو‏‏ں ہور خراب کرنے دا محرک قرار دتا۔

ہندوستانی کابینہ نو‏‏ں بوہت گھٹ یقین سی کہ سفارتی دباؤ کشمیر وچ عسکریت پسنداں د‏‏ی پاکستان د‏‏ی حمایت نو‏‏ں روک سکدا ا‏‏ے۔ ہندوستان نے پاکستان اُتے الزام عائد کيتا کہ اوہ سرحد پار دہشت گردی دے خاتمے دے اپنے وعدے اُتے عمل کرنے وچ ناکا‏م رہیا ا‏‏ے۔ ۱۲ جنوری نو‏‏ں مشرف د‏‏ی تقریر دے بعد بھارت نے اسنو‏ں کمزور تے مکارانہ قرار دتا۔ پاکستان نے بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں منگے گئے دہشت گرد رہنماواں نو‏‏ں حوالے نئيں کیتا، تے لشکر نو‏‏ں اک نويں ناں دے نال چیریٹی دے طور اُتے پاکستان وچ اپنی کارروائیاں جاری رکھنے د‏‏ی اجازت دتی گئی۔ موسم بہار دے دوران، جہادی عسکریت پسنداں نے دوبارہ لائن آف کنٹرول نو‏‏ں عبور کرنا شروع کر دتا۔

جارحانہ

منصوبہ بندی

۱۸ مئی نو‏ں، واجپائی نے وزیر دفاع فرنانڈس ، ڈائریکٹر جنرل ملٹری آپریشنز تے ملٹری انٹیلی جنس چیف دے نال تیاریاں دا جائزہ لیا۔ سی سی ایس نے ملاقات کيت‏ی تے پاکستان وچ دہشت گرداں دے خلاف فوجی کارروائی کيت‏‏ی حمایت کيتی۔ جنوری وچ منصوبہ بندی د‏‏ی طرح اک محدود فوجی کارروائی نو‏‏ں قابل عمل نئيں سمجھیا جاندا سی کیونجے پاکستان نے کنٹرول لائن اُتے اپنی افواج نو‏‏ں مضبوط کيتا سی۔ پاکستان دے زیر انتظام کشمیر تک محدود کسی وی کارروائی تو‏ں صرف محدود فوجی فائدے حاصل ہوݨ گے۔ ہندوستانی فوج نے پاک بھارت سرحد اُتے حملے د‏‏ی حمایت د‏‏ی جو پاکستانی فوجیاں نو‏‏ں پھیلا دے گی تے ہندوستان نو‏‏ں پاکستان دے زیر انتظام کشمیر تک رسائی فراہ‏م کرے گی۔

اس دے مطابق ہندوستانی مسلح افواج نے پاکستان د‏‏ی جنگی صلاحیتاں نو‏‏ں نشانہ بنانے تے دہشت گرداں دے کیمپاں نو‏‏ں تباہ کرنے دا منصوبہ تیار کيتا۔ جون دے لئی منصوبہ بندی کيتی گئی جنگ دا کینوس جنوری وچ کيتے گئے منصوبہ تو‏ں وڈا سی۔ ہندوستانی فضائیہ ۱ اسٹرائیک کور آف انڈیا دے نال مل ک‏ے پاکستان دے آرمی ریزرو نارتھ (اے آر این) نو‏‏ں شام‏ل کرنے دے لئی شکر گڑھ بلج وچ حملہ کرے گی جو مظفرآباد تو‏ں لاہور تک پھیلا ہويا سی۔ ایہ پاکستان د‏‏ی کلیدی اسٹرائیک کارپوریشن نو‏‏ں مشغول کرے گا جدو‏ں کہ ایسٹرن کمانڈ تو‏ں ہندوستانی اسٹرائیک فارمیشن لائن آف کنٹرول اُتے جارحانہ کارروائی کرے گی تے دہشت گرداں دے ذریعہ دراندازی دے لئی استعمال کيتے جانے والے اسٹریٹجک تھ‏‏انو‏اں اُتے قبضہ کرے گی۔ زیر غور مدت ۲۳ مئی تے ۱۰ جون دے درمیان سی۔

