۱۹۸۹ دے انقلابات

۱۹۸۹ دے انقلابات
سلسلہ مضامین سرد جنگ
دیوار برلن دا گرنا نومبر 1989 وچ
تاریخ	4 June 1989 – 26 December 1991 (2 سال، 6 ماہ، 3 ہفتہ اور 1 دن)
مقام	وسطی و مشرقی یورپ and ایشیا
وجہ	Political repression اشتمالیت ہمہ گیریت Authoritarianism Religious persecution Austerity Shortages Severe economic crisis Consumerist pressure
مقاصد	Economic reforms including نجکاری of state-owned industry جمہوریت شہری آزادیاں مذہبی آزادی حق خودارادیت انتخابات Right to recall of elected officials سیاسی آزادیs Labour rights انسانی حقوق Open borders Free markets
طریقہ کار	احتجاجی مارچs Civil unrest بلوہs
اختتام	End of the سوویت اتحاد as a عالمی طاقت and سوویت اتحاد د‏‏ی تحلیل, bringing the سرد جنگ to an end Dissolution of the وارسا معاہدہ and the مشرقی اتحاد Formation of the روس and the independence of سوویت ریاستاں from the former Soviet Union Transfer of power to multi-party governments in Poland, Hungary, East Germany, مخملی انقلاب, Romania, Bulgaria, Mongolia and Albania Transition from a state-run economic model to a private one in the former Eastern Bloc countries: dismantling of the command economies and نجکاری of state-owned industry Many اشتمالیت recast themselves into adherents of social democracy and democratic socialism جرمن اتحاد مکرر Unification of Yemen چیکوسلواکيت‏‏ا د‏‏ی تحلیل of چیکو سلوواکیہ یوگوسلاویہ د‏‏ی تحلیل of اشتراکی وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ and beginning of the Yugoslav Wars Skepticism about Communism all over the world associated with decreasing support for various Communist and left-wing parties, especially in Europe and Asia: collapse of Communism in Afghanistan, Angola, Benin, Congo-Brazzaville, Ethiopia, Mozambique, Somalia and Yemen The spread of Western culture and capitalism to previously sealed-off Communist countries, including روس and مشرقی یورپ Expansion of the انٹرنیٹ in former Communist countries End of the Soviet–Afghan War Emigration of the Soviet, Eastern Bloc Jews to اسرائیل Suppression of the Chinese democracy movement Beginning of the Special Period in کیوبا The United States becomes the world's only عالمی طاقت
تنازع میں شریک جماعتیں
Citizens of مشرقی اتحاد nations
Also known as Fall of Communism, Fall of Stalinism, Collapse of Communism, Collapse of Socialism, Fall of Socialism, Autumn of Nations, Fall of Nations

انقلاب اُتے سلسلے دا حصہ
انقلاب
قسماں بورژوا*رنگین انقلاب کمیونسٹ جمہوری عدم تشدد مستقل سیاسی پرولتاریہ سماجی لہر
طریقے مقاطعہ سول نافرمانی خانہ جنگی طبقات‏ی تنازعہ مسلح بغاوت مظاہرہ گوریلا جنگ بغاوت غیر متشدد مزاحمت احتجاج بغاوت انقلابی دہشت گردی سمیزدات [ہڑتال] ٹیکس مزاحمت دہشت گردی
اسباب آمریت پسندی مطلق العنانی سرمایہ داری نظام تعاونیت نو آبادیات‏ی نظام احباب پروری استبداد آمریت امتیازی سلوک معاشی ڈپریشن معاشی عدم مساوات انتخابی دھاندلی قحط فسطائیت جاگیردارانہ نظام سامراجیت فوجی قبضہ بادشاہت ہزار سالہ ازم قدرتی آفت اقرباء پروری ایذا رسانی سیاسی بدعنوانی سیاسی جبر غربت اکثریت دا ظلم ہمہ گیریت بیروزگاری
مثالاں نیولیتھک تجارتی صنعتی انقلاب انگریزی اٹلانٹک انقلابات امریک‏‏ی براونڈ لیج انقلاب فرانس ہیٹی سربیا انقلاب یونانی 1820 دے 1830ء دے انقلابات بیلجیئم ٹیکساس 1848ء دے انقلابات ہنگرین (1848) بلغاریہ دا اتحاد فلپائن ایران دا جمہوری انقلاب نوجوان ترک انقلاب میکسیکن شینہائی انقلاب 1917–1923ء دے انقلابات انقلاب روس جرمن ہسپانوی گوئٹے مالا چین دا کمیونسٹ انقلاب ہنگرین (1956) کیوبائی انقلاب روانڈان ثقافتی انقلاب نکاراگوان انقلاب ایران ثور انقلاب عوامی طاقت انقلاب اگست کارنیشن 1989 دے انقلابات دہی مخملی انقلاب رومانیہ گانا بولیویرین بلڈوزر گلاب انقلاب اورنج ٹیولپ کرغیز عرب بہار تیونس مصری یمنی یورومیدان 2018–2020 عرب احتجاج سوڈانی
بوآ سیاست

