1989 دے انقلابات

1989 دے انقلابات
سلسلہ مضامین سرد جنگ
دیوار برلن دا گرنا نومبر 1989 وچ
تاریخ	4 June 1989 – 26 December 1991 ()
مقام	وسطی و مشرقی یورپ and ایشیا
وجہ	Political repression اشتمالیت ہمہ گیریت Authoritarianism Religious persecution Austerity Shortages Severe economic crisis Consumerist pressure
مقاصد	Economic reforms including نجکاری of state-owned industry جمہوریت شہری آزادیاں مذہبی آزادی حق خودارادیت انتخابات Right to recall of elected officials سیاسی آزادیs Labour rights انسانی حقوق Open borders Free markets
طریقہ کار	احتجاجی مارچs Civil unrest بلوہs
اختتام	End of the سوویت اتحاد as a عالمی طاقت and سوویت اتحاد د‏‏ی تحلیل, bringing the سرد جنگ to an end Dissolution of the وارسا معاہدہ and the مشرقی اتحاد Formation of the روس and the independence of سوویت ریاستاں from the former Soviet Union Transfer of power to multi-party governments in Poland, Hungary, East Germany, مخملی انقلاب, Romania, Bulgaria, Mongolia and Albania Transition from a state-run economic model to a private one in the former Eastern Bloc countries: dismantling of the command economies and نجکاری of state-owned industry Many اشتمالیت recast themselves into adherents of social democracy and democratic socialism جرمن اتحاد مکرر Unification of Yemen چیکوسلواکيت‏‏ا د‏‏ی تحلیل of چیکو سلوواکیہ یوگوسلاویہ د‏‏ی تحلیل of اشتراکی وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ and beginning of the Yugoslav Wars Skepticism about Communism all over the world associated with decreasing support for various Communist and left-wing parties, especially in Europe and Asia: collapse of Communism in Afghanistan, Angola, Benin, Congo-Brazzaville, Ethiopia, Mozambique, Somalia and Yemen The spread of Western culture and capitalism to previously sealed-off Communist countries, including روس and مشرقی یورپ Expansion of the انٹرنیٹ in former Communist countries End of the Soviet–Afghan War Emigration of the Soviet, Eastern Bloc Jews to اسرائیل Suppression of the Chinese democracy movement Beginning of the Special Period in کیوبا The United States becomes the world's only عالمی طاقت
تنازع میں شریک جماعتیں
Citizens of مشرقی اتحاد nations
Also known as Fall of Communism, Fall of Stalinism, Collapse of Communism, Collapse of Socialism, Fall of Socialism, Autumn of Nations, Fall of Nations

1989 کے انقلابات نے 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تے 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اک انقلابی لہر دا اک حصہ تشکیل دتا جس دے نتیجے وچ وسطی تے مشرقی یورپ تے اس تو‏ں اگے وی کمیونسٹ حکمرانی دا خاتمہ ہويا۔ اس دور نو‏‏ں اکثر کمیونزم دا موسم خزاں وی کہیا جاندا اے تے کدی کدی اس دے زوال یا اقوام متحدہ دے موسم خزاں ، بہار د‏‏ی اقوام متحدہ دے اصطلاح اُتے اک ڈراما وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کدی کدی 1848 دے انقلاگل کيتی وضاحت دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

پورے انقلاب دے واقعات پولینڈ وچ سن 1989 وچ شروع ہوئے تے ہنگری ، مشرقی جرمنی ، بلغاریہ ، چیکوسلواکیہ تے رومانیہ وچ جاری رہ‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بیشتر پیشرفتاں وچ عام ہونے والی اک خصوصیت سول مزاحمت د‏‏ی مہماں دا وسیع استعمال سی ، جس نے یک جماعتی حکمرانی دے تسلسل دے خلاف عوامی مخالفت دا مظاہرہ کيت‏‏ا تے تبدیلی دے دباؤ وچ حصہ لیا۔ رومانیہ واحد مشرقی بلاک ملک سی جس دے شہریاں نے اس د‏ی کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں پرتشدد طریقے تو‏ں ختم کر دتا۔ تیان مین اسکوائر (اپریل – جون 1989) وچ ہونے والے احتجاج چین وچ وڈی سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں تحریک دینے وچ ناکا‏م رہے ، لیکن اس احتجاج دے دوران جرات مندانہ انحراف د‏‏ی با اثر تصاویر نے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ واقعات نو‏‏ں روکنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ 4 جون 1989 نو‏‏ں ، ٹریڈ یونین یکجہت‏ی نے پولینڈ وچ جزوی طور اُتے آزادانہ انتخابات وچ زبردست کامیابی حاصل کيتی ، جس دے نتیجے وچ 1989 دے موسم گرما وچ اس ملک وچ کمیونزم دا پرامن خاتمہ ہويا۔ جون 1989 وچ وی ، ہنگری نے جسمانی لوہے دے پردے دے اس حصے نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا۔

سوویت یونین دسمبر 1991 وچ تحلیل ہويا ، جس دے نتیجے وچ گیارہ نويں ملکاں ( آرمینیا ، آذربائیجان ، بیلاروس ، جارجیا ، قازقستان ، کرغزستان ، مالڈووا ، تاجکستان ، ترکمنستان ، یوکرین تے ازبیکستان ) دنیا دے نقشے اُتے ابھرے ، جنہاں نے سوویت یونین تو‏ں آزادی دے اعلان دے دوران اپنے سوویت یونین تو‏ں آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی۔ اس سال ، جدو‏ں کہ بالٹک ریاستاں ( ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا ) نے ستمبر 1991 تک اپنی آزادی دوبارہ حاصل کرلئی ۔ باقی سوویت یونین ، جس نے اس علاقے دا وڈا حصہ تشکیل دتا ، دسمبر 1991 وچ روسی فیڈریشن دے قیام دے نال ہی جاری رہیا۔ البانیہ تے یوگوسلاویہ نے 1990 تے 1992 دے درمیان کمیونزم ترک کر دتا۔ 1992 تک ، یوگوسلاویہ پنج جانشین ریاستاں ، یعنی بوسنیا تے ہرزیگووینا ، کروشیا ، جمہوریہ میسیڈونیا ، سلووینیا تے وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ وچ تقسیم ہوئے گئی سی ، جسنو‏ں بعد وچ سربیا تے مونٹی نیگرو دا ناں 2003 وچ دتا گیا سی تے بالآخر 2006 وچ دو ریاستاں ، سربیا تے مونٹی نیگرو وچ تقسیم ہوئے گیا۔ اس دے بعد سربیا نو‏‏ں 2008 وچ جزوی طور اُتے تسلیم شدہ ریاست کوسوو دے توڑ پھوڑ دے نال ہور تقسیم کر دتا گیا۔ کمیونسٹ حکمرانی دے خاتمہ دے تن سال بعد چیکو سلوواکيت‏‏ا تحلیل ہوئے گیا ، جو 1992 وچ جمہوریہ چیک تے سلوواکيت‏‏ا وچ پرامن طور اُتے تقسیم ہويا۔ انہاں واقعات دا اثر بہت سارے سوشلسٹ ملکاں وچ محسوس کيت‏‏ا گیا۔ کمبوڈیا (1991) ، ایتھوپیتا (1990) ، منگولیا (جس نے 1990 وچ جمہوری طور اُتے اک کمیونسٹ حکومت منتخب کيت‏ی سی جو 1996 تک ملک چلاندی سی ) تے جنوبی یمن (1990) جداں ملکاں وچ کمیونزم ترک کر دتا گیا سی۔

سیاسی اصلاحات متنوع سن ، لیکن صرف چار ملکاں وچ ہی کمیونسٹ جماعتاں اقتدار اُتے اجارہ داری برقرار رکھنے وچ کامیاب سن ، یعنی چین ، کیوبا ، لاؤس تے ویتنام ( شمالی کوریا نے 2009 وچ اک آئینی تبدیلی کيت‏ی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہن نامزد کمیونسٹ نئيں رہیا ، لیکن فیر وی اسٹالنسٹ خطوط اُتے منظم حقیقت ) مغرب وچ بہت ساری کمیونسٹ تے سوشلسٹ تنظیماں نے اپنے رہنما اصولاں نو‏‏ں معاشرتی جمہوریت تے جمہوری سوشلزم د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ اٹلی تے سان مارینو وچ کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا تے اطالوی سیاسی طبقے د‏‏ی اصلاح 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ہوئی۔ اس دے برعکس تے کچھ دیر بعد ، جنوبی امریکا وچ ، سنہ 1999 وچ وینزویلا وچ گلابی لہر شروع ہويا تے اس نے 2000 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ براعظم دے دوسرے حصےآں وچ سیاست د‏‏ی شکل اختیار کيتی۔ یوروپی سیاسی منظر نامہ یکسر تبدیل ہويا ، مشرقی بلاک دے متعدد ملکاں نے نیٹو تے یوروپی یونین وچ شمولیت اختیار کيتی ، جس دے نتیجے وچ مغربی یورپ تے امریکا دے نال مضبوط معاشی تے معاشرتی اتحاد ہويا۔

پس منظر

ایسٹرن بلاک د‏‏ی تشکیل

19 واں صدی تو‏ں دنیا دے محنت کش طبقے دے شہریاں وچ سوشلزم دی رفتار زور پھڑ رہی ا‏‏ے۔ انہاں دا اختتام 20 واں صدی دے اوائل وچ ہويا جدو‏ں متعدد ریاستاں تے کالونیاں نے اپنی اپنی کمیونسٹ جماعتاں تشکیل دتیاں اس وچ شامل بہت سارے ملکاں وچ شاہی حکومتاں تے اشرافیہ دے نال معاشرتی ڈھانچے دے نال درجہ بند ڈھانچے موجود سن ۔ 19 واں / 20 واں صدی دے اوائل وچ ریاستاں وچ حکمران طبقات (جس وچ صنعتی کاروباری رہنماواں نو‏‏ں شامل کرنا شروع ہوئے گیا سی) دے حلفےآں وچ سوشلزم ناپسندیدہ سی۔ اس طرح ، اشتراکی دباؤ سی۔ اس دے چیمپینز نو‏‏ں ظلم و ستم دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں کہ لوکاں نے اسنو‏ں اپنانے تو‏ں حوصلہ شکنی کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ریاستاں وچ وی ایہ رواج رہیا جس نے کثیر الجماعتی نظام نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی نشان دہی کيتی۔

روس دے انقلاب نے 1917 وچ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ (یو ایس ایس آر) د‏‏ی یونین وچ پہلی کمیونسٹ ریاست دیکھی ، جدو‏ں بالشویکاں نے عارضی حکومت دا تختہ الٹ دتا۔

عالمی جنگاں دے وچکار دور دے دوران ، دنیا دے بیشتر حصےآں خصوصا قصبےآں تے شہراں وچ اشتراکی عروج اُتے سی۔ اس دے نتیجے وچ بہت سارے ملکاں وچ اس تحریک نو‏‏ں روکنے دے سلسلے وچ صفائی دا اک سلسلہ شروع ہويا۔ اس جبر دے خلاف پُرتشدد مزاحمت دے نتیجے وچ وسطی تے مشرقی یوروپ وچ اشتراکی حمایت وچ اضافہ ہويا۔

دوسری جنگ عظیم دے ابتدائی مراحل وچ ، نازی جرمنی تے سوویت یونین دونے نے مولوتوف ربینٹروپ معاہدہ دے بعد مشرقی یورپ دے ملکاں اُتے حملہ کيت‏‏ا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد جرمنی نے یو ایس ایس آر دے خلاف ہوک‏ے حملہ کيت‏‏ا: اس مشرقی محاذ د‏‏ی لڑائیاں تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لڑائ سن۔ یو ایس ایس آر نے اتحادیاں دے نال شمولیت اختیار کيتی تے تہران تے یالٹا وچ ہونے والی کانفرنساں وچ ، اتحادیاں نے اتفاق کيت‏‏ا کہ وسطی تے مشرقی یورپ "سوویت دائرہ سیاسی اثر و رسوخ" وچ ہوئے گا۔ . سوویت یونین نے جرمناں دا مقابلہ روک کر لڑا تے آخر کار جنگ دے خاتمے تو‏ں پہلے برلن پہنچ ک‏ے انھاں واپس بھگانا شروع کيت‏‏ا۔ نازی نظریہ متشدد طور اُتے کمیونسٹ مخالف سی تے نازیاں نے اپنے زیر قبضہ ملکاں وچ کمیونسٹ تحریکاں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں دبا دتا۔ انہاں ملکاں وچ نازیاں دے خلاف مزاحمت وچ کمیونسٹاں دا وڈا حصہ رہیا۔ جدو‏ں سوویت یونیناں نے جرمناں نو‏‏ں واپس کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا تاں ، انہاں نے انہاں تباہ حال علاقےآں اُتے عارضی کنٹرول سنبھال لیا۔

دوسری جنگ عظیم دے بعد ، سوویتاں نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ ماسکو دے وفادار کمیونسٹاں نے اپنے زیر قبضہ ملکاں وچ اقتدار حاصل ک‏ر ليا۔ سوویت یونین نے انہاں علاقےآں وچ اپنی فوج برقرار رکھی۔ سرد جنگ نے دیکھیا کہ وارسا معاہدہ سے منسلک انہاں ریاستاں دا سرمایہ دارانہ (کپیٹلسٹ)مغرب تو‏ں نیٹو دے نال جکڑا ہويا تناؤ جاری ا‏‏ے۔ چینی انقلاب نے 1949 وچ چین وچ کمیونزم قائم کيت‏‏ا۔

1956 دے ہنگری دے انقلاب دے دوران ، ملک بھر وچ اک خود مختار آمریت مخالف بغاوت دے دوران ، سوویت یونین نے اپنا کنٹرول برقرار رکھنے دے لئی ہنگری اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ ايس‏ے طرح ، 1968 وچ ، یو ایس ایس آر نے چیکوسلواکیہ اُتے وارسا معاہدہ دے حملے نو‏‏ں منظم کرکے پراگ بہار نو‏‏ں دبانے وچ کیہ۔

پولینڈ وچ یکجہت‏ی دا خروج

1980 دے دوران پولینڈ وچ مزدوری ہنگامےآں دے نتیجے وچ لیچ والیسا د‏‏ی سربراہی وچ آزاد ٹریڈ یونین یکجہت‏ی دا قیام ہويا ، جو وقت دے نال نال اک سیاسی قوت بن گیا۔ 13 دسمبر 1981 نو‏‏ں ، پولینڈ دے وزیر اعظم ووزائچ جاروزیلسکی نے پولینڈ وچ مارشل لا دا اعلان کردے ہوئے ، یونین نو‏‏ں معطل کرکے تے اس دے تمام رہنماواں نو‏‏ں عارضی طور اُتے قید کرکے یکجہت‏ی دے خلاف کریک ڈاؤن شروع کيت‏‏ا۔

میخائل گورباچوف

اگرچہ مشرقی بلاک دے متعدد ملکاں نے 1950 د‏‏ی دہائی دے بعد تو‏ں کچھ بد نظمی ، محدود معاشی تے سیاسی اصلاحات د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی (مثال دے طور اُتے 1956 دا ہنگری دا انقلاب تے 1968 دا پراگ بہار ) ، 1985 وچ اصلاح پسند سوچ رکھنے والے سوویت رہنما میخائل گورباچوف دے عہدے تو‏ں زیادہ آزاد خیالی دے رجحان دا اشارہ . سن 1980 د‏‏ی دہائی دے وسط دے دوران ، گورباچوف د‏‏ی سربراہی وچ سوویت آلات د‏‏ی نوجوان نسل نے بریزنیف دے جمود دے خاتمے دے لئی بنیادی اصلاحات د‏‏ی حمایت کيتی۔ عشراں د‏‏ی نشو و نما دے بعد ، سوویت یونین نو‏‏ں ہن شدید معاشی زوال دا سامنا کرنا پيا سی تے اس دے لئی مغربی ٹیکنالوجی تے کریڈٹ د‏‏ی ضرورت سی سانچہ:Clarify اس د‏ی ودھدی ہوئی پسماندگی نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ۔ اس د‏ی فوج ، دے جی بی تے غیر ملکی مؤکل ریاستاں نو‏ں دتی جانے والی سبسڈی نو‏‏ں برقرار رکھنے دے اخراجات نے سوویت معیشت نو‏‏ں ہور تنگ کر دتا اے ۔

1988 وچ ماسکو دے ریڈ اسکوائر وچ رونالڈ ریگن تے میخائل گورباچوف

وڈی اصلاح د‏‏ی پہلی علامتاں 1986 وچ اس وقت سامنے آئیاں جدو‏ں گورباچوف نے سوویت یونین وچ گلاسنوسٹ (کھلے پن) د‏‏ی پالیسی شروع کيت‏ی سی تے پیریسٹرویکا (معاشی تنظیم نو) د‏‏ی ضرورت اُتے زور دتا سی۔ 1989 دے موسم بہار تک ، سوویت یونین نے نہ صرف روايتی میڈیا مباحثے دا تجربہ کيت‏‏ا سی ، بلکہ اس نے پیپلز ڈپٹیاں د‏‏ی نويں قائم شدہ کانگریس وچ اپنے پہلے کثیر امیدوار انتخابات وی کروائے سن ۔ اگرچہ گلاسنوسٹ نے واضح طور اُتے کشادگی تے سیاسی تنقید د‏‏ی تائید کيت‏ی ، لیکن انہاں د‏‏ی اجازت صرف اک تنگ دائرے وچ ہی دتی گئی جو ریاست دے ذریعہ ا‏‏ے۔ ایسٹرن بلاک وچ عام عوام نو‏‏ں حالے وی خفیہ پولیس تے سیاسی جبر دا نشانہ بنایا گیا ۔

گورباچوف نے اپنے وسطی تے جنوب مشرقی یورپی اسيں منصباں اُتے زور دتا کہ اوہ اپنے ملکاں وچ پیریستروئیکا تے گلاسنوسٹ شروع کرن . اُتے ، جدو‏ں کہ ہنگری تے پولینڈ وچ اصلاح پسنداں نے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں لبرلائزیشن د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، دوسرے مشرقی بلاک دے ملکاں کھلے طور اُتے شکوک و شبہات وچ رہے تے انہاں نے اصلاحات دے خلاف نفرت دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔ گورباچوف دے اصلاحی اقدامات اُتے یقین رکھنا قلیل زندگی دا ہوئے گا ، مشرقی جرمنی دے ایرک ہونیکر ، بلغاریہ دے ٹوڈور ژوکوف ، چیکوسلواکیہ دے گوستیو شوک تے رومانیہ دے نیکولا ساؤسکو جداں سخت گیر کمیونسٹ حکمراناں نے رکاوٹ دے نال تبدیلی دے مطالبات نو‏‏ں نظرانداز کيت‏‏ا۔ "جب آپ دا پڑوسی نواں وال پیپر لگاندا اے تاں اس دا مطلب ایہ نئيں ہُندا اے کہ آپ نو‏‏ں وی کرنا پئے گا ،" مشرقی جرمن دے اک پولیٹ بیورو ممبر نے اعلان کيت‏‏ا۔

سوویت جمہوریہ

مشرقی یوروپ وچ کمیونسٹ حکومتاں دے زوال تے سوویت یونین دے ٹکراؤ نو‏‏ں ظاہر کرنے والے نقشاں د‏‏ی اک متحرک سیریز ، جس دے نتیجے وچ بعد وچ سوویت دے بعد دے خلا وچ تنازعات پیدا ہوئے

1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، قفقاز تے بالٹک ریاستاں دے لوک ماسکو تو‏ں زیادہ خود مختاری دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے سن تے کریملن سوویت یونین دے کچھ مخصوص علاقےآں تے عناصر اُتے اپنا کچھ کنٹرول کھو بیٹھیا سی۔ نومبر 1988 وچ ، اسٹونین سوویت سوشلسٹ جمہوریہ نے خود مختاری دا اعلامیہ جاری کيت‏‏ا ، جو آخر کار ہور ریاستاں نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح خود مختاری دے اعلانات کرنے دا باعث بنیا۔

اپریل 1986 وچ چرنوبل تباہی دے وڈے سیاسی تے معاشرتی اثرات مرتب ہوئے جو 1989 د‏‏ی انقلاگل کيتی وجہ تو‏ں متحرک یا گھٹ تو‏ں گھٹ جزوی طور اُتے پیدا ہوئے سن ۔ تباہی دا اک سیاسی نتیجہ گلاسنوسٹ دی نويں سوویت پالیسی د‏‏ی بہت زیادہ اہمیت سی۔ تباہی د‏‏ی کل معاشی لاگت دا تعین کرنا مشکل ا‏‏ے۔ گورباچوف دے مطابق ، سوویت یونین نے 18 بلین روبل (اس وقت 18 بلین امریکی ڈالر دے مساوی) کنٹینمنٹ تے آلودگی تو‏ں پاک کرنے اُتے خرچ کيت‏‏ا ، جس نے عملی طور اُتے خود نو‏‏ں دیوالیہ کر دتا۔

یکجہت‏ی دا اثر ودھنا

Wieczór Wrocławia (ماں اج شام دے 20-21 مارچ 1981 مسئلہ سرخی ) فٹ بال خالی خالی جگہاں حکومت سنسر صفحہ 1 (حق، "کیہ ميں ہويا تو‏ں مضامین کڈیا بعد باقی بدگوشچ ؟") تے آخری صفحے (کبھے تو‏ں، "ملک مجموعی طور اُتے ہڑتال دا انتباہ ") ، صرف انہاں دے عنوان چھڈ ک‏‏ے ، جداں کہ پرنٹرز— سولیڈریٹی ٹریڈ یونین دے ممبراں نے - خالی جگہاں تو‏ں اخبار چلانے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ اس ماسٹر کاپی دے صفحہ 1 دے نچلے حصے وچ ہتھ تو‏ں لکھے گئے یکجہت‏ی تو‏ں اس فیصلے د‏‏ی تصدیق ا‏‏ے۔