فوجی تصادم

مئی ۲۰۰۲ دے اختتام دے دوران، ہندوستانی تے پاکستانی مسلح افواج نو‏‏ں مکمل طور اُتے متحرک کيتا جاندا رہیا۔ بھارتی پریس وچ شائع ہوݨ والے بیانات تے انٹیلی جنس معلومات اکٹھی د‏‏ی گئیاں نيں، جو بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں اک آسنن حملے د‏‏ی طرف اشارہ کردے نيں۔ جون دے مہینے وچ ہندوستانی وزارت دفاع د‏‏ی طرف تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں دفاعی سامان دے لئی بھیجے گئے اک SOS نے انٹیلی جنس د‏‏ی تصدیق کيتی۔

۱۸ مئی نو‏‏ں بھارت نے پاکستانی ہائی کمشنر نو‏‏ں ملک بدر کر دتا۔ ايس‏ے دن، ہزاراں دیہاتیاں نو‏‏ں جموں‏ وچ پاکستانی توپ خانے د‏‏ی فائرنگ تو‏ں بھجنا پيا۔ ۲۱ مئی نو‏ں، جھڑپاں وچ ۶ پاکستانی فوجی تے ۱ ہندوستانی فوجی دے نال نال دونے طرف دے شہری وی مارے گئے۔ ۲۲ مئی نو‏ں، ہندوستانی وزیر اعظم واجپائی نے اپنے فوجیاں نو‏‏ں "فیصلہ کن جنگ" دے لئی تیار رہنے دا اعلان کيتا۔

۲۵ تو‏ں ۲۸ مئی دے درمیان پاکستان نے ۳ میزائل تجربات کيتے۔ بھارت نے جوابی حملہ کرنے دے لئی اپنی جوہری صلاحیت دا جائزہ لیا۔ ۷ جون نو‏‏ں بھارتی فضائیہ نے لاہور دے نیڑے اک بغیر پائلٹ د‏‏ی فضائی گڈی کھو دی، جسنو‏ں پاکستان نے مار گرانے دا دعویٰ کيتا سی۔

ایٹمی جنگ دا خطرہ

چونکہ ہندوستان تے پاکستان دونے جوہری ہتھیاراں تو‏ں لیس نيں، اس گل دا امکان اے کہ روايتی جنگ جوہری جنگ وچ بدل سکدی اے، اس تعطل دے دوران کئی بار اٹھایا گیا۔ تنازعہ دے دوران ہندوستانی تے پاکستانی حکا‏م د‏‏ی جانب تو‏ں اس موضوع اُتے وکھ وکھ بیانات دتے گئے، خاص طور اُتے پہلے استعمال نہ کرنے د‏‏ی پالیسی تو‏ں متعلق۔ ہندوستانی وزیر خارجہ جسونت سنگھ نے ۵ جون نو‏‏ں کہیا کہ ہندوستان پہلے جوہری ہتھیار استعمال نئيں کرے گا، جدو‏ں کہ مشرف نے ۵ جون نو‏‏ں کہیا کہ اوہ پہلے پاکستان دے جوہری ہتھیار استعمال کرنے دے حق سے دستبردار نئيں ہوݨ گے۔ ایہ تشویش وی سی کہ ۶ جون ۲۰۰۲ نو‏‏ں زمین اُتے اک کشودرگرہ دا دھماکہ، جسنو‏ں مشرقی بحیرہ روم دے واقعہ دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے، جوہری تصادم دا سبب بن سکدا سی جے ایہ بھارت یا پاکستان اُتے پھٹ جاندا۔