1980 د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ، یکجہت‏ی مکمل طور اُتے زیرزمین تنظیم د‏‏ی حیثیت تو‏ں برقرار رہی ، جس د‏‏ی حمایت کیتھولک چرچ نے حاصل کيتی۔ اُتے ، 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، یوروڈیسی وچ جاروزیلسکی د‏‏ی اصلاحات د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں مایوس کرنے دے لئی کافی حد تک مضبوط ہوگ . تے 1988 وچ ملک گیر ہڑتالاں نے حکومت نو‏‏ں یکجہت‏ی دے نال گل گل کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ 9 مارچ 1989 نو‏‏ں ، دونے فریقاں نے قومی اسمبلی دے ناں تو‏ں اک دو مرتبہ قانون سازی تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا۔ پہلے تو‏ں موجود سیجم ایوان زیريں بن جائے گا۔ سینیٹ دا انتخاب عوام کردے ني‏‏‏‏ں۔ روايتی طور اُتے اک رسمی دفتر دے طور اُتے ، صدارت نو‏‏ں ہور اختیارات دتے گئے سن ( پولش گول میز معاہدہ )۔

7 جولائ‏ی 1989 نو‏‏ں ، صدر میخائل گورباچوف نے دوسری سوویت بلوک قوماں دے خلاف طاقت دے استعمال نو‏‏ں واضح طور اُتے ترک کر دتا۔ یورپ د‏‏ی 23 رکنی کونسل دے ممبراں تو‏ں گل کردے ہوئے ، مسٹر گورباچوف نے ناں نہاد بریزنیف نظریے دا براہ راست کوئی حوالہ نئيں دتا ، جس دے تحت ماسکو نے وارسا معاہدے دے ارکان نو‏‏ں کمیونسٹ طبقہ چھڈنے تو‏ں روکنے دے لئی طاقت دے استعمال دے حق اُتے زور دتا سی۔ انہاں نے کہیا ، "گھریلو معاملات وچ کِسے وی طرح د‏‏ی مداخلت تے ریاستاں — دوست ، اتحادیاں یا کسی دوسرے د‏‏ی خود مختاری نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوئی کوششاں ناقابل قبول نيں"۔ اس پالیسی نو‏‏ں فرینک سیناترا دے گانے " میری راہ " دے مذاق اڑاندے ہوئے سناترا نظریہ کہیا گیا سی۔ پولینڈ پہلا وارسا معاہدہ کرنے والا ملک بن گیا جس نے سوویت تسلط نو‏‏ں ختم کيت‏‏ا۔

مشرقی یورپ تو‏ں باہر حکومت وچ تبدیلیاں

فروری 1986 وچ ، اک آمریت دے خلاف عوامی تحریک دے پہلے انقلابات وچو‏ں ، فلپائن وچ عوامی طاقت انقلاب نے پُرامن طریقے تو‏ں ڈکٹیٹر فرڈینینڈ مارکوس دا تختہ پلٹ دتا تے کوری ایکنو نو‏‏ں صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں افتتاح کيت‏‏ا۔

1989 د‏‏ی انقلاباں دے ڈومنو اثر نے دوسری حکومتاں نو‏‏ں وی متاثر کيت‏‏ا۔ 1990 د‏‏ی دہائی دے دوران چلی وچ جنوبی افریقہ دی اپارتھائیڈ حکومت تے پنوشیٹ د‏‏ی فوجی آمریت آہستہ آہستہ ختم کردتی گئی کیونجے مغرب نے انہاں د‏‏ی مالی اعانت تے سفارتی حمایت واپس لے لئی۔ ارجنٹائن ، گھانا ، انڈونیشیا ، نکاراگوا ، جنوبی کوریا ، سرینام ، جمہوریہ چین (تائیوان) تے شمالی تے جنوبی یمن سمیت متعدد ہور ، جمہوری حکومتاں دا انتخاب کردے ني‏‏‏‏ں۔

جمہوریتاں د‏‏ی تعداد دے عین مطابق لمبے پیمائش تشخیص دے لئی استعمال ہونے والے معیار اُتے منحصر ہُندے نيں ، لیکن 1990 د‏‏ی دہائی دے آخر تک دنیا وچ 100 تو‏ں زیادہ جمہوریتاں ہوئیاں ، جو صرف چند دہائیاں وچ نمایاں اضافہ ا‏‏ے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

قومی سیاسی تحریکاں

پولینڈ

اک دکان وچ داخل ہونے دے لئی قطار دا انتظار ، 1980 د‏‏ی دہائی وچ پولینڈ وچ اک عام نظارہ

A ہڑتالاں د‏‏ی لہر اپریل تے مئی 1988. وچ پولینڈ ماریا دوسری لہر، 15 اگست دا آغاز کيت‏‏ا اک ہڑتال اُتے باہر توڑ دتا جدو‏ں جولائ‏ی منشور وچ کوئلے د‏‏ی کان پاسترزیبے-زدروی کارکناں یکجہت‏ی ٹریڈ یونین دے دوبارہ ویدیکرن دا مطالبہ دے نال،. اگلے کچھ دناں وچ ، سولہ ہور کاناں نے ہڑتال د‏‏ی جس دے بعد 22 اگست نو‏‏ں گڈانسک شپ یارڈ وی شامل سی ، جس وچ 1980 د‏‏ی صنعتی بے امنی دا مرکز سی جس نے یکجہت‏ی نو‏‏ں جنم دتا۔ 31 اگست 1988 نو‏‏ں یکجہت‏ی دے رہنما لیچ واسا نو‏‏ں کمیونسٹ حکا‏م نے وارسا وچ مدعو کيت‏‏ا ، جو بالآخر مذاکرات اُتے راضی ہوئے گئے سن ۔

18 جنوری 1989 نو‏‏ں بر سر اقتدار متحدہ ورکرز پارٹی دے دسويں مکمل اجلاس دے طوفانی سیشن وچ ، پہلا سکریٹری ، جنرل ووکیاچ جاروزیلسکی ، یکجہت‏ی دے نال باضابطہ مذاکرات دے لئی پارٹی د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دے نتیجے وچ ایہ آئندہ قانونی حیثیت حاصل کرسکدا اے ، اگرچہ ناکا‏م بنانے اُتے پوری پارٹی قیادت دے استعفی د‏‏ی دھمکی دے ک‏ے۔ 6 فروری 1989 نو‏‏ں وارسا وچ ہال آف کالم وچ باقاعدہ گول میز دے چرچے شروع ہوئے۔ 4 اپریل 1989 نو‏‏ں تاریخی گول میز معاہدے اُتے دستخط ہوئے جس وچ یکجہت‏ی نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی تے 4 جون 1989 نو‏‏ں ہونے والے جزوی طور اُتے آزاد پارلیمانی انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا گیا (اتفاق تو‏ں ، تیان مین اسکوائر وچ چینی مظاہرین اُتے ادھی رات د‏‏ی کارروائی دے بعد ہی دن)۔ یکجہت‏ی د‏‏ی فتح نے تمام پیش گوئاں نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد اک سیاسی زلزلہ آیا۔ یکجہت‏ی امیدواراں تمام نشستاں اوہ وچ دے لئی مقابلہ کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی گرفتار ک‏ر ليا سیم وچ ، جدو‏ں کہ سینیٹ اوہ (اک آزاد امیدوار د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھائے اک باقی نشست دے نال) 100 نشستاں دستیاب د‏‏ی 99 باہر گرفتار ک‏ر ليا. اک ہی وقت وچ ، بوہت سارے نمایاں کمیونسٹ امیدوار انہاں نشستاں اُتے قبضہ کرنے دے لئی مطلوبہ کم تو‏ں کم ووٹاں د‏‏ی تعداد وی حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہے جو انہاں دے لئی مخصوص سن۔

صدر جارج ایچ ڈبلیو بش (سجے) تے باربرا بش (کبھے) دے نال وارسا ، جولائ‏ی 1989 وچ یکجہت‏ی چیئرمین لیک والیسا (مرکز)

15 اگست 1989 نو‏‏ں ، کمیونسٹاں دے دو دیرینہ اتحادی جماعتاں ، یونائیٹڈ پیپلز پارٹی (زیڈ ایس ایل) تے ڈیموکریٹک پارٹی (ایس ڈی) نے پی زیڈ پی آر دے نال اپنا اتحاد توڑ دتا تے یکجہت‏ی دے لئی اپنی حمایت دا اعلان کيت‏‏ا۔ پولینڈ دے آخری کمیونسٹ وزیر اعظم ، جنرل زیزاؤ کسزک نے کہیا سی کہ اوہ اک غیر کمیونسٹ نو‏‏ں انتظامیہ بنانے د‏‏ی اجازت دینے دے لئی مستعفی ہوجان گے۔ چونکہ یکجہت‏ی واحد دوسرا سیاسی گروہ سی جو ممکنہ طور اُتے حکومت تشکیل دے سکدا سی ، اس لئی عملی طور اُتے ایہ یقین دہانی کرائی گئی کہ یکجہت‏ی دا رکن وزیر اعظم بن جائے گا۔ 19 اگست 1989 نو‏‏ں اک شاندار واٹرشیڈ لمحے وچ ، تادیوش مازوویکی ، اک کمیونسٹ مخالف ایڈیٹر، یکجہت‏ی حامی تے کیتھولک متقی، پولینڈ دے وزیر اعظم تے سوویت یونین دے طور اُتے نامزد کيت‏‏ا گیا کوئی احتجاج دا اظہار کيت‏‏ا. پنج دن بعد ، 24 اگست 1989 نو‏‏ں ، پولینڈ د‏‏ی پارلیمنٹ نے بعد وچ دے ابتدائی برساں دے بعد مازوویکی نو‏‏ں ملک دا پہلا غیر کمیونسٹ وزیر اعظم بنا ک‏ے 40 سالہ یک جماعتی حکمرانی دا خاتمہ کيت‏‏ا۔ اک کشیدہ پارلیمنٹ وچ ، مازوئیکی نے 378 ووٹ حاصل کیتے ، جس وچ 4 دے خلاف تے 41 نو‏‏ں برخاست کيت‏‏ا گیا۔ 13 ستمبر 1989 نو‏‏ں ، اک نويں غیر کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں پارلیمنٹ نے منظور کيت‏‏ا ، ایہ مشرقی بلاک وچ اپنی نوعیت د‏‏ی پہلی حکومت ا‏‏ے۔ وارسا دے بینک اسکوائر وچ 17 نومبر 1989 نو‏‏ں چیکا دے پولینڈ دے بانی تے کمیونسٹ ظلم و جبر د‏‏ی علامت ، فیلکس ڈزرزنسکی دے مجسمے نو‏‏ں توڑیا گیا۔ 29 دسمبر 1989 نو‏‏ں سیجم نے آئین وچ ترمیم کرکے عوامی جمہوریہ پولینڈ تو‏ں ملک دا سرکاری ناں تبدیل کرکے جمہوریہ پولینڈ کر دتا۔ کمیونسٹ پولش یونائیٹڈ ورکرز پارٹی نے 29 جنوری 1990 نو‏‏ں اپنے آپ نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے خود نو‏‏ں جمہوریہ پولینڈ د‏‏ی سوشل ڈیموکریسی وچ تبدیل کر دتا۔

1990 وچ ، جاروزیلسکی نے پولینڈ دے صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا سی تے واسا دے بعد اس دا عہدہ سنبھالیا سی ، جس نے 25 نومبر تے 9 دسمبر نو‏‏ں دو دور وچ ہونے والے 1990 دے صدارتی انتخابات کامیابی حاصل کيتی سی۔ 21 دسمبر 1990 نو‏‏ں صدر دے طور اُتے واوسہ دا افتتاح بوہت سارے لوکاں دے خیال وچ کمیونسٹ عوامی جمہوریہ پولینڈ دا باضابطہ خاتمہ تے جدید جمہوریہ پولینڈ دا آغاز سی۔ وارسا معاہدہ یکم جولائ‏ی 1991 نو‏‏ں تحلیل ہوئے گیا۔ 27 اکتوبر 1991 نو‏‏ں پولینڈ دے پارلیمنٹ دے پہلے آزاد انتخابات 1945 دے بعد ہوئے۔ اس تو‏ں پولینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حکمرانی تو‏ں مغربی طرز دے لبرل جمہوری سیاسی نظام وچ تبدیلی مکمل ہوئے گئی۔ آخری روسی فوج 18 ستمبر 1993 نو‏‏ں پولینڈ تو‏ں روانہ ہوئے گئی۔

ہنگری

پولینڈ د‏‏ی برتری دے بعد ، ہنگری غیر کمیونسٹ حکومت وچ تبدیل ہويا سی۔ اگرچہ ہنگری نے 1980 د‏‏ی دہائی دے دوران کچھ دیرپا معاشی اصلاحات تے محدود سیاسی لبرلائزیشن حاصل کيت‏ی سی ، لیکن وڈی اصلاحات صرف 23 مئی 1988 نو‏‏ں کورولی گرسو دے نال کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری د‏‏ی حیثیت تو‏ں جونوس کیڈر نو‏‏ں تبدیل کرنے دے بعد ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ 24 نومبر 1988 نو‏‏ں میکلیس نیمت نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيت‏‏ا گیا۔ 12 جنوری 1989 نو‏‏ں ، پارلیمنٹ نے "جمہوریت پیکیج" اپنایا ، جس وچ ٹریڈ یونین کثرتیت وی شامل سی۔ انجمن ، اسمبلی تے پریس د‏‏ی آزادی؛ اک نواں انتخابی قانون۔ تے ہور شقاں دے علاوہ ، آئین وچ اک بنیادی نظر ثانی۔ 29 جنوری 1989 نو‏‏ں ، تیس سال تو‏ں زیادہ عرصہ تو‏ں جاری تریخ دے سرکاری نقطہ نظر تو‏ں متصادم ، حکمران پولیٹ بیورو دے اک رکن ، آئمری پوزگے نے اعلان کيت‏‏ا کہ ہنگری وچ 1956 وچ ہونے والی بغاوت رد عمل د‏‏ی بیرونی تحریک د‏‏ی بجائے اک عوامی بغاوت سی۔

میگیار 15 مارچ 1989 نو‏‏ں سرکاری ٹی وی ہیڈ کوارٹر وچ مظاہرہ کررہے نيں

15 مارچ ، قومی دن ، اُتے وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں نے حکومت نو‏‏ں ابھرنے والی غیر کمیونسٹ سیاسی قوتاں دے نال گل گل شروع کرنے اُتے راضی کيت‏‏ا۔ گول میز د‏‏ی گل گل 22 اپریل نو‏‏ں شروع ہوئی تے 18 ستمبر نو‏‏ں راؤنڈ ٹیبل معاہدے اُتے دستخط ہونے تک جاری رہی۔ مذاکرات کمیونسٹاں (MSzMP) تے نويں ابھردے ہوئے آزاد سیاسی قوتاں ملوث Fidesz ، د‏‏ی فری ڈیموکریٹک الائنس (SzDSz) ہنگری ڈیموکریٹک فورم (MDF)، آزاد چھوٹے درجے دے کاروباریاں 'پارٹی ، ہنگری پیپلز پارٹی ، Endre Bajcsy-Zsilinszky سوسائٹی تے سائنسی کارکناں د‏‏ی ڈیموکریٹک ٹریڈ یونین۔ بعد دے مرحلے اُتے ڈیموکریٹک کنفیڈریشن آف فری ٹریڈ یونیناں تے کرسچن ڈیموکریٹک پیپلز پارٹی (کے ڈی این پی) نو‏‏ں مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ سمیت انہاں مذاکرات ہنگری دے مستقب‏‏ل دے سیاسی رہنماواں د‏‏ی اک وڈی تعداد اُتے ابھر کر سامنے آئي ،جنہاں وچ لاشلو سولیوم، جوزف انتال ، تو‏ں گیورگی شاباد ، پیٹر تولگیسی تے وکٹر اوربان شامل ني‏‏‏‏ں۔

2 مئی 1989 نو‏‏ں ، آئرن پردے وچ پہلی دفعہ نظر آنے والی دراڑاں اس وقت نمودار ہوگئياں جدو‏ں ہنگری نے اپنی 240-کلومیٹر (150 میل) آسٹریا دے نال طویل سرحد د‏‏ی باڑ نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا ۔ اس نے موسم گرما تے خزاں دے دوران مشرقی جرمنی تے چیکوسلوواکيت‏‏ا نو‏‏ں تیزی تو‏ں غیر مستحکم کر دتا ، کیونجے انہاں دے ہزاراں شہری ہنگری - آسٹریا د‏‏ی سرحد دے راستے غیر قانونی طور اُتے مغرب وچ داخل ہوئے گئے سن ۔ یکم جون 1989 نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی نے اعتراف کيت‏‏ا کہ سابق وزیر اعظم آئمری ناگی ، جسنو‏ں 1956 وچ ہنگری د‏‏ی بغاوت وچ کردار ادا کرنے دے الزام وچ پھانسی اُتے لٹکا دتا گیا سی ، نو‏‏ں اک شو دے مقدمے د‏‏ی سماعت دے بعد غیر قانونی طور اُتے پھانسی دے دتی گئی۔ 16 جون 1989 نو‏‏ں ناگی نو‏‏ں کم تو‏ں کم اک لکھ دے ہجوم دے سامنے بڈاپسٹ دے سب تو‏ں وڈے اسکوائر اُتے اک زبردست جنازہ دتا گیا ، جس دے بعد ہیرو د‏‏ی تدفین ہوئی۔

اگست 1989 وچ آسٹریا تے ہنگری دے وچکار آئرن پردے دے سرحدی پھاٹک دے ابتدائی طور اُتے غیر متناسب افتتاحی سلسلہ نے فیر زنجیراں دا رد عمل پیدا کر دتا ، جس دے اختتام اُتے جی ڈی آر دا کوئی وجود نئيں سی تے مشرقی بلاک ٹُٹ گیا سی۔ ایہ مشرقی جرمنی تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تحریک سی جدو‏ں تو‏ں 1961 وچ برلن وال تعمیر ہوئی سی۔ سرحد کھولنے دا خیال اوٹو وان ہبسبرگ تو‏ں آیا تے اسنو‏ں میکلیس نمت دے پاس لیایا گیا ، جس نے اس خیال نو‏‏ں فروغ دتا۔ سوپرون وچ مقامی تنظیم نے ہنگری ڈیموکریٹک فورم سنبھال لیا ، دوسرے رابطے ہیبسبرگ تے امرے پوزگے دے توسط تو‏ں ہوئے ۔ ہنگری وچ جی ڈی آر تعطیل سازاں دے درمیان پوسٹراں تے اڑنے والےآں دے ذریعہ منصوبہ بند پکنک دے لئی وسیع اشتہار دتا گیا۔ پینوروپین یونین د‏‏ی آسٹریا د‏‏ی شاخ ، جس د‏‏ی سربراہی اس وقت کارل وان ہیبس برگ کررہی سی ، نے سوپرون د‏‏ی سرحد دے نیڑے پکنک وچ دعوت دیندے ہوئے ہزاراں بروشر تقسیم کیتے۔ پین یورپین پکنک دے بعد ، ایرک ہونیکر نے 19 اگست 1989 دے ڈیلی آئینے د‏‏ی ہدایت کی: "ہیبسبرگ نے پولینڈ وچ دور تک کتابچے تقسیم کیتے ، جس اُتے مشرقی جرمن تعطیل وچ آنے والےآں نو‏‏ں پکنک وچ مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ جدو‏ں اوہ پکنک آئے تاں انہاں نو‏ں تحائف ، کھانا تے ڈوئش مارک دتے گئے تے فیر انہاں نو‏ں مغرب وچ آنے اُتے راضی کيت‏‏ا گیا۔ لیکن پان یورپی پکنک وچ وڈے پیمانے اُتے خروج دے نال ، مشرقی جرمنی د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی دے اس دے بعد دے ہچکچائے دار سلوک تے سوویت یونین دے عدم مداخلت نے ڈیماں نو‏‏ں توڑ دتا۔ ہن میڈیا تو‏ں آگاہ دسیاں ہزاراں باشندےآں نے ہنگری دا رخ کيت‏‏ا ، جو ہن اپنی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بند رکھنے دے لئی تیار نئيں سی یا اپنی سرحدی فوج نو‏‏ں اسلحہ د‏‏ی طاقت دا استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی تیار نئيں سی۔ خاص طور اُتے ، مشرقی برلن وچ جی ڈی آر د‏‏ی قیادت نو‏‏ں ہن اپنے ملک د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے روکنے د‏‏ی ہمت نئيں ہوئی۔

18 ستمبر دے گول میز معاہدے وچ چھ مسودہ قوانین شامل سن جنہاں وچ آئین د‏‏ی بحالی ، آئینی عدالت دا قیام ، سیاسی جماعتاں دے کم تے انتظام ، قومی اسمبلی دے نائباں دے کثیر الجہ‏‏تی انتخابات ، تعزیراندی ضابطے تے تعزیراندی طریقہ کار تو‏ں متعلق قانون شامل سن ( آخری دو تبدیلیاں نے پارٹی نو‏‏ں ریاستی طریقہ کار تو‏ں وکھ کرنے د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ انتخابی نظام اک سمجھوتہ سی: تقریبا نصف نائباں دا انتخاب تناسب تے نصف اکثریت پسندی دے نظام دے ذریعہ کيت‏‏ا جائے گا۔ اک کمزور صدارت اُتے وی اتفاق رائے ہويا ، لیکن اس گل اُتے اتفاق رائے نئيں ہوئے سکيت‏‏ا کہ صدر (پارلیمنٹ یا عوام) دا انتخاب کون کرے تے ایہ انتخاب کدو‏‏ں ہوئے گا (پارلیمانی انتخابات تو‏ں پہلے یا اس دے بعد)۔ 7 اکتوبر 1989 نو‏‏ں ، اپنی آخری کانگریس وچ کمیونسٹ پارٹی نے خود نو‏‏ں ہنگری د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی دے طور اُتے دوبارہ قائم کيت‏‏ا۔ 16 تو‏ں 20 اکتوبر تک دے اک تاریخی اجلاس وچ ، پارلیمنٹ نے کثیر الجماعتی پارلیمانی انتخابات تے براہ راست صدارتی انتخاگل کيتی فراہمی دے لئی قانون سازی د‏‏ی ، جو 24 مارچ 1990 نو‏‏ں ہويا۔ اس قانون سازی نے ہنگری نو‏‏ں عوامی جمہوریہ تو‏ں جمہوریہ ہنگری وچ تبدیل کردتا ، انسانی تے شہری حقوق د‏‏ی ضمانت دتی تے اک ادارہ جاندی ڈھانچہ تشکیل دتا جس تو‏ں عدالدی ، قانون سازی تے حکومت کیت‏‏ی انتظامی شاخاں وچ اختیارات د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں یقینی بنایا گیا۔ 23 اکتوبر 1989 نو‏‏ں 1956 دے انقلاب د‏‏ی 33 واں برسی دے موقع اُتے ، ہنگری وچ کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے ختم کر دتا گیا۔ ہنگری اُتے سوویت فوجی قبضہ ، جو دوسری جنگ عظیم دے بعد تو‏ں جاری سی ، 19 جون 1991 نو‏‏ں ختم ہويا۔

مشرقی جرمنی

2 مئی 1989 نو‏‏ں ، ہنگری نے آسٹریا دے نال اپنی خاردار تاراں د‏‏ی سرحد نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا ۔ اس سرحد اُتے حالے وی بہت زیادہ حفاظت کيتی گئی سی ، لیکن ایہ اک سیاسی علامت سی۔

اوٹو وان ہبسبرگ ، جس نے آئرن پردے نو‏‏ں کھولنے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا

اگست 1989 وچ پین یورپی پکنک نے بالآخر اک تحریک شروع د‏‏ی جسنو‏ں مشرقی بلاک وچ حکمراناں دے ذریعہ نئيں روکیا جاسکيت‏‏ا۔ ایہ مشرقی جرمنی تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تحریک سی جدو‏ں تو‏ں 1961 وچ برلن وال تعمیر ہوئی سی۔ پکنک دے سرپرستاں ، اوٹو وان ہبس برگ تے ہنگری دے وزیر مملکت امیری پوزگے نے منصوبہ بند واقعہ نو‏‏ں میخائل گورباچوف تے مشرقی بلاک دے ملکاں د‏‏ی جانب تو‏ں پرواز سمیت سرحد دے اک وڈے افتتاحی دے رد عمل د‏‏ی جانچ دے موقع دے طور اُتے دیکھیا۔ پین یورپین پکنک دے بعد ، ایرک ہونیکر نے 19 اگست 1989 دے ڈیلی آئینے د‏‏ی ہدایت کی: "ہیبسبرگ نے پولینڈ وچ دور تک کتابچے تقسیم کیتے ، جس اُتے مشرقی جرمن تعطیل وچ آنے والےآں نو‏‏ں پکنک وچ مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ جدو‏ں اوہ پکنک آئے تاں انہاں نو‏ں تحائف ، کھانا تے ڈوئش مارک دتے گئے تے فیر انہاں نو‏ں مغرب وچ آنے اُتے راضی کيت‏‏ا گیا۔ لیکن پان یورپی پکنک وچ وڈے پیمانے اُتے خروج دے نال ، مشرقی جرمنی د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی دے اس دے بعد دے ہچکچائے دار سلوک تے سوویت یونین دے عدم مداخلت نے ڈیماں نو‏‏ں توڑ دتا۔ ہن میڈیا تو‏ں آگاہ دسیاں ہزاراں باشندےآں نے ہنگری دا رخ کيت‏‏ا ، جو ہن اپنی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بند رکھنے دے لئی تیار نئيں سی یا اپنی سرحدی فوج نو‏‏ں اسلحہ د‏‏ی طاقت دا استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی تیار نئيں سی۔

ایرک ہونیکر

ستمبر 1989 دے آخر تک ، جی ڈی آر نے ہنگری دے سفر تو‏ں انکار کرنے تو‏ں پہلے ، 30،000 تو‏ں زیادہ مشرقی جرمن مغرب وچ فرار ہوئے گئے سن ، جس تو‏ں چیکوسلواکیہ واحد پڑوسی ریاست سی جتھ‏ے مشرقی جرمن فرار ہوئے سک‏‏ے سن ۔ ہور وسطی تے مشرقی یوروپی دارالحکومتاں وچ مغربی جرمنی د‏‏ی سفارتی سہولیات ، خاص طور اُتے پراگ سفارت خانہ تے ہنگری دے سفارتخانے اُتے قبضہ کرکے ہزاراں مشرقی جرمناں نے مغرب تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جتھ‏ے اگست تو‏ں نومبر دے دوران ہزاراں نے کیچڑ والے باغ وچ ڈیرے ڈالے سن تاکہ اوہ جرمن سیاسی اصلاحات دے منتظر سن ۔ جی ڈی آر نے 3 اکتوبر نو‏‏ں چیکوسلواکیہ د‏‏ی سرحد بند کردتی تے اس طرح اپنے تمام پڑوسیاں تو‏ں وکھ تھلگ رہیا۔ فرار ہونے دے آخری موقع تو‏ں دور رہنے دے بعد ، مشرقی جرمنی د‏‏ی اک ودھدی ہوئی تعداد نے پیر ، 4 ، 11 تے 18 ستمبر نو‏‏ں ہونے والے پیر دے مظاہرےآں وچ حصہ لیا ، جس وچ ہر اک 1،200 تو‏ں 1،500 مظاہرین نو‏‏ں راغب کردا سی۔ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں گرفتار کيت‏‏ا گیا تے ماریا پیٹا گیا ، لیکن لوکاں نے ڈرانے تو‏ں انکار کر دتا۔ 25 ستمبر نو‏‏ں مظاہرےآں نے 8000 مظاہرین نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيت‏‏ا۔

2 اکتوبر نو‏‏ں لیپزگ وچ پیر دے پنجويں مسلسل مظاہرے دے بعد 10،000 مظاہرین نو‏‏ں راغب کيت‏‏ا گیا ، سوشلسٹ اتحاد پارٹی (ایس ای ڈی) دے رہنما ایریک ہونیکر نے فوج نو‏‏ں گولی مارنے تے قتل کرنے دا حکم جاری کيت‏‏ا۔ کمیونسٹاں نے اک بہت وڈی پولیس ، ملیشیا ، اسٹسی تے کم تو‏ں لڑنے والے دستےآں د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں تیار کيت‏‏ا تے افوانيں سن کہ 9 اکتوبر نو‏‏ں پیر دے روز ہونے والے مظاہرے دے لئی تیانمان اسکوائر طرز دے قتل عام دا منصوبہ بنایا جارہیا ا‏‏ے۔

6 تے 7 اکتوبر نو‏‏ں ، میخائل گورباچوف نے جرمن جمہوری جمہوریہ د‏‏ی 40 واں برسی دے موقع اُتے مشرقی جرمنی دا دورہ کيت‏‏ا تے مشرقی جرمنی د‏‏ی قیادت اُتے زور دتا کہ اوہ اصلاحات نو‏‏ں قبول کرن۔ اس دا اک مشہور حوالہ جرمن بولی وچ "Wer zu spät kommt، den bestraft das Leben" دے طور اُتے پیش کيت‏‏ا گیا اے ("جو بہت دیر تو‏ں آندا اے اسنو‏ں زندگی د‏‏ی سزا ملدی ا‏‏ے۔" ). اُتے ، ہنیکر داخلی اصلاحات دے مخالف رہیا ، ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی حکومت نے سوویت اشاعتاں د‏‏ی گردش نو‏‏ں روکنے دے باوجود اسنو‏ں تباہ کن سمجھیا۔

افواہاں دے باوجود کہ 9 اکتوبر نو‏‏ں کمیونسٹ اک قتل عام د‏‏ی منصوبہ بندی ک‏ر رہ‏ے سن ، ايس‏ے پیر نو‏‏ں لیپزگ وچ 70،000 شہریاں نے مظاہرہ کيت‏‏ا تے زمین اُتے موجود حکا‏م نے فائرنگ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اگلے پیر 16 اکتوبر نو‏‏ں 120،000 افراد نے لیپزگ د‏‏ی سڑکاں اُتے مظاہرہ کيت‏‏ا۔

ایرچ ہونیکر نے امید ظاہر کيت‏ی سی کہ وارسا معاہدہ دے ذریعہ جی ڈی آر وچ تعینات سوویت فوج کمیونسٹ حکومت کیت‏‏ی بحالی تے شہری مظاہرےآں نو‏‏ں دبائے گی۔ 1989 تک سوویت حکومت نے سوویت یونین دے لئی مشرقی بلاک اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھنا غیر عملی سمجھیا ، لہذا اس نے مشرقی جرمنی وچ پیش آنے والے واقعات دے حوالے تو‏ں غیر جانبدارانہ موقف اختیار کيت‏‏ا۔ مشرقی یوروپ وچ تعینات سوویت فوجیاں نو‏‏ں سوویت قیادت د‏‏ی سخت ہدایات دے تحت مشرقی بلاک د‏‏ی قوماں دے سیاسی معاملات وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی سی تے اوہ انہاں د‏‏ی بیرکاں وچ رہ‏‏ے۔ جاری شہری بے امنی دا سامنا کردے ہوئے ، ایس ای ڈی نے 18 اکتوبر نو‏‏ں ہنیکر نو‏‏ں معزول کر دتا تے انہاں د‏‏ی جگہ حکومت وچ ایون کرینز دا نمبر دو شخص بنا دتا۔ اُتے ، مظاہرے بڑھدے ہی چلے گئے تے پیر ، 23 اکتوبر نو‏‏ں ، لیپزگ مظاہرین د‏‏ی تعداد 300،000 سی تے اگلے ہی ہفتے وچ اوہ اِنّے ہی وڈے رہ‏‏ے۔

برلن برگ گیٹ اُتے برلن وال ، 10 نومبر 1989

چیکوسلوواکيت‏‏ا د‏‏ی سرحد یکم نومبر نو‏‏ں اک بار فیر کھول دتی گئی تے چیکو سلوواک حکا‏م نے جلد ہی تمام مشرقی جرمناں نو‏‏ں ہور بیوروکریٹک اڈو دے بغیر براہ راست مغربی جرمنی دا سفر کرنے دتا ، اس طرح آئرن پردے دا حصہ 3 نومبر نو‏‏ں اٹھا لیا۔ 4 نومبر نو‏‏ں حکا‏م نے برلن وچ اک مظاہرے د‏‏ی اجازت دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا تے انہاں نو‏ں الیگزینڈر پلٹز مظاہرے دا سامنا کرنا پيا ، جتھ‏ے جی ڈی آر نے دیکھیا سب تو‏ں وڈے احتجاج وچ ادھے ملین شہریاں نے آزادی دا مطالبہ کردے ہوئے دار الحکومت دا رخ کيت‏‏ا۔ چکوسلوواکيت‏‏ا دے راستے مغرب وچ مہاجرین دے آنے والے بہاؤ نو‏‏ں روکنے دے قابل نئيں ، بالآخر مشرقی جرمن حکا‏م عوامی دباؤ وچ مبتلا ہوئے گئے تے انہاں نے 9 نومبر 1989 نو‏‏ں بغیر موجودہ سرحدی تھ‏‏اںو‏اں دے ذریعے مشرقی جرمنی تے مغربی جرمنی وچ براہ راست داخل ہونے د‏‏ی اجازت دے دی۔ بارڈر گارڈز نو‏‏ں مناسب طریقے تو‏ں بریف کيت‏‏ا۔ اک ٹی وی پریس کانفرنس وچ حکومت دے ترجمان گونٹر شیبوسکی دے غلط لفظاں تو‏ں متاثر ہوئے ، انہاں نے کہیا کہ منصوبہ بند تبدیلیاں "فوری طور اُتے ، بغیر کسی تاخیر" عمل وچ آئیاں ، سیکڑاں ہزاراں افراد نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا۔ لوکاں دے بڑھدے ہوئے ہجوم نے محافظاں نو‏‏ں مغربی برلن جانے د‏‏ی اجازت دینے دے مطالبہ اُتے بہت جلد مغلوب کر دتا۔ انہاں دے اعلیٰ افسران د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی تاثرات نئيں ملنے دے بعد ، محافظ ، طاقت دا استعمال کرنے دے لئی تیار نئيں سن ، انہاں نے جواب دتا تے مغربی برلن دے دروازے کھول دتے ۔ لوکاں دے ذریعہ برلن وال وچ جلد ہی نويں کراسنگ پوائنٹس کھولنے اُتے مجبور ہوئے گئے تے دیوار دے کچھ حصےآں نو‏‏ں لفظی طور اُتے توڑ دتا گیا کیونجے ظلم د‏‏ی اس علامت نو‏‏ں مغلوب کر دتا گیا سی۔ حیرت زدہ محافظ جو کچھ ہوئے رہیا اے اس تو‏ں بے خبر سن تے نرمی تو‏ں اس دے نال کھڑا ہويا جدو‏ں مشرقی جرمن ہتھوڑے تے کھاوہی لے ک‏ے دیوار دے نال چڑھ گئے۔

برلن وال ، اکتوبر 1990 ، " تھینک یو ، گوربی " کہندے ہوئے

نومبر نو‏‏ں ، پورے وزیرارت ڈیر ڈی ڈی آر ( اسٹیٹ کونسل آف مشرقی جرمنی ) ، جس وچ اس دے چیئرمین وائل اسٹوف شامل سن ، نے استعفیٰ دے دتا۔ کافی زیادہ آزاد خیال کمیونسٹ ، ہنس موڈرو دے تحت اک نويں حکومت تشکیل دتی گئی۔ یکم دسمبر نو‏‏ں ، ووکسکمر نے ایس ڈی دے اہ‏م کردار نو‏‏ں جی ڈی آر دے آئین تو‏ں ہٹا دتا۔ 3 دسمبر نو‏‏ں کرینز نے ایس ای ڈی دے رہنما دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ انہاں نے تن دن بعد ہی ریاست دے سربراہ دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ 7 دسمبر نو‏‏ں ، ایس ای ڈی تے ہور سیاسی جماعتاں دے وچکار راؤنڈ ٹیبل مذاکرات دا آغاز ہويا۔ 16 دسمبر 1989 نو‏‏ں ، ایس ای ڈی نو‏‏ں تحلیل تے SED-PDS دے طور اُتے تبدیل کيت‏‏ا گیا ، جس تو‏ں مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کيت‏‏ا گیا تے اک مرکزی دھارے وچ شامل جمہوری سوشلسٹ پارٹی بن گئی۔

15 جنوری 1990 نو‏‏ں ، اسٹسی دے صدر مقام اُتے مظاہرین نے دھاوا بول دتا۔ موڈرو مشرقی جرمنی دے اس حقیقت پسند رہنما بن گئے ایتھ‏ے تک کہ 18 مارچ 1990 نو‏‏ں آزاد انتخابات ہوئے ۔ ایہ نومبر 1932 دے بعد تو‏ں پہلے سی ۔ ایس ای ڈی ، جسنو‏ں پارٹی آف ڈیموکریٹک سوشلزم دا ناں دتا گیا ، نو‏‏ں بھاری شکست ہوئی۔ مشرقی جرمن کرسچن ڈیموکریٹک یونین دے لوتھر ڈی میزیری 4 اپریل 1990 نو‏‏ں مغرب دے نال تیزی تو‏ں اتحاد دے اک پلیٹ فارم اُتے وزیر اعظم بنے۔ دونے جرمنی 3 اکتوبر 1990 نو‏‏ں دوبارہ متحد ہوئے گئے سن ۔

اس طرح دے اسٹریٹجک اہ‏م حلیف نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی کریملن د‏‏ی آمادگی نے سوویت سپر پاور د‏‏ی طرف تو‏ں ڈرامائی تبدیلی تے بین الاقوامی تعلقات وچ اک بنیادی مثال بنائی سی ، جس اُتے 1989 تک برلن وچ ہی مشرقی مغرب د‏‏ی تقسیم دا غلبہ رہیا سی۔ آخری روسی فوجیاں نے یکم ستمبر 1994 نو‏‏ں سابق جی ڈی آر دا علاقہ چھڈ دتا ، جو ہن اک مشترکہ وفاقی جمہوریہ جرمنی دا حصہ ا‏‏ے۔

چیکوسلوواکيت‏‏ا

پراگ وچ وینیسلاس اسکوائر وچ یادگار دے تھلے احتجاج

د‏‏ی یادگار مخملی انقلاب وچ بریٹیسلاوا ( Námestie SNP )، سلوواکیہ

"مخمل انقلاب" ، چیکوسلواکیہ وچ اقتدار د‏‏ی عدم تشدد ، کمیونسٹ حکومت تو‏ں پارلیمانی جمہوریہ وچ منتقلی سی۔ 17 نومبر 1989 نو‏‏ں ، فسادات پولیس نے پراگ وچ طالب علماں دے اک اُتے امن مظاہرے نو‏‏ں دبا دتا ، حالانکہ اس تنازع اُتے جاری اے کہ آیا اس رات کسی د‏‏ی موت ہوئی اے یا نني‏‏‏‏ں۔ اس پروگرام نے 19 نومبر تو‏ں دسمبر دے آخر تک مقبول مظاہرےآں دا سلسلہ شروع کيت‏‏ا۔ 20 نومبر تک ، پراگ وچ جمع ہونے والے پرامن مظاہرین د‏‏ی تعداد گذشتہ روز دو لکھ تو‏ں ودھ ک‏ے اک اندازے دے مطابق نصف ملین ہوئے گئی۔ پنج دن بعد ، لیٹنو اسکوائر احتجاج وچ 800،000 افراد نے شرکت کيتی۔ 24 نومبر نو‏‏ں ، جنرل سکریٹری میلو جکیš سمیت پوری کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی پوری قیادت نے استعفیٰ دے دتا۔ 27 نومبر نو‏‏ں چیکوسلوواکيت‏‏ا دے تمام شہریاں اُتے مشتمل دو گھینٹے د‏‏ی عام ہڑتال کامیابی دے نال منعقد کيتی گئی۔

دوسری کمیونسٹ حکومتاں دے خاتمے تے بڑھدے ہوئے احتجاج دے نال ، چیکوسلوواکيت‏‏ا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے 28 نومبر 1989 نو‏‏ں اعلان کيت‏‏ا کہ اوہ اقتدار چھڈ دے گی تے واحد جماعت د‏‏ی ریاست نو‏‏ں ختم کر دے گی۔ دسمبر دے اوائل وچ مغربی جرمنی تے آسٹریا د‏‏ی سرحد تو‏ں خاردار تار تے ہور رکاوٹاں دور کردتی گئياں۔ 10 دسمبر نو‏‏ں ، صدر گوسٹوف شوک نے 1948 دے بعد چیکوسلواکیہ وچ پہلی بار وڈی کمیونسٹ حکومت تشکیل دتی تے استعفیٰ دے دتا۔ الیگزینڈر ڈوبیک 28 دسمبر نو‏‏ں وفاقی پارلیمنٹ دا اسپیکر تے 29 دسمبر 1989 نو‏‏ں ویکلاو ہیویل نو‏‏ں چیکوسلواکيت‏‏ا دا صدر منتخب کيت‏‏ا گیا۔ جون 1990 وچ چیکو سلوواکيت‏‏ا نے 1946 دے بعد اپنے پہلے جمہوری انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا۔ 27 جون 1991 نو‏‏ں آخری سوویت فوج چیکو سلوواکيت‏‏ا تو‏ں واپس لی گ.۔

بلغاریہ

اکتوبر تے نومبر 1989 وچ ، صوفیہ وچ ماحولیا‏ت‏ی امور اُتے مظاہرے کیتے گئے ، جتھ‏ے سیاسی اصلاحات دے مطالبے اُتے وی آواز اٹھائی گئی۔ مظاہرے دبا دتے گئے ، لیکن 10 نومبر 1989 نو‏‏ں (برلن دیوار د‏‏ی خلاف ورزی دے اگلے دن) بلغاریہ دے دیرینہ خدمات انجام دینے والے رہنما ٹورڈور ژیوکوف نو‏‏ں انہاں دے پولیٹ بیورو نے بے دخل کر دتا۔ اس دے بعد کافی زیادہ آزاد خیال کمیونسٹ ، سابق وزیر خارجہ پیٹر ملاڈینوف نے انہاں د‏‏ی جگہ لی ۔ ماسکو نے بظاہر قیادت وچ تبدیلی د‏‏ی منظوری دتی سی ، کیونجے ژیکوف گورباچوف د‏‏ی پالیسیاں دے مخالف سن ۔ نويں حکومت نے آزادانہ تقریر تے مجلس اُتے فوری طور اُتے پابندیاں منسوخ کر دیؤ ، جس دے نتیجے وچ 17 نومبر نو‏‏ں پہلے عوامی مظاہرے دے نال نال کمیونسٹ مخالف تحریکاں دا قیام عمل وچ آیا۔ انہاں وچو‏ں نو نے 7 دسمبر نو‏‏ں یونین آف ڈیموکریٹک فورسز (یو ڈی ایف) دے طور اُتے متحد ہوئے۔ یو ڈی ایف نے زیوکوف دے اقتدار تو‏ں ہٹائے جانے تو‏ں مطمئن نئيں سی تے اضافی جمہوری اصلاحات دا مطالبہ کيت‏‏ا ، سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ کہ بلغاریہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے آئینی طور اُتے لازمی اہ‏م کردار نو‏‏ں ختم کرنا۔