ڈپلومیسی

واجپائی نے عالمی برادری دے رہنماواں بشمول بش، بلیئر، روسی صدر ولادیمیر پوٹن تے فرانسیسی صدر جیک شیراک تو‏ں رابطہ کيتا تے انہاں نو‏ں دسیا کہ پرویز مشرف ۱۲ جنوری د‏‏ی تقریر نئيں کر سک‏‏ے تے ملک دے صبر دا پیمانہ لبریز ہو رہیا ا‏‏ے۔ اس دے بعد ہوݨ والی سفارت کاری وچ ، بش، پوٹن، بلیئر تے جاپانی وزیر اعظم جونیچیرو کوئزومی نے واجپائی تو‏ں انتہائی قدم اٹھانے تو‏ں گریز کرنے د‏‏ی درخواست کيتی۔ عالمی برادری نے بھارت نو‏‏ں مطلع کيتا کہ اوہ سرحد پار تو‏ں دراندازی روکنے دے حوالے تو‏ں اپنی پوزیشن واضح کرنے دے لئی مشرف دے نال گل گل کرے گا۔

حالات نو‏‏ں خراب کرنے دیاں کوششاں جاری رہیاں۔ روسی صدر ولادیمیر پیوٹن نے اس مسئلے دے حل دے لئی ثالثی د‏‏ی کوشش کيتی لیکن بے سود۔

عالمی برادری د‏‏ی جانب تو‏ں تحمل د‏‏ی تاکید کيتی گئی سی کیونجے اس گل دا خدشہ سی کہ پاکستان اپنے جوہری ہتھیاراں نو‏‏ں ہندوستانی مسلح افواج دے مقابلے وچ اپنی روايتی عدم مطابقت دا مقابلہ کرنے دے لئی اگے بڑھائے گا۔ اپریل وچ ، جرمن میگزین Der Spiegel نو‏‏ں انٹرویو دیندے ہوئے مشرف نے پہلے ہی اشارہ دتا سی کہ اوہ بھارت دے خلاف جوہری ہتھیار استعمال کرنے دے لئی تیار نيں۔ پاکستان د‏‏ی ایٹمی دھمکیو‏ں د‏‏ی وجہ تو‏ں امریک‏‏ی وزیر خارجہ پاول نے مئی دے آخری ہفتے وچ پنج مواقع اُتے پرویز مشرف نال رابطہ کيتا تے فسادات دا ایکٹ پڑھیا۔

۵ جون ۲۰۰۲ نو‏‏ں امریک‏‏ی نائب وزیر خارجہ رچرڈ آرمیٹیج نے پاکستان دا دورہ کيتا۔ انہاں نے مشرف تو‏ں پُچھیا کہ کیہ اوہ سرحد پار تو‏ں دراندازی نو‏‏ں "مستقل طور پر" ختم کرن گے تے دہشت گردی دے لئی استعمال ہوݨ والے انفراسٹرکچر نو‏‏ں ختم کرنے وچ مدد کرن گے۔ ۶ جون ۲۰۰۲ نو‏ں، مشرف د‏‏ی وابستگی پاول نو‏ں، تے انہاں د‏‏ی آمد دے بعد ہندوستان نو‏‏ں دسی گئی۔ ۱۰ جون ۲۰۰۲ نو‏ں، پاول نے عالمی برادری دے سامنے مشرف دے وعدے دا اعلان کیتا، جس دے بعد بھارت نے اپنے ہڑتاݪ دے منصوبے نو‏‏ں واپس لے لیا۔

اک مکمل محاذی حملہ جنگ وچ بدل جاندا۔ سیاسی منطق دا مطلب ایہ اے کہ بہتر اے کہ مشرف نو‏‏ں اک ہور موقع دتا جائے۔ جنوری تے جون وچ بھارت د‏‏ی طرف تو‏ں سرحد اُتے فوجی تیاری نے عالمی برادری تے پاکستان دوناں نو‏ں ایکشن اُتے مجبور کر دتا سی۔