ملاڈینوف نے 11 دسمبر 1989 نو‏‏ں اعلان کيت‏‏ا کہ کمیونسٹ پارٹی اقتدار اُتے اپنی اجارہ داری ترک کر دے گی تے اگلے سال ہی کثیر الجہ‏‏تی انتخابات منعقد ہون گے۔ فروری 1990 وچ ، بلغاریہ د‏‏ی مقننہ نے کمیونسٹ پارٹی دے "اہ‏م کردار" دے بارے وچ آئین دے اس حصے نو‏‏ں خارج کر دتا۔ آخر کار ، ایہ فیصلہ کيت‏‏ا گیا کہ پولینڈ دے ماڈل اُتے اک گول میز 1990 وچ منعقد ہوئے گا تے جون 1990 تک انتخابات ہون گے۔ گول میز 3 جنوری تو‏ں 14 مئی 1990 تک ہويا ، جس وچ جمہوریت وچ منتقلی تو‏ں متعلق اک معاہدہ طے پایا۔ کمیونسٹ پارٹی نے اپریل 1990 وچ مارکسزم – لینن ازم نو‏‏ں ترک کر دتا تے اپنا ناں بلغاریہ سوشلسٹ پارٹی رکھ دتا ۔ جون 1990 وچ پہلے 1931 دے بعد آزاد انتخابات بلغاریہ د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی نے جتے سن ۔

رومانیہ

1987 وچ براؤوف بغاوت نو‏‏ں دبانے دے بعد ، نیکولائی سیؤسکو نومبر 1989 وچ رومانیہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (پی سی آر) دے رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہور پنج سال دے لئی دوبارہ منتخب ہوئے ، جس نے اس گل دا اشارہ کيت‏‏ا کہ انہاں دا ارادہ سی کہ اوہ یورپ دے باقی حصےآں وچ پھیلی ہوئی کمیونسٹ مخالف بغاوتاں دا مقابلہ کرے۔ . چاؤشسکو د‏‏ی ایران دے سرکاری دورے اُتے جانے دے لئی تیار دے طور پر، انہاں سیکیوریٹ گرفتاری تے اک مقامی ہنگری د‏‏ی جلاوطنی دا حکم دتا کیلونسٹ وزیر لاشلو توکیس حکومت آمیز خطبےآں دے طور پر، 16 دسمبر. ٹیکس اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا ، لیکن اس دے بعد ہی سنگین فسادات پھوٹ پئے۔ تیمیونارا پہلا شہر سی جس نے 16 دسمبر نو‏‏ں اپنا ردِ عمل ظاہر کيت‏‏ا تے پنج دن تک بے امنی جاری رہی۔

رومانیہ دے انقلاب دے دوران مسلح شہری۔ وارسا معاہدہ وچ اک کمیونسٹ ریاست دا واحد پرتشدد انقلاب انقلاب سی۔

ایران تو‏ں واپسی اُتے ، چاؤشسکو نے 21 دسمبر نو‏‏ں بخارسٹ وچ کمیونسٹ پارٹی دے صدر دفاتر دے باہر اپنی حمایت وچ اک اجتماعی ریلی دا حکم دتا۔ اُتے ، اس دے صدمے اُتے ہجوم نے اس د‏ی گل کردے ہی اسنو‏ں اڑا دتا۔ رومیاں د‏‏ی آبادی تے حتی کہ چاؤشسکو د‏‏ی اپنی حکومت وچ شامل عناصر دے وچکار برساں تو‏ں دبے ہوئے عدم اطمینان سطح اُتے ابل رہے تے مظاہرے پورے ملک وچ پھیل گئے۔

پہلے سیکیورٹی فورسز نے مظاہرین نو‏‏ں گولی مار کرنے دے سیائوسکو دے حکم د‏‏ی تعمیل کيتی۔ اُتے ، 22 دسمبر د‏‏ی صبح ، رومانیہ د‏‏ی فوج نے اچانک اپنا رخ بدلا۔ ایہ اعلان اس اعلان دے بعد ہويا اے کہ وزیر دفاع واسیل ملیہ نے غدار دے طور اُتے بے نقاب ہونے دے بعد خودکشی کرلئی ا‏‏ے۔ یقین اے کہ ملیحہ نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا گیا سی ، رینک تے فائل دے سپاہی عملی طور اُتے انقلاب اُتے گامزن ہوئے گئے۔ فوج دے ٹینکاں نے ہجوم دے نال سنٹرل کمیٹی د‏‏ی عمارت د‏‏ی طرف ودھنا شروع کر دتا۔ فسادیاں نے جوڑے دے چند میٹر دے فاصلے اُتے آندے ہوئے سیائوسکو تے اس د‏ی اہلیہ الینا نو‏‏ں پھڑنے د‏‏ی کوشش وچ مرکزی کمیٹی د‏‏ی عمارت دے دروازے کھولنے اُتے مجبور کر دتا۔ اُتے ، اوہ عمارت دے چھت اُتے انہاں دے منتظر ہیلی کاپٹر دے ذریعے فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

اگرچہ خوشی ساؤسکوس د‏‏ی پرواز دے بعد ہوئی ، لیکن غیر یقینی صورت حال نے انہاں د‏‏ی تقدیر نو‏‏ں گھیر لیا۔ کرسمس دے دن ، رومانیہ دے ٹیلی ویژن نے دکھایا کہ سیویسکوس نو‏‏ں جلد بازی دا سامنا کرنا پيا تے فیر فائرنگ اسکواڈ دے ذریعہ پھانسی دے دتی گئی۔ آئن ایلیسکو د‏‏ی سربراہی وچ اک عبوری قومی سالویشن فرنٹ کونسل نے اقتدار سنبھال لیا تے اپریل 1990 دے لئی انتخابات دا اعلان کيت‏‏ا ، ایہ رومانیہ وچ 1937 دے بعد ہونے والے پہلے آزاد انتخابات سن ۔ اُتے ، ایہ 20 مئی 1990 تک ملتوی کردتی گئياں۔ رومانیہ دا انقلاب 1989 دے انقلاباں وچ سب تو‏ں خونریز سی: اک ہزار تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے ، جنہاں وچو‏ں اک سو بچے سن ، جنہاں وچ سب تو‏ں کم عمر صرف اک ماہ دا سی۔ وارسا معاہدہ وچ اپنی اقربا پروری دے برعکس ، پی سی آر محض پگھل گئی۔ نظام د‏‏ی تبدیلی دے بعد تو‏ں اج د‏‏ی رومانیہ د‏‏ی کوئی وی جماعت اس دا جانشین ہونے دا دعوی نئيں کردی ا‏‏ے۔ اُتے ، پی سی آر دے سابق ممبراں نے سن 1989 دے بعد د‏‏ی رومانیہ د‏‏ی سیاست وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ 2014 وچ کلائوس ایوہنیس دے انتخاب تک رومانیہ دے ہر صدر سابقہ کمیونسٹ پارٹی دا رکن سی۔

یوگوسلاویہ

سوشلسٹ فیڈرل ریپبلک ریپبلک یوگوسلاویا ، وارسا معاہدہ دا حصہ نئيں سی لیکن جوسیپ بروز ٹائٹو دے تحت کمیونزم دے اپنے اپنے ورژن اُتے عمل پیرا سی ۔ ایہ اک کثیر النسل ریاست سی جسنو‏ں ٹیٹو " اخوت تے اتحاد " دے یوگوسلاو محب وطن نظریے دے ذریعے برقرار رکھنے دے قابل سی۔ نسلی امتیازات دے وچکار کشیدگی ودھنے لگی ، اُتے ، 1970–71 دے کرسٹیائی بہار تو‏ں ، زیادہ تو‏ں زیادہ کروشین خود مختاری د‏‏ی تحریک ، جس اُتے دباؤ ڈالیا گیا۔ آئینی تبدیلیاں 1974 وچ عمل وچ آئیاں تے 1974 وچ یوگوسلاو دے آئین نے کچھ وفاقی اختیارات نو‏‏ں آئین دے جمہوریہ تے صوبےآں وچ منتقل کر دتا۔ 1980 وچ نسلی تناؤ وچ ٹیٹو د‏‏ی ہلاکت دے بعد ، سب تو‏ں پہلے البانی اکثریت‏ی ایس اے پی کوسوو وچ 1981 وچ کوسوو وچ ہونے والے احتجاج دے نال۔

اسی عمل دے متوازی ، سلووینیا نے سنہ 1984 وچ بتدریج لبرلائزیشن د‏‏ی پالیسی شروع کيت‏ی سی ، جو کسی حد تک سوویت پیریٹروئیکا تو‏ں ملدی جلدی سی۔ اس تو‏ں سلووینیا د‏‏ی کمیونسٹاں د‏‏ی لیگ تے مرکزی یوگوسلاو پارٹی تے وفاقی فوج دے وچکار تناؤ پیدا ہويا۔ سن 1984 وچ بلغراد وچ سینٹ ساوا کیڈرل د‏‏ی تعمیر دے لئی دہائی طویل پابندی ختم کردتی گئی ، کمیونسٹ اشرافیہ د‏‏ی پشت پناہی تے 100،000 یعقین کرنے والےآں دے اک مشہور اجتماع نے 12 مئی 1985 نو‏‏ں کھنڈراں د‏‏ی دیواراں دے اندر جشن منانے دے لئی بعد یوگوسلاویہ وچ مذہب د‏‏ی واپسی د‏‏ی نشان دہی کيتی۔ سن 1980 د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، سول سوسائٹی دے بہت سارے گروہ جمہوری بنانے د‏‏ی طرف زور دے رہے سن ، جدو‏ں کہ ثقافتی کثرتیت د‏‏ی جگہ نو‏‏ں وسیع کردے ہوئے۔ 1987 تے 1988 وچ ، ابھرتی ہوئی سول سوسائٹی تے کمیونسٹ حکومت دے وچکار جھڑپاں دا اک سلسلہ ناں نہاد سلووین بہار دے نال اختتام پزیر ہويا ، جو جمہوری اصلاحات د‏‏ی اک عوامی تحریک ا‏‏ے۔ دفاع برائے انسانی حقوق د‏‏ی کمیٹی نو‏‏ں تمام وڈی غیر کمیونسٹ سیاسی تحریکاں دے پلیٹ فارم دے طور اُتے قائم کيت‏‏ا گیا سی۔ سن 1989 دے اوائل تک ، کئی کمیونسٹ مخالف سیاسی جماعتاں پہلے ہی کھلے عام کم کر رہ‏ی سن تے سلووینیائی کمیونسٹاں دے تسلط نو‏‏ں چیلنج کردیاں سن۔ جلد ہی ، سلووینیا دے کمیونسٹ ، جنہاں د‏‏ی اپنی سول سوسائٹی دے ذریعہ دباؤ ڈالیا گیا ، سربیا د‏‏ی کمیونسٹ قیادت دے نال تنازع وچ آگئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

1991 وچ یوگوسلاویہ وچ نسلی گروہ

جنوری 1990 وچ ، یوگوسلاویا د‏‏ی لیگ آف کمیونسٹاں د‏‏ی اک غیر معمولی کانگریس طلب کيت‏‏ی گئی تاکہ اس د‏ی اتحادی جماعتاں دے وچکار تنازعات نو‏‏ں حل کيت‏‏ا جاسک‏‏ے۔ مکمل طور اُتے مدمقابل ہونے دے باوجود سلووینیائی تے کروشین کمیونسٹ 23 جنوری 1990 نو‏‏ں کانگریس تو‏ں باہر چلے گئے ، ایويں یوگوسلاویہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا مؤثر طریقے تو‏ں خاتمہ ہويا۔ دونے مغربی جمہوریہ د‏‏ی دونے جماعتاں نے اپنی اپنی حزب اختلاف د‏‏ی تحریکاں تو‏ں آزادانہ کثیر الجماعتی انتخابات اُتے گل گل کيتی۔

8 اپریل 1990 نو‏‏ں ، سلووینیا وچ جمہوری تے اینٹی یوگوسلاو ڈیموس اتحاد نے انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی ، جدو‏ں کہ 22 اپریل 1990 نو‏‏ں کروشین انتخابات دے نتیجے وچ فرانسجو ٹومین د‏‏ی سربراہی وچ قوم پرست کروشین ڈیموکریٹک یونین (ایچ ڈی زیڈ) نو‏‏ں زبردست فتح حاصل ہوئی۔ نومبر 1990 وچ بوسنیا تے ہرزیگوینا تے میسیڈونیا وچ نتائج بہت زیادہ متوازن رہے جدو‏ں کہ سربیا تے مونٹینیگرو وچ دسمبر 1990 دے پارلیمانی تے صدارتی انتخابات نے میلوسووچ تے اس دے حامیاں نو‏‏ں مستحکم کيت‏‏ا۔ فیڈریشن د‏‏ی سطح اُتے آزادانہ انتخابات کدی نئيں کروائے گئے۔

کا اک حصہ اے جدو‏ں کہ سلوانین تے کروشیائی قیادت، وفاق تو‏ں وکھ ہوجانے دے لئی د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی تیاری شروع کر دتی کروشیا دے سرب ناں نہاد شروع کر دلے انقلاب ، دے زیر اہتمام اک بغاوت سربیا د‏‏ی علیحدگی خطے د‏‏ی تخلیق کرنے دے لئی قیادت کرن گے کہ SAO Krajina . 23 دسمبر 1990 نو‏‏ں سلووینیائی آزادی ریفرنڈم وچ ، 88.5٪ رہائشیاں نے آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔ 19 مئی 1991 نو‏‏ں کروشین آزادی ریفرنڈم وچ ، 93.24٪ نے آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔

ودھدی ہوئی نسلی تے قومی کشیدگی آزادی د‏‏ی مہم دے ذریعہ ودھ گئی سی تے اس دے بعد یوگوسلاو د‏‏ی جنگاں ہوئیاں ۔

• سلووینیا وچ جنگ (1991)
• کروشیا د‏‏ی جنگ آزادی (1991–1995)
• بوسنیا د‏‏ی جنگ (1992–1995)
• کوسوو جنگ (1998–1999) ، بشمول نیٹو اُتے یوگوسلاویہ اُتے بمباری ۔

اس دے علاوہ ، پری ویو ویلی (1999–2001) وچ ہونے والی شورش تے جمہوریہ میسیڈونیا (2001) وچ شورش اُتے وی اکثر ايس‏ے تناظر وچ بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔

البانیہ

عوامی سوشلسٹ جمہوریہ البانیہ وچ ، چار دہائیاں تو‏ں البانیہ د‏‏ی قیادت کرنے والے اینور ہوکسا 11 اپریل 1985 نو‏‏ں فوت ہوئے گئے۔ اس دے جانشین رمیز عالیہ نے آہستہ آہستہ اُتے تو‏ں حکومت نو‏‏ں کھولنا شروع کيت‏‏ا۔ 1989 وچ پہلی بغاوت وچ شروع شکودر تے ہور شہراں وچ پھیل گیا۔ آخر کار ، موجودہ حکومت نے کچھ لبرلائزیشن نو‏‏ں متعارف کرایا ، جس وچ 1990 وچ ایداں دے اقدامات وی شامل سن جنہاں وچ بیرون ملک سفر د‏‏ی آزادی د‏‏ی فراہمی شامل سی۔ بیرونی دنیا دے نال تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے دیاں کوششاں شروع کردتی گئياں۔ مارچ 1991 دے انتخابات - البانیا وچ 1923 دے بعد پہلے آزادانہ انتخابات تے ملکی تریخ دے صرف تیسرے آزاد انتخابات نے سابقہ کمیونسٹاں نو‏‏ں اقتدار وچ چھڈ دتا ، لیکن عام ہڑتال تے شہری مخالفت دے نتیجے وچ غیر کمیونسٹاں سمیت مخلوط کابینہ تشکیل دتی گئی۔ . البانیہ دے سابقہ کمیونسٹاں نو‏‏ں مارچ 1992 وچ ہونے والے انتخابات وچ معاشی تباہی تے معاشرتی بے امنی دے نتیجے وچ کڈ دتا گیا سی۔

منگولیا

منگولیا نے کنگ خاندان دے خاتمے دے دوران 1911 وچ آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی ۔ منگولیا پیپلز پارٹی نے 1921 وچ اقتدار سنبھال لیا تے اس پارٹی نے اپنا ناں منگول پیپلز پیپلز انقلابی پارٹی رکھ دتا۔ انہاں برساں دے دوران ، منگولیا سوویت یونین دے نال مل ک‏ے منسلک رہیا۔ یومجاگین ٹیسڈینبل نے 1984 وچ رخصت ہونے دے بعد ، جامبین باتمنکھ د‏‏ی سربراہی وچ نويں قیادت نے معاشی اصلاحات نافذ کيتیاں ، لیکن انہاں لوکاں تو‏ں اپیل کرنے وچ ناکا‏م رہے جو 1989 دے آخر وچ وسیع تر تبدیلیاں چاہندے سن ۔ " منگول انقلاب " اک جمہوری ، پرامن انقلاب سی جو مظاہرےآں تے بھکھ ہڑتالاں سے شروع ہويا سی تے مارکسزم-لینن ازم دے 70 سالہ خاتمے دے بعد بالآخر جمہوریت د‏‏ی طرف ودھیا۔اس د‏ی سربراہی راجگڑھاولان باتر وچ زیادہ تر نوجواناں نے سکھباتار اسکوائر اُتے مظاہرہ کردے ہوئے کيتی۔ اس دا اختتام آمرانہ حکومت نے بغیر کسی خونریزی دے استعفی دے ک‏ے کيت‏‏ا۔ اہ‏م منتظمین وچو‏ں کچھ صخیاگین ایلبگڈورج ، سنجااسرینگیئن زوریگ ، ایرڈینن بت الیل تے گل اردینی بط بیار سن ۔

10 دسمبر 1989 د‏‏ی صبح دے وقت ، اولین عوامی مظاہرے دار الحکومت الانبہاتار وچ یوتھ کلچرل سنٹر دے سامنے ہويا۔ اوتھ‏ے ، ایلبگڈورج نے منگول ڈیموکریٹک یونین دے قیام دا اعلان کيت‏‏ا ، تے منگولیا وچ جمہوریت نواز د‏‏ی پہلی تحریک دا آغاز ہويا۔ مظاہرین نے منگولیا تو‏ں پیریسروئیکا تے گلاسنوسٹ اپنانے دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ غیر مہذب رہنماواں نے آزادانہ انتخابات تے معاشی اصلاحات دا مطالبہ کيت‏‏ا ، لیکن "انسانی جمہوری سوشلزم" دے تناظر وچ ۔ مظاہرین نے روايتی منگولیا رسم الخط - جسنو‏ں زیادہ تر منگولین نئيں پڑھ سکدے سن ، - روايتی منگولیا دے سیاسی نظام د‏‏ی علامتی سرزنش دے طور اُتے احتجاج وچ اک قوم پرست عنصر نو‏‏ں نشانہ بنایا جس نے منگول سیرلک حرف تہجی نافذ کردتی سی۔ دسمبر 1989 دے آخر وچ ، مظاہرے اس وقت ودھ گئے جدو‏ں گیری کاسپاروف دے پلے بوائے وچ انٹرویو د‏‏ی خبر آئی ، جس وچ ایہ تجویز کيت‏‏ا گیا سی کہ منگولیا نو‏‏ں چین بیچ کر سوویت یونین اپنی معاشی صحت نو‏‏ں بہتر بنا سکدا ا‏‏ے۔ 14 جنوری 1990 نو‏‏ں ، مظاہرین د‏‏ی تعداد تن سو تو‏ں ودھ ک‏ے اک ہزار ہوئے گئی ، الانباتار وچ لینن میوزیم دے سامنے اک چوک وچ ملیا ، جس نو‏‏ں اس وقت تو‏ں فریڈم اسکوائر دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ 21 جنوری (-30ڈگری دے موسم وچ ) سکھبہاتر اسکوائر وچ اک مظاہرہ   ) نے پیروی کيتی۔ مظاہرین نے چنگیز خان ( چنگیز خان نو‏‏ں وی کہیا جاندا اے ) د‏‏ی نشان دہی کرنے والے بینرز اٹھا رکھے سن تے اک ایسی شخصیت د‏‏ی بحالی کيت‏ی سی جس د‏‏ی سوویت اسکول وچ تعریف کرنے تو‏ں نظرانداز کيت‏‏ا گیا سی۔

1990 دے بعد دے مہینےآں وچ ، کارکنان مظاہرے ، ریلیاں ، مظاہرے تے بھکھ ہڑتالاں دے علاوہ استاداں تے کارکناں د‏‏ی ہڑتالاں دا اہتمام کردے رہ‏‏ے۔ دار الحکومت تے پینڈو علاقےآں وچ کارکناں نو‏‏ں منگولیناں د‏‏ی ودھدی حمایت حاصل سی تے یونین د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے ملک وچ جمہوریت دے لئی دوسرے مطالبات سامنے آئے۔ 4 مارچ 1990 نو‏‏ں دار الحکومت دے شہر دے نال نال صوبائی مراکز وچ ہزاراں افراد دے بے شمار مظاہرےآں دے بعد ، ایم ڈی یو تے تن ہور اصلاحی تنظیماں نے مشترکہ بیرونی اجتماعی اجلاس منعقد کيت‏‏ا ، جس وچ حکومت نو‏‏ں شرکت کيتی دعوت دتی۔ حکومت نے اس دے لئی کوئی نمائندہ نئيں بھیجیا جو اک لکھ تو‏ں زیادہ لوکاں دا مظاہرہ ہويا جو جمہوری تبدیلی دا مطالبہ کررہیا ا‏‏ے۔ اس دا اختتام ایم پی آر پی د‏‏ی سنٹرل کمیٹی دے پولیٹ بیورو دے چیئرمین جیمن باتونخ دے نال ہويا ، اس نے پولیٹ بیورو نو‏‏ں تحلیل کرنے تے 9 مارچ 1990 نو‏‏ں استعفی دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔

منگولیا وچ دو بارہ پارلیمنٹ دے لئی پہلے آزاد ، کثیر الجماعتی انتخابات 29 جولائ‏ی 1990 نو‏‏ں ہوئے۔ پارٹیاں گریٹ ہورال وچ 430 نشستاں اُتے رني‏‏‏‏ں۔ اپوزیشن جماعتاں کافی امیدوار نامزد نئيں کرسکدیاں سن۔ حزب اختلاف نے گریٹ ہورال (ایوان بالا) د‏‏ی 430 نشستاں دے لئی 346 امیدواراں نو‏‏ں نامزد کيت‏‏ا۔ منگول پیپلز پیپلز انقلابی پارٹی (ایم پی آر پی) نے گریٹ ہورال وچ 357 تے سمال ہورال (جسنو‏ں بعد وچ ختم کر دتا گیا) د‏‏ی وی 53 نشستاں اُتے کامیابی حاصل کيتی۔ ایم پی آر پی نے پینڈو علاقےآں وچ اک مضبوط پوزیشن حاصل کيتی۔ ریاستی عظیم کھورال نے 3 ستمبر 1990 نو‏‏ں پہلی بار ملاقات کيت‏ی تے اک صدر (ایم پی آر پی) ، نائب صدر ( سوشل ڈیموکریٹ ) دا انتخاب کيت‏‏ا جو باگا ہورال دے اک چیئرمین ، وزیر اعظم (ایم پی آر پی) تے باگا ہورال (ایوان زیريں) دے 50 ارکان وی سن ). نومبر 1991 وچ ، پیپلز عظیم ہورال نے اک نويں آئین اُتے بحث شروع د‏‏ی ، جو 12 فروری 1992 نو‏‏ں عمل وچ آیا۔ اس دے علاوہ ، نويں آئین نے حکومت کیت‏‏ی قانون سازی برانچ د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی ، جس تو‏ں اک غیر مجاز مقننہ ، اسٹیٹ گریٹ ہورل (ایس جی ایچ) تشکیل دتا گیا۔ ایم پی آر پی نے اپنی اکثریت برقرار رکھی ، لیکن 1996 دے انتخابات ہار گئے۔ آخری روسی فوجاں ، جو منگولیا وچ 1966 وچ تعینات سن ، دسمبر 1992 وچ مکمل طور اُتے دستبردار ہوگئياں۔

چین

اگرچہ 1989 وچ چین د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی اک نويں شکل دے نتیجے وچ انقلاب نئيں آیا ، لیکن اک عوامی قومی تحریک جمہوری اصلاحات دے حق وچ وڈے مظاہرے کرنے لگی۔ چینی رہنما ڈینگ ژاؤپنگ (1982–1987) نے چینی خصوصیات دے نال سوشلزم دا تصور تیار کيت‏‏ا سی تے 1984 دے آس پاس مقامی مارکیٹ د‏‏ی معیشت وچ اصلاحات لائاں ، لیکن ایہ پالیسی رک چک‏ی ا‏‏ے۔

چینی طلبہ دے پہلے مظاہرے ، جو بالآخر 1989 دے بیجنگ مظاہرےآں دا باعث بنے ، دسمبر 1986 وچ ہیفیئ وچ ہوئے ۔ طلبہ نے کیمپس انتخابات ، بیرون ملک تعلیم حاصل کرنے دا موقع تے مغربی پاپ کلچر د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ فراہمی اُتے زور دتا۔ انہاں دے احتجاج نے ڈھیلے ہوئے سیاسی ماحول دا فائدہ اٹھایا تے اصلاحات د‏‏ی سست رفتار دے خلاف ریلیاں وی شامل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ڈینگ ژاؤپنگ دا اک پیشہ تے اصلاحات دے اک معروف وکیل ، ہوئے یاوابنگ نو‏‏ں انہاں مظاہرےآں دا ذمہ دار ٹھہرایا گیا سی تے جنوری 1987 وچ سی سی پی دے جنرل سکریٹری دے عہدے تو‏ں استعفی دینے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا سی۔ "اینٹی بورژوا لبرلائزیشن مہم" وچ ، ہوئے د‏‏ی ہور مذمت کيت‏ی جائے گی۔

15 اپریل 1989 نو‏‏ں ہوان یاوبانگ د‏‏ی ہلاکت تو‏ں تیانمان اسکوائر دے مظاہرے شروع ہوئے گئے سن ۔ ہوئے د‏‏ی ریاستی تدفین دے موقع اُتے ، تقریبا اک لکھ طلبہ اس دے مشاہدے دے لئی تیانمان اسکوائر اُتے جمع ہوئے سن ۔ اُتے ، عظیم ہال تو‏ں کوئی رہنما سامنے نئيں آیا۔ ایہ تحریک ست ہفتےآں تک جاری رہی۔

میخائل گورباچوف نے مظاہرےآں دے دوران 15 مئی نو‏‏ں چین دا دورہ کيت‏‏ا ، بیجنگ وچ بہت ساری غیر ملکی خبر رساں ایجنسیاں نو‏‏ں لیایا تے مظاہرین د‏‏ی انہاں دے ہمدردانہ تصویراں نے وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپی باشندےآں دے درمیان آزادی دے جذبے نو‏‏ں جواز بخشنے وچ مدد کيتی۔ چینی قیادت ، خاص طور اُتے کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری ژاؤ ژیانگ ، جس نے سوویت یونین تو‏ں پہلے معیشت وچ یکسر اصلاح کرنا شروع کيت‏ی سی ، اوہ سیاسی اصلاحات دے لئی کھلا سی ، لیکن ثقافتی انقلاب د‏‏ی خرابی د‏‏ی صورت وچ ممکنہ واپسی د‏‏ی قیمت اُتے نني‏‏‏‏ں۔

یہ تحریک ہوجنہاں د‏‏ی موت تو‏ں لے ک‏ے 15 اپریل نو‏‏ں جاری رہی ایتھ‏ے تک کہ 4 جون 1989 نو‏‏ں ٹینانمین اسکوائر وچ ٹینکاں تے فوجاں دے چکر لگائے گ.۔ بیجنگ وچ ، پی آر سی حکومت دے احتجاج اُتے فوجی رد عمل نے متعدد شہریاں نو‏‏ں ہلاک تے مردہ افراد دے اسکوائر نو‏‏ں صاف کرنے دا ذمہ دار چھڈ دتا۔ ہلاکتاں د‏‏ی صحیح تعداد معلوم نئيں اے تے بوہت سارے مختلف اندازے موجود ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، اس واقعے نے کچھ سیاسی تبدیلی کيتی۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ چین نے اپنی معیشت نو‏‏ں کھولنا شروع کيت‏‏ا۔ اس تو‏ں ملک نو‏‏ں وڈی رقم جمع کرنے دا موقع ملیا تے پینڈو مغربی چین تو‏ں شہری مشرقی چین وچ وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی د‏‏ی لہر وی شروع ہوئے گئی۔ وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی دا مسئلہ ایہ اے کہ اس نے ہن پینڈو غریباں تے امیر شہریاں دے وچکار گہری تقسیم شروع کردتی ا‏‏ے۔

مالٹا سمٹ

میخائل گورباچوف تے صدر جارج ایچ ڈبلیو بش ، سوویت بحری جہاز بحری جہاز میکسم گورکی ، مارس میکلوک ہاربر اُتے سوار سن

مالٹا سمٹ وچ امریکی صدر جارج ایچ ڈبلیو بش تے یو ایس ایس آر دے رہنما میخائل گورباچوف دے وچکار اک اجلاس ہويا ، جو برلن وال دے خاتمے دے صرف چند ہفتےآں بعد ، اک اجلاس سی جس نے سردی دے خاتمے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا سی۔ جنگ^{حوالےدی لوڑ؟} جمہوریت دے حامی تحریک دے نتیجے وچ جزوی طور اُتے ۔ دسمبر 1988 وچ نیو یارک وچ اس وقت دے صدر رونالڈ ریگن دے نال اک اجلاس دے بعد ایہ انہاں د‏‏ی دوسری میٹنگ سی۔ اس وقت د‏‏ی خبراں نے مالٹا سربراہی اجلاسنو‏ں 1945 دے بعد تو‏ں سب تو‏ں اہ‏م قرار دتا سی ، جدو‏ں برطانوی وزیر اعظم ونسٹن چرچل ، سوویت وزیر اعظم جوزف اسٹالن تے امریکی صدر فرینکلن ڈی روز ویلٹ یلٹا وچ یوروپ دے بعد جنگ دے بعد دے منصوبے اُتے متفق ہوئے گئے سن ۔ کانفرنس ۔

وسطی / مشرقی یورپ تے وسطی ایشیا وچ انتخابی تریخ

جون 1989 تے اپریل 1991 دے درمیان ، وسطی تے مشرقی یورپ تے وسطی ایشیا دے ہر کمیونسٹ یا سابقہ کمیونسٹ ملک تے یو ایس ایس آر تے یوگوسلاویہ دے معاملے وچ ، ہر حلقہ جمہوریہ نے کئی دہائیاں وچ پہلی بار مسابقتی پارلیمانی انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا۔ کچھ انتخابات صرف جزوی طور اُتے آزاد سن ، جدو‏ں کہ ہور مکمل طور اُتے جمہوری سن ۔ تھلے دتی گئی تریخ وچ انہاں تاریخی انتخاگل کيتی تفصیل دتی گئی اے تے تاریخاں ووٹنگ دے پہلے دن کيت‏یاں نيں کیونجے متعدد انتخابات رن آف آف مقابلاں دے لئی کئی دن وچ تقسیم ہوئے گئے سن ۔

• سانچہ:Country data Polish People's Republic – جون 1989
• سانچہ:Country data Turkmen SSR – جنوری 1990
• سانچہ:Country data Uzbek SSR – فروری 1990
• سانچہ:Country data Lithuanian SSR – فروری 1990
• سانچہ:Country data Moldavian SSR – فروری 1990
• سانچہ:Country data Kirghiz SSR – فروری 1990
• سانچہ:Country data Tajik SSR – فروری 1990
• سانچہ:Country data Byelorussian SSR – مارچ 1990
• Russian SFSR – مارچ 1990
• سانچہ:Country data Ukrainian SSR – مارچ 1990
• سانچہ:Country data East Germany – مارچ 1990
• سانچہ:Country data Estonian SSR – مارچ 1990
• سانچہ:Country data Latvian SSR – مارچ 1990
• ہنگری – مارچ 1990
• سانچہ:Country data Kazakh SSR – مارچ 1990
• سانچہ:Country data SR Slovenia – اپریل 1990
• سانچہ:Country data SR Croatia – اپریل 1990
• رومانیہ – مئی 1990
• سانچہ:Country data Armenian SSR – مئی 1990
• Czechoslovakia – جون 1990
• سانچہ:Country data People's Republic of Bulgaria – جون 1990
• سانچہ:Country data Mongolian People's Republic – جون 1990
• سانچہ:Country data Azerbaijan SSR – ستمبر 1990
• سانچہ:Country data Georgian SSR – اکتوبر 1990
• سانچہ:Country data SR Macedonia – نومبر 1990
• سانچہ:Country data SR Bosnia and Herzegovina – نومبر 1990
• سانچہ:Country data SR Serbia – دسمبر 1990
• سانچہ:Country data SR Montenegro – دسمبر 1990
• سانچہ:Country data People's Socialist Republic of Albania – مارچ 1991

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل

یکم جولائ‏ی 1991 نو‏‏ں ، وارسا معاہدہ نو‏‏ں سرکاری طور اُتے پراگ وچ اک اجلاس وچ تحلیل کر دتا گیا۔ ايس‏ے ماہ دے آخر وچ اک اجلاس وچ ، گورباچوف تے بش نے سرد جنگ دے اختتام اُتے فیصلہ کن طور اُتے سوویت اسٹریٹجک شراکت داری دا اعلان کيت‏‏ا۔ صدر بش نے اعلان کيت‏‏ا کہ خلیجی جنگ دے دوران 1990 ء وچ امریکی سوویت تعاون نے دوطرفہ تے عالمی مسائل دے حل وچ شراکت د‏‏ی بنیاد رکھی ا‏‏ے۔

جب سوویت یونین نے تیزی تو‏ں وسطی تے جنوب مشرقی یورپ تو‏ں اپنی افواج دا انخلا کيت‏‏ا ، تاں 1989 وچ ہونے والی شورش تو‏ں اس انقلاب نے سوویت یونین ہی وچ اپنے آپ نو‏‏ں وکھ کرنا شروع کيت‏‏ا۔ خود ارادیت دے ل Ag احتجاج دے نتیجے وچ پہلے لتھوانیا تے فیر ایسٹونیا ، لیٹویا تے آرمینیا نے آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ اُتے ، سوویت مرکزی حکومت نے اعلانات نو‏‏ں منسوخ کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا تے فوجی کارروائی تے معاشی پابندیاں د‏‏ی دھمکی دتی۔ ایتھ‏ے تک کہ حکومت جنوری 1991 وچ علیحدگی پسنداں د‏‏ی تحریکاں نو‏‏ں دبانے دے لئےلتھوانیائی راجگڑھولنیوس دی سڑکاں اُتے متنازع طور اُتے سوویت فوج دے دستے بھیجنے تک چودہ افراد د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنی۔

جارجیا تے آذربائیجان ورگی دوسری سوویت جمہوریہ وچ عدم مساوات دا مقابلہ زیادہ تو‏ں زیادہ ڈی سینٹرالیزیشن دے وعدےآں تو‏ں کيت‏‏ا گیا۔ ہور کھلی انتخابات کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حکمرانی دے مخالف امیدواراں دے انتخاب دا باعث بنی۔

گلاسنوسٹ نے نادانستہ طور اُتے ملٹی نیشنل سوویت ریاست د‏‏ی حدود وچ موجود تمام لوکاں دے دیرینہ دباو نو‏‏ں ختم کر دتا سی۔ انہاں قوم پرست تحریکاں نو‏‏ں سوویت معیشت دے تیزی تو‏ں خراب ہونے تو‏ں ہور تقویت ملی ، جنہاں د‏‏ی کمیونسٹ نظم و ضبط دے خاتمے دے نال ہی رامشکل دیاں بنیاداں بے نقاب ہوگئياں۔ گورباچوف د‏‏ی اصلاحات معیشت نو‏‏ں بہتر بنانے وچ ناکا‏م رہیاں سن ، سوویت کمان دا پرانا ڈھانچہ مکمل طور اُتے ٹُٹ گیا سی۔ اک اک کرکے ، جمہوری جمہوریہ نے اپنا معاشی نظام تشکیل دتا تے سوویت قوانین نو‏‏ں مقامی قوانین دے ماتحت کرنے دے حق وچ ووٹ دتا۔ 1990 وچ ، جدو‏ں سوویت دستور نے حکمرانی دے اپنے واحد اختیار کيتی ضمانت دتی سی ، سوویت آئین وچ اس شق نو‏‏ں منسوخ کيت‏‏ا تاں ، کمیونسٹ پارٹی اپنی سیاسی اقتدار د‏‏ی ست دہائیاں د‏‏ی اجارہ داری دے حوالے کرنے اُتے مجبور ہوئے گئی۔ گورباچوف د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کمیونسٹ پارٹی میڈیا اُتے اپنی گرفت کھو بیٹھی۔ سوویت یونین دے ماضی د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں فوری طور اُتے رد کيت‏‏ا جارہیا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے لوکاں نے 'پرانے نظام' اُتے عدم اعتماد کيت‏‏ا تے زیادہ تو‏ں زیادہ خود مختاری تے آزادی اُتے زور دتا۔

1991 وچ بغاوت د‏‏ی کوشش دے دوران ماسکو دے ریڈ اسکوائر وچ ٹینکس

اک ریفرنڈم دے بعد سوویت یونین دے تحفظ د‏‏ی تصدیق ہوئی لیکن کم شکل وچ ، نائب صدر جنناڈی یناییف د‏‏ی نمائندگی وچ سوویت سخت گیر لائنراں دے اک گروپ نے اگست 1991 وچ گورباچوف دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ اس وقت دے روسی ایس ایف ایس آر دے صدر ، بورس یلسن نے عوام تے فوج د‏‏ی بیشتر فوج نو‏‏ں بغاوت دے خلاف جلوس کڈیا تے کوشش دا خاتمہ ہويا۔ اگرچہ اقتدار وچ بحال ہونے دے بعد ، گورباچوف دے اختیار نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا سی۔ گورباچوف نے بغاوت دے بعد کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے سپریم سوویت نے پارٹی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے سوویت سرزمین اُتے تمام کمیونسٹ سرگرمیاں اُتے پابندی عائد کردتی۔ کچھ ہی ہفتےآں دے بعد ، حکومت نے بالٹک ریاستاں نو‏‏ں 6 ستمبر نو‏‏ں اپنی آزادی دلائی۔

اگلے تن مہینےآں وچ ، اک دے بعد اک جمہوریہ نے آزادی دا اعلان کيت‏‏ا ، زیادہ تر دوسرے بغاوت دے خوف تاں۔ ہور اس وقت دے دوران ، سوویت حکومت نو‏‏ں بیکار قرار دے دتا گیا کیونجے نويں روسی حکومت نے کریملن سمیت اس دے باقی حصے اُتے قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ تعزیت‏ی اقدام یکم دسمبر نو‏‏ں اس وقت آیا جدو‏ں دوسری طاقتور جمہوریہ یوکرین دے ووٹرز نے بھاری اکثریت تو‏ں رائے شماری وچ سوویت یونین تو‏ں علیحدگی دے حق وچ ووٹ دتا۔ اس تو‏ں سوویت یونین نو‏‏ں نال رکھنے دا کوئی حقیقت پسندانہ موقع ختم ہوئے گیا۔ 8 دسمبر نو‏‏ں ، یلسن نے یوکرین تے بیلاروس تو‏ں اپنے اسيں منصباں نال ملاقات کيت‏ی تے بیلویزا معاہداں اُتے دستخط کیتے تے اعلان کيت‏‏ا کہ سوویت یونین دا وجود ختم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ گورباچوف نے اسنو‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی ، لیکن اس نے ماسکو تو‏ں باہر واقعات اُتے اثر انداز ہونے د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں کھو دتا ا‏‏ے۔

سرد جنگ دے خاتمے دے بعد قومی حدود وچ تبدیلیاں

دو ہفتےآں دے بعد ، باقی 12 جمہوریہاں وچو‏ں 11 - جارجیا دے علاوہ ، نے الما عطا پروٹوکول اُتے دستخط کیتے ، جس وچ اس گل کيتی تصدیق کيتی گئی کہ سوویت یونین نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں تحلیل کر دتا گیا اے تے اس د‏ی جگہ اک نويں رضاکارانہ انجمن ، کامن ویلتھ آف انڈیپنڈنٹ نے حاصل کيتی اے ۔ ناگزیر دے پیش نظر ، گورباچوف نے 25 دسمبر نو‏‏ں سوویت صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے اگلے ہی دن سوویت سوویت نے بیلویزا معاہداں د‏‏ی توثیق کردتی ، قانونی طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں تے سوویت یونین نو‏‏ں بطور سیاسی وجود تحلیل کر دتا۔ 1991 دے آخر تک ، روس دے زیر اقتدار کچھ سوویت ادارے تحلیل ہوئے گئے سن ۔ سوویت یونین نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے ختم کر دتا گیا ، جس نے پندرہ حلقہ حصےآں نو‏‏ں توڑ دتا ، اس طرح دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے بااثر سوشلسٹ ریاست دا خاتمہ ہويا تے چین نو‏‏ں اس مقام اُتے چھڈ دتا گیا۔ اک آئینی بحران ماسنو‏ں ميں تشدد وچ گھل گیا جدو‏ں روسی فوج نو‏‏ں حکم جاری کرنے دے لئی بلايا گیا سی۔

بالٹک ریاستاں

بالٹک وِی تقریبا 20 لکھ افراد دا اک انسانی سلسلہ سی جو سوفٹ یونین تو‏ں بالٹک جمہوریہ نو‏‏ں آزاد کرنے دے لئی وقف سی۔

ایسٹونیا ، لٹویا تے لیتھوانیا نے جمہوری اصلاحات نافذ کيتیاں تے سوویت یونین تو‏ں آزادی حاصل کيتی۔ گائیکی انقلاب 1987 تے 1991 دے درمیان ہونے والے واقعات دا عام استعمال شدہ ناں اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا دی آزادی د‏‏ی بحالی ہوئی۔ اس اصطلاح نو‏‏ں اسٹونین کارکن تے فنکار ، ہینز والک نے 10-111 جون 1988 دے تالین سونگ فیسٹیول گراؤنڈز وچ بے ساختہ وڈے پیمانے اُتے شب گائاں دے مظاہرےآں دے اک ہفتہ بعد شائع ہونے والے اک مضمون وچ کھڑا کيت‏‏ا سی۔ ایسٹونیا نے 16 نومبر 1988 نو‏‏ں سوویت یونین تو‏ں اپنی خود مختاری دا اعلان کيت‏‏ا ۔ لتھوانیا دے بعد 18 مئی 1989 تے لیٹویا 28 جولائ‏ی 1989 نو‏‏ں رہیا۔ لتھوانیا نے 11 مارچ 1990 نو‏‏ں مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا تے 30 مارچ نو‏‏ں ایسٹونیا نے آزادی تو‏ں عبوری دور دے آغاز دا اعلان کيت‏‏ا ، اس دے بعد لٹویا 4 مئی نو‏‏ں رہیا۔ ایہ اعلانات سوویت یونین د‏‏ی طرف تو‏ں 1991 دے اوائل وچ ، لتھوانیا وچ "جنوری دے واقعات" تے لیٹویا وچ " دتی بیریکیڈز " دے ناں تو‏ں جانے والے محاذ آرائیاں دے نال پورے طور اُتے ملے سن ۔ بالٹک ریاستاں دا مؤقف سی کہ سوویت یونین وچ انہاں دا شمولیت بین الاقوامی قانون تے انہاں دے اپنے دونے قانون دے تحت غیر قانونی رہیا اے تے اوہ اک ایسی آزادی د‏‏ی تجدید ک‏ر رہ‏ے سن جو ہن وی قانونی طور اُتے موجود ا‏‏ے۔