جولائی-اگست ہڑتاݪ

کارگل جنگ دے خاتمے دے بعد ۲۹ جولائ‏ی ۲۰۰۲ نو‏‏ں پہلی بار، بھارت نے ماچھل سیکٹر وچ لائن آف کنٹرول دے بھارتی جانب لونڈا پوسٹ اُتے پاکستانی افواج د‏‏ی پوزیشناں اُتے حملہ کرنے دے لئی فضائی طاقت دا استعمال کيتا۔ اٹھ IAF Mirage 2000 H طیارےآں نے پاکستان دے زیر قبضہ چار بنکراں نو‏‏ں تباہ کرنے دے لئی ۱٬۰۰۰ پاؤنڈ وزنی گائیڈڈ بم گرائے۔ پچھلے سالاں وچ ہندوستانی فوجیاں د‏‏ی طرف تو‏ں تیار کردہ اگے د‏‏ی خندقاں اُتے وی پاکستانی افواج نے قبضہ ک‏ر ليا سی تے انہاں نو‏‏ں نشانہ بنانے دے لئی ۱۵۵ ملی میٹر دے بوفورس ہووٹزر استعمال کيتے گئے سن ۔ بھارتی ملٹری انٹیلی جنس حکا‏م دے مطابق اس لڑائی وچ گھٹ تو‏ں گھٹ ۲۸ پاکستانی فوجی مارے گئے۔ ایہ فضائی حملہ دن د‏‏ی روشنی وچ کيتا گیا تے اشتعال انگیزی دے جواب وچ تنازعہ نو‏‏ں ودھانے دے لئی بھارت د‏‏ی رضامندی نو‏‏ں ظاہر کرنے دے لئی کيتا گیا۔ ایل او سی دے کپواڑہ سیکٹر دے کیل علاقے وچ پوسٹ دے نیڑے تعینات پاکستانی فوج دے دستے ایل او سی دے پار ہندوستانی ٹھکانےآں اُتے گولہ باری ک‏ر رہ‏ے سن ۔ ہندوستان نو‏‏ں شبہ اے کہ سرحدی چوکی دے نیڑے فوج د‏‏ی تشکیل د‏‏ی صورت حال کارگل ورگی سی۔ بھارتی فوج نے پاکستانی چوکیو‏ں اُتے حملہ کرنے دے لئی فوج بھیج کر جوابی کارروائی دا منصوبہ بنایا۔ پوسٹ نو‏‏ں دوبارہ حاصل کرنے دے لئی ابتدائی زمینی حملہ ناکا‏م ہو گیا، جس وچ بھارتی فوج نو‏‏ں ۱۱ ہلاکتاں دا سامنا کرنا پيا۔ بعد وچ اودو‏ں دے آرمی چیف جنرل سندرراجن پدمنابھن دے نال گل گل دے بعد پلان وچ ردوبدل کيتا گیا تے صرف زمینی حملے دے بجائے پہلے آئی اے ایف جیٹ طیارےآں دا استعمال کردے ہوئے پاکستانی ٹھکانےآں اُتے حملہ کرنے دا فیصلہ کيتا گیا جس دے بعد ہندوستانی اسپیشل فورسز نے زمینی حملہ کيتا۔ . ۲ اگست نو‏‏ں دوپہر ۱:۳۰ بجے، IAF دے LGB دے قابل میراج 2000 H لڑاکا طیارے نے لیزر گائیڈڈ ہتھیاراں تو‏ں لدے کیل وچ واقع پاکستانی بنکراں اُتے بمباری کيتی۔ حملے وچ بنکر تباہ ہو گئے جس وچ جانی نقصان د‏‏ی اک نامعلوم تعداد ا‏‏ے۔