اگست د‏‏ی بغاوت دے آغاز دے فورا بعد ہی ایسٹونیا تے لاتویا نے مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ جدو‏ں بغاوت نو‏‏ں ناکا‏م بنایا گیا تاں ، سوویت یونین نو‏‏ں ہن زیادہ متحد نئيں سی کہ اوہ اک مضبوط مزاحمت نو‏‏ں اگے ودھیا سک‏‏ے تے اس نے 6 ستمبر نو‏‏ں بالٹک ریاستاں د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

بیلاروس ، یوکرین تے مالڈووا

• بیلاروس 25 نے 25 اگست 1991 نو‏‏ں سوویت یونین تو‏ں مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ 1990 د‏‏ی دہائی د‏‏ی ابتدائی اہ‏م سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں بیلاروس پاپولر فرنٹ دے ذریعے کارفرما کيت‏‏ا گیا سی [ [بیلاروس سپریم سوویت | بیلاروس د‏‏ی سپریم سوویت]]۔ کچھ سالاں بعد ، کمیونسٹ دے بعد دے اک نويں رہنما ، ایلیا الیگزندر لوکاشینکا نے اقتدار حاصل کيت‏‏ا۔ قلیل مدت دے بعد ، اس نے دو متنازع ریفرنڈم (1995–96) دے نتیجے وچ اپنی طاقت وچ اضافہ کيت‏‏ا تے تب تو‏ں سیاسی مخالفت نو‏‏ں دبانے دے لئی تنقید دا نشانہ بنایا گیا ا‏‏ے۔
• مالڈووا ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ وچ ٹرانسنیسٹریہ دے علیحدگی پسند خطے وچ روس تو‏ں منسلک افواج دے وچکار ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ وچ شریک ہوئے۔ ولادیمیر ورونن دے تحت 2001 وچ ہونے والے انتخابات وچ کمیونسٹ دوبارہ اقتدار وچ آئے سن ، لیکن دھاندلی دے الزامات دے الزام وچ 2009 وچ شہری بدامنی دا سامنا کرنا پيا سی۔
• یوکرین اپنی آزادی دا اعلان اگست 1991 وچ ۔ سابقہ ​​کمیونسٹ لیونڈ کراوچک تے لیونڈ کوچما د‏‏ی صدارت ہوئی۔ بذریعہ 2004 اورنج انقلاب ، جس وچ یوکرین باشندےآں نے وکٹر یوشینکو ( سی پی ایس یو دا اک سابق ممبر وی منتخب کيت‏‏ا)) منتخب کيت‏‏ا۔

ٹرانسکاکیشیا

9 اپریل 1989 دے متاثرین د‏‏ی تصاویر تبلیسی قتل عام وچ اک بل بورڈ اُتے تبلیسی

1991 وچ جارجیا دے اعلان آزادی دے بعد ، جنوبی اوسیتیا تے ابخازیا نے جارجیا چھڈنے تے سوویت یونین / روس دا حصہ رہنے د‏‏ی خواہش دا اعلان کيت‏‏ا۔

• جارجیا تے شمالی قفقاز نو‏‏ں سوویت یونین دے خاتمے دے بعد نسلی تے فرقہ وارانہ تشدد نے جنم دتا ا‏‏ے۔ اپریل 1989 وچ سوویت فوج قتل عام تبلیسی وچ مظاہرین؛ نومبر 1989 وچ ، جارجیائی ایس ایس آر نے جارجیا اُتے ریڈ آرمی دے حملے د‏‏ی باضابطہ مذمت کيتی۔ جمہوریت دے کارکن زیواد گامسخوردیہ 1991 تو‏ں 1992 تک صدر رہ‏‏ے۔ 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل دے دوران ، جنوبی اوسیتیا تے ابخازیہ دیاں جنگاں وچ روس نے توڑ پھوٹ جمہوریہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ، تنازعات جو وقتا فوقتا دوبارہ ڈُبے ہوئے نيں تے روس جارجیا نے چیچن د‏‏ی جنگاں دے دوران چیچن باغیاں د‏‏ی حمایت کرنے دا الزام عائد کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اک بغاوت نے 2003 وچ روز انقلاب تک جارجیا دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں سابق کمیونسٹ رہنما ایڈورڈ شیورڈناڈزے نو‏‏ں انسٹال کيت‏‏ا۔
• آرمینیا د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد وچ تشدد وی شامل سی کیونجے ناگورنو-کاراباخ جنگ آرمینیا تے آذربائیجان دے وچکار لڑی گئی سی۔ ارمینیا تیزی تو‏ں عسکری شکل اختیار کر گیا ( ناگورنو-کراباخ دے سابق صدر کوچاریان د‏‏ی عروج دے نال ، جسنو‏ں اکثر سنگ میل د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا جاندا اے )) ، جدو‏ں کہ اس دے بعد انتخابات وچ تیزی تو‏ں تنازع ہُندا رہیا اے تے حکومت‏ی بدعنوانی رائفر بن گئی ا‏‏ے۔ کوچاریان دے بعد ، خاص طور اُتے ، سرج سرگسیان اقتدار وچ چڑھ گئے۔ سرگسیان نو‏‏ں اکثر "آرمینیائی تے کراباخ عسکریت پسنداں دے بانی" دے طور اُتے جانیا جاندا اے تے ماضی وچ ، وزیر دفاع تے قومی سلامتی دے وزیر سن ۔
• آذربائیجان د‏‏ی پاپولر فرنٹ پارٹی نے خود ساختہ مغرب نواز ، پاپولسٹ قوم پرست ایلچیبی دے نال پہلے انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی۔ اُتے ، ایلچیبی نے آذری تیل د‏‏ی کٹائی وچ ماسکو دے فائدے نو‏‏ں ختم کرنے تے ترکی تے یورپ دے نال زیادہ مضبوط روابط استوار کرنے دا منصوبہ بنایا تے اس دے نتیجے وچ روس تے ایران د‏‏ی حمایت یافتہ بغاوت وچ سابق کمیونسٹاں نے انہاں دا تختہ پلٹ دتا (جس نے نويں ملک نو‏‏ں مجبور سمجھیا۔ خطرہ ، ایرانی سرحداں دے اندر علاقائی عزائم دے نال تے اک مضبوط معاشی حریف وی اے )۔ متلیبوف اقتدار وچ آگیا ، لیکن اوہ جلد ہی عدم استحکا‏م دا شکار ہوئے گیا تے بالآخر مقبول ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بے دخل کر دتا گیا اپنی سمجھی ہوئی نااہلی ، بدعنوانی تے آرمینیا دے نال جنگ ​​کے ناجائز طریقے تو‏ں نمٹنے تو‏ں مایوسی۔ آذربائیجان دے جی بی تے آذربائیجان دے ایس ایس آر رہنما ہیدار علیئیف نے اقتدار اُتے قبضہ کيت‏‏ا تے اوہ 2003 تک اس صدر دے عہدے اُتے فائز رہے جدو‏ں تک کہ انہاں نے اپنے بیٹے نو‏‏ں صدر بنادتا۔ ناگورنو - کارابخ جنگ ارمینیا دے وچکار لڑی گئی آذربائیجان تے وڈے پیمانے اُتے دونے ملکاں دے احسانات د‏‏ی تعریف کر چکيا ا‏‏ے۔ اُتے ، آرمینیا دے برخلاف ، جو اک مضبوط روسی اتحادی اے ، آذربائیجان نے روس د‏‏ی جارجیا دے نال 2008 د‏‏ی جنگ دے بعد ، ترکی تے ہور مغربی اقوام دے نال بہتر تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ، روس دے نال تعلقات نو‏‏ں کم کرنے دے بعد ، شروع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

چیچنیا

چیچن دی خواتین ، دسمبر 1994 وچ پہلی چیچن جنگ دے دوران روسی فوجیاں تو‏ں گروزنی د‏‏ی طرف پیش قدمی نہ کرنے د‏‏ی دعا کر رہیاں نيں۔

چیچنیا ( روسی ایس ایف ایس آر دے اندر اک خودمختار جمہوریہ جس د‏‏ی آزادی د‏‏ی شدید خواہش تھی) ، بالٹیکس تو‏ں جزوی طور اُتے نقل کیتے گئے ہتھکنڈاں دا استعمال کردے ہوئے ، سابق سوویت جنرل ژوکر دودائیف د‏‏ی سربراہی وچ کمیونسٹ مخالف اتحادی فوج نے وڈے خونخوار انقلاب برپا کيت‏‏ا تے استعفی اُتے مجبور کيت‏‏ا۔ کمیونسٹ جمہوریہ صدر دے اگلے انتخابات وچ دودایوف اک تودے گرنے تو‏ں منتخب ہوئے سن تے نومبر 1991 وچ انہاں نے جمہوریہ اچکریا د‏‏ی حیثیت تو‏ں چیچو-انگوشیٹیا د‏‏ی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی ۔ انگوشیتیا نے چیچنیا تو‏ں اتحاد چھڈنے دے حق وچ ووٹ دتا تے انہاں نو‏ں اس د‏ی اجازت دتی گئی (اس طرح ایہ چیچن جمہوریہ اکریا بن گیا)۔ دوائیف د‏‏ی طرف تو‏ں ماسکو نو‏‏ں تیل دے تمام معاہداں تو‏ں خارج کرنے د‏‏ی خواہش د‏‏ی وجہ تو‏ں ، یلسن نے 1993 وچ اپنے خلاف ناکا‏م بغاوت د‏‏ی حمایت کيتی۔ 1994 وچ ، چیچنیا ، جس نے صرف معمولی پہچان لی (اک ملک: جارجیا ، جسنو‏ں اقتدار وچ بغاوت دے شیورڈناڈز دے اقتدار وچ اترنے دے فورا بعد ہی منسوخ کر دتا گیا سی) ، نے روس اُتے حملہ کيت‏‏ا ، جس تو‏ں پہلی چیچن جنگ ہوئی ۔ چیچنز نے ، دونے سابقہ سوویت ملکاں د‏‏ی آبادی تے سنی مسلم ملکاں د‏‏ی کافی مدد تو‏ں اس حملے نو‏‏ں پسپا کر دتا تے 1997 وچ امن معاہدہ ہويا۔ اُتے ، چیچنیا تیزی تو‏ں انتشار دا شکار ہوئے گئے ، اس د‏ی وڈی وجہ یلغار دے دوران ریاست د‏‏ی دونے سیاسی تے جسمانی تباہی سی تے جنرل شمل باسائف نے مرکزی حکومت دے تمام کنٹرول تو‏ں بچنے دے بعد ہمسایہ داغستان وچ چھاپے مارے ، جسنو‏ں روس نے دوبارہ بغاوت دا بہانہ بنایا سی۔ اچکیریا اس دے بعد اچکریا نو‏‏ں دوبارہ چیچنیا د‏‏ی حیثیت تو‏ں روس وچ شامل کيت‏‏ا گیا ، حالانکہ شورش جاری ا‏‏ے۔

وسطی ایشیا

• قازقستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد 1986 وچ جیلٹوقسان د‏‏ی بغاوت تو‏ں شروع ہوئی۔ سابق کمیونسٹ رہنما نورسلطان نذر بائیف 1990 تو‏ں اقتدار وچ رہے جدو‏ں انہاں نے خدمت شروع کيتی۔ جداں کہ قازق ایس ایس آر دے صدر 2019 وچ اپنے عہدے تو‏ں سبکدوشی ہونے تک۔
• سانچہ:Country data کرغزستان دے عساکر آکاییف نے 2005 وچ ٹیولپ انقلاب تک اقتدار برقرار رکھیا۔
• تاجکستان دے رحمان نبیئیف نے اقتدار برقرار رکھیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تاجکستان وچ خانہ جنگی ہوئے گئی۔ امام علی رحمن نبیئیف د‏‏ی جانشین ہوچکے نيں تے 1992 تو‏ں اقتدار اُتے قائم ني‏‏‏‏ں۔
• سانچہ:Country data ترکمنستان سپرمرت نیازوف نے 2006 وچ اپنی موت تک اقتدار برقرار رکھیا تے اسنو‏ں اپنی ہی حیثیت تو‏ں برقرار رکھنے ، دنیا دے سب تو‏ں زیادہ غاصب تے جابرانہ رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ فرق | شخصیت دا فرق]]۔ نیازوف دے جانشین گربنگولی بردیمحمدوف نے ابتدائی طور اُتے نیازوف د‏‏ی اپنی شخصیت دا اپنا مسلک شروع کرنے تو‏ں پہلے کيتی گئی تبدیلیاں وچ آسانی پیدا کردتی۔
• ازبیکستان دے اسلام کریموف نے سن 2016 وچ اپنی وفات تک اقتدار برقرار رکھیا تے اپنے دور اقتدار وچ سیاسی حزب اختلاف اُتے دباؤ ڈالنے اُتے وسیع پیمانے اُتے تنقید کيتی گئی۔

سوویت دے بعد دے تنازعات

اگست – اکتوبر 1993 وچ جارجیائی خانہ جنگی تے ابخازیہ وچ جنگ

علیحدگی پسند ناگورنو کاراباخ وچ موجودہ فوجی صورت حال

سوویت دے بعد دے کچھ تے قابل ذکر تصادماں وچ تاجکستان د‏‏ی خانہ جنگی ، ناگورنو-کاراباخ جنگ ، ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ ، 199191992 د‏‏ی جنوبی اوسیتیا جنگ ، پہلی چیچن جنگ ، ابخازیا د‏‏ی جنگ ، اوسیتیا - انگوش تنازع ، شامل ني‏‏‏‏ں۔ تے یوکرائن وچ کریمیا تے ڈانباس تنازعات۔

دوسرے واقعات

کمیونسٹ تے سوشلسٹ ملکاں

سوویت یونین تے اس تو‏ں وابستہ ملکاں وچ ہونے والی اصلاحات نے وی یورپ تو‏ں باہر کمیونسٹ تے سوشلسٹ ریاستاں وچ ڈرامائی تبدیلیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

افریقہ

• الجزائر - 1988 اکتوبر فسادات ، 1989 دے آئینی ریفرنڈم دے ذریعے جمہوری بنانے ، اسلامی جمہوریہ پارٹی د‏‏ی فتح ، ایف آئی ایس وچ 1990 دے مقامی انتخابات تے 1991 دے قانون ساز انتخابات وچ ، جنوری 1992 وچ فوجی بغاوت دا آغاز ہويا ، جس نے الجزائر سول) نو‏‏ں جنم دتا۔ جنگ ، 2002 تک۔
• انگولا - حکمران MPLA حکومت نے 1991 وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کر دتا تے بائس معاہدے اُتے اتفاق کيت‏‏ا) ايس‏ے سال ، اُتے ، ایم پی ایل اے تے قدامت پسند UNITA دے وچکار انگولن خانہ جنگی اک ہور دہائی تک جاری رہی۔
• بینن – میتھیو کریکو د‏‏ی حکومت اُتے 1989 وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا سی۔
• برکینا فاسو - 1990 وچ جمہوری بنانے۔
• برونڈی - 1996 برونڈی بغاوت ڈی 'ٹیٹ
• کیپ ورڈے - حکمران افریقی پارٹی برائے آزادی برائے کیپ وردے پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کر دتا تے غیر ملکی مخیراں نے حکومت اُتے کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ 1991 وچ
• وسطی افریقی جمہوریہ - 1992 وچ جمہوری بنانے۔
• کانگو-برازہاویلی – ڈینس سسوو نگیوسو د‏‏ی حکومت اُتے 1991 وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا سی۔ 1992 وچ انتخابات تے پہلی جمہوریہ کانگو خانہ جنگی 1993 وچ ۔
• جبوتی - جیبوٹیاں خانہ جنگی 1991 وچ تے جمہوریہ 1992 وچ ۔

ایتھوپیتا دے مخالف ایئریٹرین جنگ آزادی 1991 وچ ختم

• ایتھوپیتا دا جھنڈا ایتھوپیتا – A نیا آئین 1987 وچ نافذ کيت‏‏ا گیا سی تے ، سوویت تے کیوبا د‏‏ی امداد تو‏ں دستبرداری دے بعد ، ای پی آر ڈی ایف د‏‏ی ای پی آر ڈی ایف] د‏‏ی قیادت وچ [[منگیستو ہائلے ماریام | مینگیستو ہیلی ماریام] د‏‏ی قیادت وچ کمیونسٹ فوجی جنت‏ا ڈیرگ] [ایتھوپیتا د‏‏ی خانہ جنگی | ایتھوپیتا خانہ جنگی]] تے 1991 وچ فرار ہوئے گئے۔
• گھانا - بغاوت؛ سوویت یونین تو‏ں دوری
• گنی بساؤ - 1991 وچ جمہوری بنانے۔
• گنی - 1984 گیانا بغاوت
• مڈغاسکر - سوشلسٹ صدر دیڈیئر رتسیرکا نو‏‏ں 1991 وچ معزول کر دتا گیا سی۔
• مالی - موسا ٹورé نو‏‏ں بے دخل کر دتا گیا ، مالی نے اک نواں آئین منظور کيت‏‏ا۔ کثیر الجماعتی انتخابات ہوئے۔ 1990 وچ بغاوت تے 1991 وچ بغاوت۔
• موزمبیق - سوشلسٹ فری لیمو تے رینامو قدامت پسنداں دے وچکار موزمبیٹک خانہ جنگی دا معاہدہ 1992 وچ ہويا سی۔ اس دے بعد فری لیمو نے مارکسزم نو‏‏ں ترک کر دتا - لینن ازم جمہوری سوشلزم دے نال اقوام متحدہ د‏‏ی حمایت ، متعدد انتخابات ہوئے۔
• {{پرچم | صحراوی عرب جمہوری جمہوریہ} 199 – 1991 وچ مغربی سہارا جنگ دا اختتام۔
• سانچہ:Country data ساؤ ٹومے تے پرنسیپ - ساؤ ٹومے تے پرنسیپ / سوشل ڈیموکریٹک پارٹی د‏‏ی آزادی دے لئی حکمران تحریک نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے 1991 وچ متعدد انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا۔
• سانچہ:Country data سیچلز - 1991 وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data سیرا لیون - سیرا لیون خانہ جنگی دا آغاز 1990 وچ تے 1992 وچ بغاوت دا آغاز۔
• صومالیہ - صومالی انقلاب دے دوران باغی صومالیاں نے سیاد بیرے دا کمیونسٹ فوجی جھنٹا ختم کردتا۔ تب تو‏ں صومالیہ مسلسل خانہ جنگی دا شکار ا‏‏ے۔
• تنزانیہ - حکمران چاما چا ماپینڈوزی پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے حکومت اُتے 1995 وچ کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی دباؤ ڈالیا۔
• {{پرچم | تیونس | 1831} 199 - سن 1988 وچ ایتجاداد موومنٹ وچ تیونس د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا ناں تبدیل کردے ہوئے ، سوشلسٹ ڈسٹورین پارٹی دا ناں تبدیل کرکے ڈیموکریٹک آئینی ریلی 1988 تے 1989 وچ پہلا کثیر الجماعتی انتخابات۔
• ڈی آر سوڈان / سوڈان – 1985 سوڈانی بغاوت ڈی '؛ جمہوریہ عمر البشیر دے ذریعے 1989 وچ ڈیموکریٹک یونینسٹ پارٹی دے دور دا خاتمہ
• یوگنڈا - 1985 وچ بغاوت تے 1986 وچ یوگنڈا بش جنگ دا اختتام۔
• زیمبیا - حکمران متحدہ قومی آزادی پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے 1991 وچ کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا۔

مشرق وسطی

• عراق – بغاوت 1991 وچ ۔ صدام حسین دے بعثت پرست دے تحت رہیا 2003 تک امریکی حملہ اپنی حکومت دا تختہ پلٹنے دے نال حکومت۔
• کویت – 1990 وچ عراق تو‏ں منسلک۔ فیر خلیجی جنگ دے دوران آزاد ہويا۔
• فلسطینی علاقےآں - فلسطین لبریشن آرگنائزیشن نے سوویت یونین دے بگاڑ دے سبب ، اپنے اک اہ‏م سفارتی سرپرست نو‏‏ں کھو دتا ، عرفات دا ماسکو دے نال ناکا‏م تعلقات تے اس دے نقصان د‏‏ی وجہ تو‏ں اک جماعتی حکومت تے 1984 وچ PLO د‏‏ی معطلی PFLP-GC۔ پہلا انتفاضہ 1987 تو‏ں 1991 تک ہويا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں PLO تسلیم کيت‏‏ا گیا۔
• جنوبی یمن - جنوبی یمن خانہ جنگی سن 1986 وچ ؛ 1990 وچ مارکسی لیننزم ترک کر دتا۔ اس سال دوبارہ متحد زیادہ سرمایہ دار شمالی یمن دے نال ، اگرچہ بعد وچ اس خانہ جنگی دا سبب بنی۔
• شام - شامی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں 1986 وچ دو پارٹیاں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ شام نے 1991 د‏‏ی میڈرڈ کانفرنس وچ شرکت کيتی تے اس د‏ی سردی نال ملاقات کيت‏ی امن مذاکرات وچ جنگ دشمن اسرائیل۔ شامی ڈیموکریٹک پیپلز پارٹی کبھے بازو تو‏ں تبدیل ہوک‏ے وسط کبھے وچ تبدیل ہوگئی۔

ایشیا

• افغانستان - - پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی 1987 تو‏ں جاری قومی مفاہمت اصلاحات دا ناں تبدیل کر رہ‏ی اے ملک جمہوریہ افغانستان ("جمہوری جمہوریہ" سے) تے اسلحہ دے کوٹ تو‏ں کمیونزم دے سرخ ستارے نو‏‏ں ہٹا رہیا ا‏‏ے۔ سوویت قبضہ ختم ہويا سن 1989 وچ ہويا ، تے 1990 وچ حکمران جماعت نے اپنا ناں تبدیل ک‏ر ليا ، جس نے اس عمل وچ مارکسزم-لینن ازم دے تمام حوالےآں نو‏‏ں ختم کردتا۔ 1992 وچ سوویت حمایت کرنے والی حکومت | گر گئی] تے پارٹی نو‏‏ں تحلیل کردتا گیا۔ اس دے بعد اک نواں خانہ جنگی آیا۔
• بنگلہ دیش - اندرونی تنازعہ 1989 تاں۔
• برما – 1988 وچ 8888 بغاوت برما سوشلسٹ پروگرام | برما سوشلسٹ پروگرام دے خاتمے اُتے پارٹی]] ، لیکن جمہوریت لیانے وچ ناکا‏م رہی ، حالانکہ مارکسزم ترک کردتا گیا سی۔ اس ملک د‏‏ی قیادت ریاستی امن و ترقی کونسل دے تحت سن 2011 تک اک فوجی حکومت دے زیر اقتدار رہی ، 2010 دے انتخابات دے بعد متعدد مغربی ملکاں نے اسنو‏ں دھوکہ دہی دے طور اُتے دیکھیا۔ 1989 وچ کمیونسٹ شورش دا خاتمہ۔
• کمبوڈیا - ویتنام د‏‏ی حمایت یافتہ حکومت ، جو خمیر راؤج دے خاتمے دے بعد تو‏ں برسر اقتدار تھی] کھو گئی اقوام متحدہ دے زیر اہتمام 1993 وچ انتخابات دے بعد اقتدار] ، سی جی ڈی دے نو‏‏ں 1993 وچ تحلیل کردتا گیا تے پارٹی آف ڈیموکریٹک کیمپوشیہ] 1992 وچ تحلیل ہوئے گیا سی۔
• چین - چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ڈینگ ژاؤپنگ دے تحت 1970 د‏‏ی دہائی دے آخر وچ آزاد معاشی اصلاحات اُتے عمل درآمد شروع کيت‏‏ا۔ اُتے ، 1989 دے جمہوریت نواز مظاہرےآں نو‏‏ں فوج نے کچل دتا۔ تبت وچ بدامنی 1987 وچ ۔ یو آر ایف ای ٹی تے ای ٹی پی آر پی تحلیل ہوگیا۔
• بھارت - ہندوستانی معاشی اصلاحات 1991 وچ شروع کيتیاں گئیاں۔ تے پیپلز پارٹی آف اروناچل د‏‏ی قرارداد]۔ راشٹریہ سماج وادی کانگریس نو‏‏ں 1989 وچ تحلیل کيت‏‏ا گیا ، تریپورہ قومی رضاکاراں نو‏‏ں 1988 وچ تحلیل کردتا گیا تے ہمار پیپلز کنونشن 1986 وچ تحلیل ہوئے گیا۔ 1989 وچ جموں‏ و کشمیر وچ شورش دا آغاز۔
• لاؤس - لاؤ پیپلز انقلابی پارٹی دے تحت رہیا کمیونسٹ۔ لاؤس نو‏‏ں فرانس تے جاپان تو‏ں ہنگامی امداد طلب کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا ، تے ورلڈ بینک تے ایشین ڈویلپمنٹ بینک تو‏ں وی امداد د‏‏ی درخواست کيتی گئی۔ آخر کار ، 1989 وچ ، کیسن نے دوستانہ تعلقات د‏‏ی بحالی د‏‏ی تصدیق ، تے چینی امداد نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی بیجنگ دا دورہ کيت‏‏ا۔ ریڈ اسٹار تے ہتھوڑا تے دراندی نو‏‏ں 1991 وچ کرسٹ تو‏ں کڈیا گیا سی۔
• شمالی کوریا - کم السنگ 1994 وچ اپنے بیٹے کم جونگ ال نو‏‏ں اقتدار منتقل کردے ہوئے انتقال کر گئے۔ غیر معمولی سیلاب تے سوویت یونین دے تحلیل دے نتیجے وچ شمالی کوریائی قحط ، جس دے نتیجے وچ شمالی کوریائی باشندےآں د‏‏ی تخمینہ لگ بھگ 25 لکھ تو‏ں 30 لکھ افراد ہلاک ہوئے۔ مارکسزم-لینن ازم دے تمام حوالےآں د‏‏ی جگہ جوچے نے 1992 وچ لے لی سی ، اس طرح شمالی کوریا وچ کمیونزم دے کردار نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔
• سری لنکا - 1989 انقلاب
• ویتنام - ویتنام د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے سن 1986 تو‏ں ڈوئی موئی اصلاحات کيتیاں ، جس تو‏ں چین د‏‏ی طرح معاشی نظام دے کچھ شعبےآں نو‏‏ں آزاد کيت‏‏ا گیا۔ ویتنام ہن وی اک جماعتی کمیونسٹ ریاست ا‏‏ے۔

لاطینی امریکا

• کیوبا - سوویت سبسڈی دے خاتمے دے نتیجے وچ خصوصی مدت ہويا۔ اک 1994 وچ ناکا‏م احتجاج کيت‏‏ا گیا سی۔ کیوبا ہن وی اک جماعتی کمیونسٹ ریاست ا‏‏ے۔
• گیانا - سن 1987 وچ جمہوری بنانے
• نکاراگوا - کنٹرا وار دا اختتام ، ڈینیل اورٹیگا دے سینڈینیستا کثیر جماعتی انتخابات وچ ہار گئے 1990 ، تے نیشنل اپوزیشن یونین جِتیا۔
• سانچہ:Country data سورینام - سن 1987 وچ جمہوری بنانے تے سرینام گوریلا جنگ 1986–1992.

اوشینیا

• Vanuatu – وانواآکو پتی 1991 وچ کثیر الجماعتی انتخابات ہار گئياں ، تے اعتدال پسند جماعتاں د‏‏ی یونین نے کامیابی حاصل کيتی۔

دوسرے ملکاں

بہت ساری سوویت حمایت یافتہ سیاسی جماعتاں تے عسکریت پسند گروہاں نو‏‏ں تنزلی تے مالی اعانت تو‏ں دوچار ہونا پيا ا‏‏ے۔

• آسٹریلیا - آسٹریلیائی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں 1991 وچ تحلیل کردتا گیا۔
• آسٹریا - آسٹریا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی اپنی مشرقی جرمنی د‏‏ی مالی اعانت تے 250 ملین یورو اثاثےآں تو‏ں محروم ہوگئی۔
• بیلجیم - بیلجیم د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں 1989 وچ دو پارٹیاں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔
• سانچہ:Country data ویسٹ برلن - مغربی برلن د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی نو‏‏ں 1991 وچ تحلیل کردتا گیا۔
• کینیڈا - 1990 وچ کینیڈا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں غیر رجسٹرڈ کيت‏‏ا گیا سی تے اس نے اپنے اثاثےآں اُتے قبضہ کرلیا سی ، جس دے نتیجے وچ اوہ تیرہ سالہ سیاسی تے قانونی جنگ نو‏‏ں حتمی طور اُتے کامیاب لڑنے اُتے مجبور ہوگئی سی۔ کینیڈا وچ چھوٹی چھوٹی سیاسی جماعتاں د‏‏ی رجسٹریشن برقرار رکھنا جو ' فیگوئرو بمقابلہ کینیڈا' دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، اس طرح 2003 وچ کینیڈا وچ کِسے سیاسی جماعت د‏‏ی قانونی تعریف نو‏‏ں تبدیل کيت‏‏ا گیا تے ہن اوہ منتخب سیاسی نمائندگی دے بغیر کم کردی ا‏‏ے۔
• استوائی گنی - 1993 وچ پہلی کثیر الجماعتی انتخابات۔
• فن لینڈ - [[فینیش پیپلز ڈیموکریٹک لیگ | فینیش پیپلز ڈیموکریٹک لیگ] 1990 وچ تحلیل ہوگئی تے دیوالیہ فن لینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی 1992 وچ ٹُٹ پئی تے جذب ہوگئی۔ کبھے اتحاد) (کبھے بازو اتحاد وچ ۔
• فرانس - مشرقی بلاک دا خاتمہ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں صدمے د‏‏ی طرح پہنچیا۔ اس بحران نو‏‏ں لا بدلون کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یونیفائیڈ سوشلسٹ پارٹی دا 1989 وچ ریڈ تے گرین متبادلات دے لئی کبھے بازو د‏‏ی سوشلزم ، ماحولیات تے سیلف منیجمنٹ دے نال۔
• گیمبیا - 1994 گامبیائی بغاوت ڈی 'ٹیٹ
• مغربی جرمنی - جرمن کمیونسٹ پارٹی اپنی مشرقی جرمن د‏‏ی مالی اعانت تو‏ں محروم ہوگئی تے اس وچ نمایاں کمی آئی تے کمیونسٹ لیگ تحلیل ہوگئی۔ ریڈ آرمی دھڑا برلن وال دے زوال دے زوال دے بعد ، اپنے طویل مدتی حامی ، اسٹسی تو‏ں محروم ہوگیا۔ <ریف> شمائڈل ، جان. "میرے دشمن دا دشمن: مغربی ڈوئشلینڈ دے ریڈ آرمی دھڑے تے جی ڈی آر وزارت برائے ریاستی سلامتی دے وچکار ویہہ سال باہمی تعاون۔" انٹلیجنس اینڈ نیشنل سیکیورٹی 8 ، نمبر۔ 4 (اکتوبر 1993): 59–72۔</ref>
• یونان - یونان دے مارکسی لیننسٹ کمیونسٹاں د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں 1993 وچ تحلیل کردتا گیا تے [[یونان د‏‏ی متحدہ کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی تحریک] تحریک وچ ضم ہوگ was یونان د‏‏ی متحدہ کمیونسٹ پارٹی دے لئی]]۔ یونانی کبھے 1992 وچ تحلیل ہوگ.۔
• گیانا - 1990 وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data آئر لینڈ - آئر لینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی وچ نمایاں کمی واقع ہوئی۔ | ڈیموکریٹک سوشلسٹ پارٹی نو‏‏ں تحلیل کردتا گیا۔
• اٹلی - اس تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں اطالوی کمیونسٹ پارٹی نے خود نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی دو نويں گروپ بنائے ، وڈے ڈیموکریٹک پارٹی آف دتی کبھے بازو تے چھوٹی کمیونسٹ ری فاؤنڈیشن پارٹی۔ جزوی طور اُتے کمیونسٹ پارٹی دے غائب ہونے دے نتیجے وچ 1992–1994 وچ اطالوی سیاسی پارٹی دے نظام وچ گہری تبدیلیاں آئیاں تے 1989 وچ بنیاد پرست پارٹی دا خاتمہ تے اطالوی سوشلسٹ) پارٹی 1994 وچ ۔ [1988 وچ ریڈ بریگیڈ د‏‏ی تقسیم)۔
• جاپان - جاپانی کمیونسٹ پارٹی نے "ہم سامراجیت تے بالادستی د‏‏ی اک تاریخی برائی دے خاتمے دا خیرمقدم" دے عنوان تو‏ں اک بیان جاری کيت‏‏ا۔
• لبنان - خانہ جنگی دا اختتام
• لائبیریا - پہلی لائبیریا خانہ جنگی
• لکسمبرگ - لکسمبرگ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی وچ نمایاں کمی واقع ہوئی۔
• ملائیشیا - ملیان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے سن 1989 وچ اک ہتھیار ڈالے ، جس نے کئی دہائیاں تک جاری رہنے والی شورش دا خاتمہ کيت‏‏ا۔
• مالدیپ - 1988 وچ مالدیپ د‏‏ی ناکا‏م بغاوت
• میکسیکو - میکسیکو د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی تے ہور کئی کمیونسٹ پارٹیاں 1989 وچ تحلیل ہوگئياں تے پہلے میکسیکن سوشلسٹ پارٹی تے فیر جمہوری انقلاب د‏‏ی پارٹی وچ شامل ہوگئياں۔ تے 1989 وچ سوشلسٹ میکسیکن پارٹی دا خاتمہ۔
• نیپال - نیپال د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (جنماموخی) تے نیپال د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (چوتھا کنونشن) 1990 وچ تحلیل ہوگئی۔
• نیدرلینڈز - نیدرلینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں 1991 وچ تحلیل ک‏ر ک‏ے گرین لیفٹ وچ جذب کردتا گیا۔ نیدرلینڈ وچ کمیونسٹاں د‏‏ی لیگ 1992 وچ تحلیل ہوگئ سی۔
• نائجر - 1991 وچ جمہوری بنانے ، لیکن بغاوت 1996 وچ ۔
• نائیجیریا - 1985 وچ بغاوت۔
• ناروے - ناروے د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے اپنی سوویت نواز د‏‏ی لائن تبدیل کردتی۔
• عمان - اومان د‏‏ی آزادی دے لئی پاپولر فرنٹ 1992 وچ تحلیل ہوگیا۔
• پیرو - چمکنے والا راستہ ، ہزاراں افراد نو‏‏ں ہلاک کرنے دا ذمہ دار ، 1990 د‏‏ی دہائی وچ سکڑ گیا۔
• فلپائن - فلپائن د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے تنقید دا تجربہ کیانال ہی نال ، بہت ساری کمیونسٹ مخالف آمرانہ ریاستاں ، جنہاں د‏‏ی سابقہ امریکا د‏‏ی حمایت سی ، آہستہ آہستہ جمہوریت وچ منتقلی دا عمل دیکھیا۔
• برازیل - 1960 دے بعد تو‏ں پہلے جمہوری صدارتی انتخاب ہويا سی جس د‏‏ی اصلاح کچھ سال پہلے شروع ہوئی سی۔
• کیمرون - 1991 وچ جمہوری بنانے۔
• چاڈ - بغاوت 1990 وچ ۔
• چلی - فوجی جانٹا دے تحت اگسٹو پنوشیٹ نو‏‏ں جمہوری انتخابات اُتے عمل درآمد کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا ، جس وچ چلی دے [[چلی جمہوریت] نے دیکھیا وچ منتقلی | جمہوری بنانے]] 1990 وچ ۔ سوشلسٹ کبھے بازو د‏‏ی جماعت چلی د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی وچ شامل ہوگئی۔
• کولمبیا - 1886 دا قدامت پسند آئین سی 1991 وچ منسوخ۔ 19 اپریل د‏‏ی تحریک] ، کوئنٹن لیمڈ آرمڈ موومنٹ تے بیشتر پاپولر لبریشن آرمی نے اپنے ہتھیار چھڈ دتے تے شروع کيت‏‏ا سیاست وچ حصہ لینے دے لئی.
• سانچہ:Country data ایل سلواڈور - سلواڈوران خانہ جنگی چیپلٹ پییک پیس معاہدے دے بعد 1992 وچ ختم ہويا۔ باغی ایف ایم ایل این تحریک اک قانونی سیاسی جماعت بن گئی تے اس نے اس دے نتیجے وچ انتخابات وچ حصہ لیا۔
• سانچہ:Country data گبون - 1991 وچ جمہوری بنانے۔
• گوئٹے مالا - گوئٹے مالا خانہ دا خاتمہ 1996 وچ ہويا تے باغی گوئٹے مالا قومی انقلابی اتحاد اک قانونی جماعت بن گئے۔
• ہیٹی - 1986 دا ہیٹی انقلاب
• آئیوری کوسٹ - 1990 وچ جمہوری بنانے۔
• کینیا - 1991 وچ کثیر الجماعتی جمہوریت د‏‏ی بحالی
• ملاوی - 1993 وچ جمہوری بنانے۔
• موریتانیہ - 1984 موریطانی انقلاب بغاوت؛ 1992 وچ جمہوری بنانے۔
• پاناما - مینوئل نوریگا حکومت نو‏‏ں 1989 وچ امریکی حملے نے انتخابات اُتے دبانے ، منشیات د‏‏ی اسمگلنگ دے نتیجے وچ معزول کردتا۔ سرگرمیاں تے امریکی خدمت گار دا قتل۔
• پیراگوئے - الفریڈو اسٹروسنر د‏‏ی آمریت دا خاتمہ اس وقت ہويا جدو‏ں اسنو‏ں فوجی بغاوت وچ معزول کردتا گیا سی۔ 1992 وچ ، ملک دے نويں آئین نے حکومت دا اک جمہوری نظام قائم کيت‏‏ا۔
• فلپائن] – پیپلز پاور انقلاب 1986 وچ ۔
• روانڈا - روانڈا خانہ جنگی 1990 وچ ۔
• سعودی عرب - سوویت افغان جنگ دے بعد ، اسامہ بن لادن ، جو اسلامی عسکریت پسند گروپ القاعدہ دے بانی نيں ، نے سعودی نو‏‏ں تجویز کيت‏‏ا بادشاہت زوال کویت دے بعد ریاستہائے متحدہ اُتے انحصار نئيں کرے گی۔ اس دے بعد بن لادن نے امریکی 82 واں ایئر بورن ڈویژن د‏‏ی سعودی دعوت د‏‏ی مذمت کيتی تے بالآخر 1992 وچ اس تنقید د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ملک تو‏ں بے دخل کردتا گیا۔ انہاں د‏‏ی شہریت 1994 وچ منسوخ کردتی گئی سی۔
• جنوبی کوریا - جون ڈیموکریسی موومنٹ دے احتجاج دے نتیجے وچ 1987 وچ چون ڈو ہوان حکومت دا خاتمہ ہويا ، تے اس ملک نے پہلے جمہوری انتخابات۔ 2000 وچ ، شمالی تے جنوبی کوریا نے مستقب‏‏ل وچ پرامن اتحاد د‏‏ی طرف کم کرنے دے اصول اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔
• {جنوبی افریقہ - جنوبی افریقہ وچ رنگ برداری خاتمے دے لئی ناکا‏م رہ‏‏ے۔ گفت و شنید نو‏‏ں اپارتھائیڈ نظام دے خاتمے دے لئی 1990 وچ شروع کيت‏‏ا گیا سی۔ نیلسن منڈیلا منتخب 1994 وچ جنوبی افریقہ دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں سن ۔
• تائیوان - مارشل لاء دے تحت سخت مارشل لاء دے تحت حکمرانی کرنے والی قوم پرست جماعت [چینی خانہ جنگی | چینی خانہ جنگی]] متعارف ہوئی ا‏‏ے۔ جمہوری اصلاحات۔
• ٹوگو - 1993 وچ جمہوری بنانے۔
• امریکہ - سرد جنگ دے خاتمے دے بعد ، ریاستہائے متحدہ دنیا دا واحد سپر پاور بن گیا۔ اس نے سرد جنگ دے دوران اس دے بوہت سارے فوجی آمریت د‏‏ی حمایت کرنا چھڈ دتی سی ، جس تو‏ں ہور اقوام عالم اُتے جمہوریت نو‏‏ں اپنانے اُتے دباؤ ڈال رہے سن ۔
• سانچہ:Country data یمن عرب جمہوریہ - دوبارہ] کمیونسٹ جنوبی یمن دے نال تے 1990 وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data زائر - خانہ جنگی 1996 وچ ۔

وہ ملکاں جو 1991 تو‏ں اگے سوشلسٹ طرز د‏‏ی حکومتاں وچ سن :

• نیپال - بادشاہت نو‏‏ں 2008 وچ تختہ پلٹ دتا گیا سی تے اس وقت تو‏ں ہی ماؤ نواز پارٹی] | کمیونسٹ پارٹی دے ذریعہ جمہوریہ د‏‏ی حکومت رہی ا‏‏ے۔
• وینزویلا - ہیوگو شاویز نے پنجويں جمہوری تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ 1999 وچ جمہوریہ بولیوینیا دے قیام دا سبب بنے تے اس د‏ی موت تک اس ملک اُتے حکمرانی کيتی۔ 2013۔

دوسرے اثرات:

• 

  1989–1991 انقلابات دا عالمی اثر۔
  ربط=|حدود Israel - 1990 وچ ، سوویت یونین نے آخر کار سوویت یہودیاں د‏‏ی اسرائیل وچ مفت ہجرت د‏‏ی اجازت دی۔ اس تو‏ں پہلے ، روس نو‏‏ں چھڈنے د‏‏ی کوشش کرنے والے یہودیاں نو‏‏ں ظلم و ستم دا سامنا کرنا پيا سی ۔ کامیاب ہونے والے مہاجرین د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہنچے۔ اگلے چند سالاں وچ ، دس لکھ دے نیڑے سوویت شہری اسرائیل چلے گئے۔ اگرچہ ایہ تشویش سی کہ کچھ نويں تارکین وطن دا یہودیت تو‏ں بہت ہی سخت تعلق سی ، تے بہت سارے غیر یہودی رشتہ داراں دے نال سن ، ہجرت د‏‏ی اس وسیع لہر نے وڈی تعداد وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ سوویت یہودیاں نو‏‏ں لیایا تے آہستہ آہستہ آبادیات‏ی نوعیت نو‏‏ں تبدیل کردتا اسرا ییل. اس دے علاوہ ، 1991 وچ اسرائیل دفاعی دستےآں دے ذریعہ ہزاراں ایتھوپیائی یہودیاں نو‏‏ں بازیاب کرایا گیا سی ۔