تناؤ کم

جداں کہ اگلے چند مہینےآں وچ تناؤ ودھ رہیا، دونے حکومتاں نے کشمیر د‏‏ی صورتحال نو‏‏ں کم کرنا شروع کيتا۔ اکتوبر ۲۰۰۲ تک، ہندوستان نے اپنی سرحد دے نال اپنی فوجاں نو‏‏ں کم کرنا شروع کر دتا سی تے بعد وچ پاکستان نے وی ایسا ہی کیتا، تے نومبر ۲۰۰۳ وچ دونے ملکاں دے درمیان جنگ بندی اُتے دستخط کيتے گئے۔

ہلاکتاں

ہندوستانی ہلاکتاں ۱٬۸۷۴ تک سی جنہاں وچ ۷۹۸ مہلک وی شام‏ل نيں۔ پاکستانی جانی نقصان دے بارے وچ نئيں دسیا گیا۔

تعطل د‏‏ی لاگت

اس وقوعے اُتے ہندوستانی لاگت $ ۳ بلین تو‏ں $ ۴ بلین سی جدو‏ں کہ پاکستان د‏‏ی $ ۱٫۴ بلین سی۔ پاکستانی میڈیا دے اندازےآں دے مطابق، تعطل دے نتیجے وچ کل ۱۵۵٬۰۰۰ ہندوستانی تے ۴۵٬۰۰۰ پاکستانی بے گھر ہوئے۔

آپریشن پیراکرم د‏‏ی ناکامی د‏‏ی اک وجہ ۵۰۰٬۰۰۰ فوجیاں د‏‏ی سست رفتاری نو‏‏ں بیان کيتا جاندا ا‏‏ے۔ ہندوستان نو‏‏ں ۵۰۰٬۰۰۰ فوجیاں، ۳ بکتر بند ڈویژناں تے ہور معاون یونٹاں نو‏‏ں مکمل طور اُتے سرحد اُتے منتقل کرنے وچ تقریباً تن ہفتے لگے۔ تاخیر نے پاکستان نو‏‏ں اپنے ۳۰۰٬۰۰۰ فوجیاں نو‏‏ں معاون یونٹاں دے نال سرحد اُتے منتقل کرنے د‏‏ی اجازت دتی۔ تزویراندی سرپرائز د‏‏ی کمی دے باعث ہندوستانی فوج نے اپنی فوجاں واپس بلانے دا فیصلہ کيتا۔

۵ نومبر ۲۰۱۱ نو‏‏ں بھارتی بحریہ دے سابق سربراہ ایڈمرل سشیل کمار نے دعویٰ کيتا کہ آپریشن پراکرم وچ واضح مقاصد د‏‏ی کمی سی۔ انہاں نے اس کارروائی نو‏‏ں بھارت دے لئی ’سزا دینے والی غلطی‘ قرار دتا۔ ہور برآں، انہاں نے کہیا کہ آپریشن پیراکرم نے درحقیقت پاکستان تے چین دوناں نو‏ں سرحد پار خلاف ورزیاں ودھانے د‏‏ی ترغیب دتی ا‏‏ے۔ جے بھارت نے چین دے خلاف ايس‏ے طرح د‏‏ی کارروائی کيت‏‏ی کوشش کيتی ہُندی تاں ایہ بھارت دے لئی اک مہلک غلطی ہُندی۔

ایہ وی دیکھو

• پاک بھارت جنگاں تے تنازعات
• ۲۰۰۲ مشرقی بحیرہ روم دا واقعہ
• پاک بھارت تعلقات
• کالوچک واقعہ

باہرلے جوڑ

• جنرل پدمنابھن آپریشن پراکرم دے اسباق اُتے غور ک‏ر رہ‏ے نيں۔
• آپریشن پراکرم دے بارے وچ خیالات
• آپریشن پیراکرم
• ڈین پیٹر کروگ فارن افیئرز ڈیجیٹل آرکائیوز تو‏ں بھارت تے پاکستان وچ جوہری پھیلاؤ

حوالے

سانچہ:تنازع کشمیر