سیاسی اصلاحات

کمیونسٹ بعد د‏‏یاں ریاستاں وچ کمیونسٹ ریاست دے ادارےآں ، سبھیاچار تے نفسیات د‏‏ی وراثت اُتے قابو پانے دا عمل ا‏‏ے۔ ڈیکومیونائزیشن وڈی حد تک محدود یا غیر موجود سی۔ کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں کالعدم قرار نئيں دتا گیا سی تے انہاں دے ممبراں نو‏‏ں وی مقدمے وچ نئيں لیایا گیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ کچھ جگہاں نے وی کمیونسٹ خفیہ خدمات دے ممبراں نو‏‏ں فیصلہ سازی تو‏ں خارج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ متعدد ملکاں وچ کمیونسٹ پارٹی نے آسانی تو‏ں اپنا ناں بدلا تے کم کردا رہیا۔ اُتے ، متعدد یورپی ملکاں وچ ، نازی یا کمیونسٹ حکومتاں دے ذریعے کیتے جانے والے جرائم د‏‏ی توثیق کرنے یا انہاں د‏‏ی توثیق کرنے د‏‏ی کوشش کرنے اُتے 3 سال تک د‏‏ی قید د‏‏ی سزا سنیا دتی گئی۔

معاشی اصلاحات

سوویت یونین دے خاتمے دے بعد تو‏ں روسی جی ڈی پی (2014 تو‏ں پیش گوئی کيتی گئی اے )

سوشلسٹ ملکاں وچ چلنے والے سرکاری کاروباری ادارےآں نو‏‏ں صارفین د‏‏ی خواہش پیدا کرنے وچ کم یا کوئی دلچسپی نئيں سی ، جس دے نتیجے وچ سامان تے خدمات د‏‏ی قلت پیدا ہوگئی۔ 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، عام خیال ایہ سی کہ سوشلائزم تو‏ں سرمایہ داری د‏‏ی طرف جانے د‏‏ی کوئی نظیر نئيں سی "، تے صرف کچھ بزرگ افراد نو‏‏ں یاد سی کہ بازار د‏‏ی معیشت کس طرح کم کردی ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، ایہ خیال عام اے کہ وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپ کئی دہائیاں تک غریب رہے گا۔

سوویت یونین دے خاتمے ، تے معاشی تعلقات دے خراب ہونے دے نتیجے وچ سوویت دے بعد د‏‏یاں ریاستاں تے سابقہ مشرقی بلاک وچ سن 1990 د‏‏ی دہائی وچ معیار زندگی نو‏‏ں شدید معاشی بحران تے تباہ کن زوال دا سامنا کرنا پيا سی۔ 1998 دے روس دے مالی بحران تو‏ں پہلے ہی ، روس د‏‏ی جی ڈی پی 1990 د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اس تو‏ں نصف سی۔

سرکاری معیشت وچ عارضی پیداوا‏‏ر وچ کمی تے بلیک مارکیٹ د‏‏ی معاشی سرگرمیاں وچ اضافہ ہويا۔ ملکاں اصلاح دے مختلف پروگرام نافذ کردے ني‏‏‏‏ں۔ اک مثال ، جسنو‏ں عام طور اُتے کامیاب سمجھیا جاندا اے اوہ پولینڈ وچ "شاک تھراپی" بالسیروکز منصوبہ سی۔ آخر کار سرکاری معیشت وچ اضافہ ہونے لگیا۔

2007 دے اک مقالے وچ ، اولے ہاؤریلنشین نے سوویت بلاک وچ اصلاحات د‏‏ی رفتار نو‏‏ں درجہ بندی کيت‏‏ا:

• سسٹینڈ بگ بینگ (سب تو‏ں تیز): ایسٹونیا ، لاتویا ، لتھوانیا ، جمہوریہ چیک ، پولینڈ ، سلوواکيت‏‏ا
• ایڈوانس اسٹارٹ / مستحکم ترقی : کروشیا ، ہنگری ، سلووینیا
• منسوخ بگ بینگ : البانیہ ، بلغاریہ ، مقدونیہ ، کرغزستان ، روس
• تدریجی اصلاحات : آذربائیجان ، آرمینیا ، جارجیا ، قازقستان ، یوکرین ، تاجکستان ، رومانیہ
• محدود اصلاحات (سب تو‏ں سست): بیلاروس ، ازبکستان ، ترکمنستان

جرمنی دے اتحاد تے سرد جنگ دے خاتمے دے بعد نیٹو نے 13 نويں ارکان نو‏‏ں شامل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

یوروپی یونین د‏‏ی 2004 د‏‏ی توسیع وچ چیک جمہوریہ ، ایسٹونیا ، ہنگری ، لیٹویا ، لتھوانیا ، پولینڈ ، سلوواکیہ تے سلووینیا شامل سن ۔ 2007 د‏‏ی یورپی یونین د‏‏ی توسیع وچ رومانیہ تے بلغاریہ شامل سی ، تے کروشیا 2013 وچ یورپی یونین وچ شامل ہويا سی ۔ اوہی ملکاں نیٹو دے ممبر وی بن چکے نيں ۔ اُتے ، منگولیا وچ ، مشرقی یورپی اسيں منصباں د‏‏ی طرح معیشت وچ بہتری لیائی گئی۔

چینی معاشی لبرلائزیشن دا آغاز 1978 وچ ہويا سی تے اس نے لکھاں لوکاں نو‏‏ں غربت تو‏ں نکالنے وچ مدد کيت‏ی اے ، جس تو‏ں غربت د‏‏ی شرح ماؤ دور وچ 53٪ تو‏ں کم ہوک‏ے 1981 وچ 12 فیصد ہوگئی۔ اج وی سی پی سی دے ذریعہ ڈینگ د‏‏ی معاشی اصلاحات د‏‏ی جا رہیاں نيں ، تے 2001 تک غربت د‏‏ی شرح آبادی دا صرف 6٪ بن گئی۔

چینی مثال دے بعد ، ویتنام وچ معاشی لبرلائزیشن دا آغاز 1986 وچ ہويا سی۔

ہندوستان وچ معاشی لبرلائزیشن دا آغاز 1991 وچ ہويا سی۔

ہارورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر رچرڈ بی فری مین نے اصلاحات دے اثر نو‏‏ں "دی گریٹ ڈبلنگ" قرار دتا ا‏‏ے۔ اس نے حساب کتاب کيت‏‏ا کہ عالمی افرادی قوت د‏‏ی تعداد 1.46 تو‏ں دوگنی ہوگئی   2.93 ارب کارکناں   ارب کارکنان۔ اس دا فوری اثر مزدوری دے لئی سرمایہ دا کم تناسب سی۔ طویل مدتی چین ، ہندوستان تے سابق سوویت بلاک د‏‏ی بچت تے سرمایہ کاری تے عالمی سرمایے دے ذخیرے وچ توسیع وچ معاون ثابت ہوئے گی۔

کمیونزم دا نظریا‏تی تسلسل

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل دے بعد گرینڈ کریملن محل دے اگواڑے وچ سوویت یونین دے سابقہ ریاستی نشان تے سی سی سی پی دے خطوط (اُتے) دے پنج ڈبل سر روسی کوٹ آف ہتھیاراں دے عقاب (تھلے)

2008 تک ، تقریبا نصف روسیاں نے اسٹالن نو‏‏ں مثبت انداز وچ دیکھیا تے بوہت سارے لوکاں نے اس د‏ی پہلے تو‏ں ختم ہونے والی یادگاراں د‏‏ی بحالی د‏‏ی حمایت کيتی۔

1992 وچ ، صدر یلسن د‏‏ی حکومت نے ولادیمیر بوکوسکی نو‏‏ں روس د‏‏ی آئینی عدالت دے ذریعہ سی پی ایس یو مقدمے د‏‏ی سماعت دے لئی اک ماہر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمت دے لئی مدعو کيت‏‏ا ، جتھ‏ے کمیونسٹ یلسطین اُتے اپنی پارٹی اُتے پابندی عائد کرنے دا مقدمہ چلا رہے سن ۔ مدعا علیہ دا معاملہ ایہ سی کہ سی پی ایس یو خود اک غیر آئینی تنظیم سی۔ اس د‏ی گواہی د‏‏ی تیاری دے لئی، بوکوفسکی نے درخواست کيتی تے انہاں نو‏ں سوویت آرکائیو د‏‏ی وڈی تعداد وچ دستاویزات تک رسائی حاصل ہوگئی (فیر اسنو‏ں ٹی ایس دے ایچ ایس ڈی وچ منظم کيت‏‏ا گیا)۔ اک چھوٹے ہینڈ ہیلڈ اسکینر تے لیپ ٹاپ کمپیوٹر دا استعمال کردے ہوئے ، اوہ خفیہ طور اُتے بہت ساری دستاویزات اسکین کرنے وچ کامیاب ہوگیا (جنہاں وچ کچھ اعلیٰ حفاظتی منظوری والے سن ) ، جس وچ مرکزی کمیٹی نو‏‏ں دے جی بی دی رپورٹ وی شامل اے ، تے فائلاں نو‏‏ں مغرب وچ اسمگل کيت‏‏ا گیا۔

تشریحات

واقعات نے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا۔ سوویت یونین دے آنے والے انتقال د‏‏ی پیش گوئیاں اکثر خارج کردتی گئياں ۔

بارٹلمیج کامنسکی د‏‏ی کتاب کولپسی آف اسٹیٹ سوشلزم کی دلیل اے کہ ریاستی سوشلسٹ نظام وچ اک مہلک تضاد اے ، جس وچ کہیا گیا اے کہ "کارکردگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی بنائے گئے پالیسی اقدامات صرف اس دے زوال نو‏‏ں تیز کردے نيں"۔

1989 دے آخر تک ، دوسری جنگ عظیم دے بعد وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپ اُتے مسلط حکومتاں نو‏‏ں ختم کردے ہوئے بغاوتاں اک راجگڑھ تو‏ں دوسرے راجگڑھ وچ پھیل گئياں۔ ایتھ‏ے تک کہ البانیہ وچ تنہائی پسند اسٹالنسٹ حکومت وی اس لہر نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہی۔ گورباچوف دے بریزنیف نظریہ نو‏‏ں منسوخ کرنا شاید اوہ کلیدی عنصر سی جس نے عوامی بغاوتاں نو‏‏ں کامیاب بنانے وچ کامیاب کيت‏‏ا۔ اک بار جدو‏ں ایہ گل واضح ہوگئی کہ خوف زدہ سوویت فوج عدم اعتماد نو‏‏ں کچلنے دے لئی مداخلت نئيں کرے گی ، تاں وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یوروپی حکومتاں نو‏‏ں یک جماعتی نظام تے خفیہ پولیس د‏‏ی طاقت دے خلاف عوامی بغاوتاں دا سامنا کرنا پيا۔

کوٹ ڈی بلےک‏ے نے 1990 وچ لکھیا سی کہ سوویت قیادت نے "اس گل اُتے یقین کيت‏‏ا اے کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ وچ سوویت یونین دے اختیارات وچ جو وی نقصان اٹھانا پيا اے ، مغربی یورپ وچ اس دے اثر و رسوخ وچ خالص اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں کدرے زیادہ نقصان ہوئے گا۔" اس دے باوجود ، ایہ امکان نئيں اے کہ گورباچوف نے کدی وی کمیونزم تے وارسا معاہدہ نو‏‏ں ختم کرنے دا ارادہ کيت‏‏ا سی۔ بلکہ ، گورباچوف نے ایہ فرض کيت‏‏ا کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں سی پی ایس یو وچ انہاں اصلاحات د‏‏ی طرح اصلاح کيت‏ی جاسکدی اے جنہاں د‏‏ی انہاں نو‏ں امید سی۔ جس طرح پیرسٹروائکا دا مقصد سوویت یونین نو‏‏ں معاشی تے سیاسی طور اُتے زیادہ موثر بنانا سی ، گورباچوف نو‏‏ں یقین سی کہ کامکون تے وارسا معاہدہ نو‏‏ں ہور موثر ادارےآں وچ تبدیل کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔ اُتے ، گورباچوف دے نیڑےی مشیر ، الیگزینڈر یاکوف ، بعد وچ بتائاں گے کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ وچ ایہ "نظام برقرار رکھنا" بے بنیاد رہیا ہوئے گا۔ یاکوف اس نتیجے اُتے پہنچے سن کہ سوویت اکثریت‏ی کامکون غیر منڈی اصولاں اُتے کم نئيں کرسکدا اے تے ایہ کہ وارسا معاہدہ نو‏‏ں "حقیقی زندگی تو‏ں کوئی مطابقت نئيں" ا‏‏ے۔

یاد

• میموریل ، اک بین الاقوامی تاریخی تے شہری حقوق دی سوسائٹی اے جو سوویت دے بعد دی متعدد ریاستاں وچ کم کردی ہے جو ماضی دے سوویت یونین دے مطلق العنان پہلو د‏‏ی ریکارڈنگ تے تشہیر اُتے مرکوز اے ، لیکن موجودہ دور وچ سوویت دے بعد دے ریاستاں وچ انسانی حقوق د‏‏ی وی نگرانی کردا اے ، مثال دے طور اُتے چیچنیا

تقریبات

• جرمنی وچ جرمن یکجہت‏ی دا دن ، 1990 وچ جرمن اتحاد دی سالگرہ دے موقع اُتے اک قومی تعطیل
• سلووینیا وچ یوم یکجہت‏ی دن 1991 وچ یوگوسلاویہ تو‏ں ملک دے آزادی دے اعلان د‏‏ی یاد وچ منایا گیا
• سلووینیا وچ یوم آزادی تے اتحاد دا دن ملک دے آزادی دے ریفرنڈم د‏‏ی یادگار اے
• جارجیا وچ یوم قومی اتحاد یوم تعطیل اے جو 9 اپریل دے سانحہ دے متاثرین د‏‏ی یاد وچ منایا گیا اے
• ہنگری وچ قومی دن
• منگولیا وچ یوم دستہ 1992 وچ جمہوریت وچ ملک د‏‏ی منتقلی د‏‏ی یاد گار اے
• رومانیہ وچ یوم آئین دا دن 1991 وچ رومانیہ دے آئین د‏‏ی یاد وچ منایا گیا جس نے کمیونسٹ حکومت دے خاتمے دے بعد جمہوریت وچ واپسی نو‏‏ں یقینی بنایا
• جمہوریہ سلوواک وچ یوم آزادی و جمہوریت دے لئی جدوجہد
• جمہوریہ چیک وچ آزادی تے جمہوریت دے دن دے لئی جدوجہد
• لٹویا وچ یوم آزادی د‏‏ی بحالی 1990 د‏‏ی ملک د‏‏ی آزادی د‏‏ی بحالی دے اعلان د‏‏ی یادگار اے

تھ‏‏اںو‏اں

• چیک پوائنٹ چارلی میوزیم برلن ، جرمنی وچ
• ڈان آف لبرٹی قازقستان وچ ، اک یادگار جلیٹوقسان دے لئی وقف
• DDR میوزیم برلن ، جرمنی وچ
• یورپی یکجہت‏ی مرکز پولینڈ وچ

پولینڈ وچ * گیڈاسک شپ یارڈ

• کمیونزم اُتے عالمی میوزیم
• گرٹاس پارک لتھوانیا وچ
• دہشت گردی دا گھر ہنگری وچ
• لینن وال جمہوریہ چیک وچ
• میمنٹو پارک ہنگری وچ
• [[[پیدائش د‏‏ی یادگار]]] رومانیہ وچ

جمہوریہ چیک وچ * کمیونزم دے متاثرین د‏‏ی یادگار

• نسل کشی دے متاثرین دا میوزیم لیتھوانیا دے ولینیس وچ
• جمہوریہ چیک ، کمیونزم دا میوزیم
• میوزیم آف کمیونزم ، پولینڈ
• پیشہ ورانہ میوزیم (ایسٹونیا)]
• قبضہ میوزیم (لتھوانیا)]
• لٹویا دے قبضے دا میوزیم
• سوشلسٹ آرٹ دا میوزیم بلغاریہ وچ
• سوویت قبضے دا میوزیم] یوکرائن دے کیف وچ
• سوویت قبضے دا میوزیم
• کمیونزم دے متاثرین دا میوزیم] مالڈووا وچ
• یوکرین دے لیویو وچ ، پیشہ ورانہ نظام دے متاثرین دا میوزیم "لونٹسکو اُتے جیل"]
• سگیٹ میموریل میوزیم رومانیہ دے سیگیتو مارماسی د‏‏ی پرانی جیل وچ
• اسٹسی میوزیم سابق اسٹسی ہیڈ کوارٹر ، برلن ، جرمنی وچ
• ٹرانسپلینا اسکوائر اٹلی دے شہر گوریزیا تے نووا گوریکا ، سلووینیا دے شہراں دے وچکار تقسیم
• منگولیا دے الانبہاتار وچ سیاسی جبر میموریل میوزیم دا شکار

ہور

• سوویت کہانی ، سوویت یونین دے بارے وچ اک ایوارڈ یافتہ دستاویزی فلم اے
• گانا انقلاب ، گانے انقلاب کے بارے وچ اک دستاویزی فلم
• ہیویون آن ارتھ: دتی رائز اینڈ فال آف سوشلزم ، اک کتاب تے اک دستاویزی فلم جو کتاب اُتے مبنی اے
• لینن دا مقبرہ: سوویت سلطنت دے آخری دن ، اک پلٹزر ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا کتاب
• چھ اعمال وچ اک سیاسی المیہ ، ناگوار وکلاو حویل د‏‏ی سوانح حیات
• ایتھے پر، حالے ، اک بین الاقوامی ہٹ مائیک ایڈورڈز د‏‏ی طرف تو‏ں لکھیا گیا اے تے اس دا راک بینڈ د‏‏ی طرف تو‏ں کارکردگی دا مظاہرہ کيت‏‏ا یسوع جونز نے ستمبر 1990 وچ تے جاری
• " ونڈ آف چینج " ، جرمن ہیوی میٹل میٹھے بینڈ اسکرپئنز دا اک ہٹ گانا اے جو پریسٹروائکا تے وسطی تے مشرقی یورپ وچ کمیونزم دے خاتمے دا جشن مناندا اے

ہور ویکھو

• عرب بہار
• اٹلانٹک انقلابات
• بالٹک ٹائیگر
• یوگوسلاویہ دا ٹوٹنا
• کارپٹ ٹائیگر
• چینی جمہوریت د‏‏ی تحریک
• شہری مزاحمت
• رنگ انقلاب ایس
• آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ
• نیٹو د‏‏ی توسیع
• یوروپی یونین د‏‏ی توسیع
• یوروومیڈن
• یکجہت‏ی د‏‏ی تریخ
• جان آرنوگورسکی
• جنوری واقعات
• جے بی ٹی زیڈ ٹرائل
• جینس انقلاب
• اورنج انقلاب
• سلابودان میلوسویچ دا خاتمہ
• عوامی انقلاب انقلاب
• گلابی جوار
• پولش گول میز معاہدہ
• ریگن عقیدہ
• 1820 دے انقلابات
• 1830 دے انقلابات
• 1848 دے انقلابات
• 1917–23 دے انقلابات
• گلاب انقلاب
• یوگوسلاو جنگاں

ہور پڑھو

• 1989!. http://www.nybooks.com/articles/archives/2009/nov/05/1989/. 
• De Nevers, Renée (2003). Comrades No More: The Seeds of Change in Eastern Europe. MIT Press. ISBN 0-262-54129-7. 
• Elster, Jon; Offe, Claus; Preuss, Ulrich K (1998). Institutional Design in Post-communist Societies. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47931-2. 
• Falk, Barbara J (2003). The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe. Central European University Press. ISBN 963-9241-39-3. 
• Heenan, Patrick; Lamontagne, Monique (1999). The Central and Eastern Europe Handbook. Taylor & Francis. ISBN 1-57958-089-0. 
• Judah, Tim (17 February 2011). "Yugoslavia: 1918–2003". BBC. Retrieved 1 April 2012.
• Leffler, Melvyn P.; Westad, Odd Arne, eds. (2010). The Cambridge History of the Cold War. III. Endings. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83721-7. 
• Lévesque, Jacques (1997). The Enigma of 1989: The USSR and the Liberation of Eastern Europe. University of California Press. p. 275. ISBN 978-0-520-20631-1. 
• Naimark, Norman; Case, Holly M. (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. ISBN 0-8047-4594-3. 
• Roberts, Adam (1991). Civil Resistance in the East European and Soviet Revolutions. Cambridge, MA: Albert Einstein Institution. ISBN 1-880813-04-1. 
• Roberts, Adam; Ash, Timothy Garton, eds. (2009). Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-955201-6.  Contains chapters on the Soviet Union (Mark Kramer), Czechoslovakia (Kieran Williams), Poland (Alexander Smolar), Baltic States (Mark R. Beissinger), China (Merle Goldman), and East Germany (Charles Maier).
• Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood. p. 91. ISBN 0-313-32357-7. 
• Sarotte, Mary Elise (2014). The Collapse: The Accidental Opening of the Berlin Wall. Basic Books. ISBN 978-0-465-06494-6. 
• Sebestyen, Victor (2009). Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire. Phoenix. ISBN 978-0-7538-2709-3. 
• Wałęsa, Lech (1991). The Struggle and the Triumph: An Autobiography. Arcade. ISBN 1-55970-221-4. 
• Wilson, James Graham (2014). The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan's Engagement, and the End of the Cold War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5229-1. 

باہرلے جوڑ

• "The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe". GMU. http://chnm.gmu.edu/1989. .
• "Syndrome of Socialism". Narod. http://simon31.narod.ru/syndromeofsocialism.htm. . Some of aspects of state national economy evolution in the system of the international economic order.
• "A look at the collapse of Eastern European Communism two decades later". Dissent Magazine.
• "History of the public sphere. Post-socialist countries". SSRC. http://publicsphere.ssrc.org/guide/history-of-the-public-sphere/political-geography/post-socialist-countries/. 
• Kloss, Oliver (2005), "Revolutio ex nihilo? Zur methodologischen Kritik des soziologischen Modells 'spontaner Kooperation' und zur Erklärung der Revolution von 1989 in der DDR", in Timmermann, Heiner (ed.), Agenda DDR-Forschung. Ergebnisse, Probleme, Kontroversen, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, 112, Muenster: LIT, pp. 363–79, ISBN 3-8258-6909-1 + Ergänzender Anhang A – F.

1989 وچ انقلابات دی ویڈیو

• Revolutions footage _{یوٹیوب اتے}