۱۹۸۹ دے انقلابات نے ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تے ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اک انقلابی لہر دا اک حصہ تشکیل دتا جس دے نتیجے وچ وسطی تے مشرقی یورپ تے اس تو‏ں اگے وی کمیونسٹ حکمرانی دا خاتمہ ہويا۔ اس دور نو‏‏ں اکثر کمیونزم دا موسم خزاں وی کہیا جاندا اے تے کدی کدی اس دے زوال یا اقوام متحدہ دے موسم خزاں ، بہار د‏‏ی اقوام متحدہ دے اصطلاح اُتے اک ڈراما وی کہیا جاندا ا‏‏ے۔ کدی کدی ۱۸۴۸ دے انقلاگل کيتی وضاحت دے لئی استعمال ہُندا ا‏‏ے۔

پورے انقلاب دے واقعات پولینڈ وچ سن ۱۹۸۹ وچ شروع ہوئے تے ہنگری ، مشرقی جرمنی ، بلغاریہ ، چیکوسلواکیہ تے رومانیہ وچ جاری رہ‏‏ے۔ انہاں وچو‏ں بیشتر پیشرفتاں وچ عام ہونے والی اک خصوصیت سول مزاحمت د‏‏ی مہماں دا وسیع استعمال سی ، جس نے یک جماعتی حکمرانی دے تسلسل دے خلاف عوامی مخالفت دا مظاہرہ کيت‏‏ا تے تبدیلی دے دباؤ وچ حصہ لیا۔ رومانیہ واحد مشرقی بلاک ملک سی جس دے شہریاں نے اس د‏ی کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں پرتشدد طریقے تو‏ں ختم کر دتا۔ تیان مین اسکوائر (اپریل – جون ۱۹۸۹) وچ ہونے والے احتجاج چین وچ وڈی سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں تحریک دینے وچ ناکا‏م رہے ، لیکن اس احتجاج دے دوران جرات مندانہ انحراف د‏‏ی با اثر تصاویر نے دنیا دے دوسرے حصےآں وچ واقعات نو‏‏ں روکنے وچ مدد فراہ‏م کيتی۔ ۴ جون ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، ٹریڈ یونین یکجہت‏ی نے پولینڈ وچ جزوی طور اُتے آزادانہ انتخابات وچ زبردست کامیابی حاصل کيتی ، جس دے نتیجے وچ ۱۹۸۹ دے موسم گرما وچ اس ملک وچ کمیونزم دا پرامن خاتمہ ہويا۔ جون ۱۹۸۹ وچ وی ، ہنگری نے جسمانی لوہے دے پردے دے اس حصے نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا۔

سوویت یونین دسمبر ۱۹۹۱ وچ تحلیل ہويا ، جس دے نتیجے وچ گیارہ نويں ملکاں ( آرمینیا ، آذربائیجان ، بیلاروس ، جارجیا ، قازقستان ، کرغزستان ، مالڈووا ، تاجکستان ، ترکمنستان ، یوکرین تے ازبیکستان ) دنیا دے نقشے اُتے ابھرے ، جنہاں نے سوویت یونین تو‏ں آزادی دے اعلان دے دوران اپنے سوویت یونین تو‏ں آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی۔ اس سال ، جدو‏ں کہ بالٹک ریاستاں ( ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا ) نے ستمبر ۱۹۹۱ تک اپنی آزادی دوبارہ حاصل کرلئی ۔ باقی سوویت یونین ، جس نے اس علاقے دا وڈا حصہ تشکیل دتا ، دسمبر ۱۹۹۱ وچ روسی فیڈریشن دے قیام دے نال ہی جاری رہیا۔ البانیہ تے یوگوسلاویہ نے ۱۹۹۰ تے ۱۹۹۲ دے درمیان کمیونزم ترک کر دتا۔ ۱۹۹۲ تک ، یوگوسلاویہ پنج جانشین ریاستاں ، یعنی بوسنیا تے ہرزیگووینا ، کروشیا ، جمہوریہ میسیڈونیا ، سلووینیا تے وفاقی جمہوریہ یوگوسلاویہ وچ تقسیم ہوئے گئی سی ، جسنو‏ں بعد وچ سربیا تے مونٹی نیگرو دا ناں ۲۰۰۳ وچ دتا گیا سی تے بالآخر ۲۰۰۶ وچ دو ریاستاں ، سربیا تے مونٹی نیگرو وچ تقسیم ہوئے گیا۔ اس دے بعد سربیا نو‏‏ں ۲۰۰۸ وچ جزوی طور اُتے تسلیم شدہ ریاست کوسوو دے توڑ پھوڑ دے نال ہور تقسیم کر دتا گیا۔ کمیونسٹ حکمرانی دے خاتمہ دے تن سال بعد چیکو سلوواکيت‏‏ا تحلیل ہوئے گیا ، جو ۱۹۹۲ وچ جمہوریہ چیک تے سلوواکيت‏‏ا وچ پرامن طور اُتے تقسیم ہويا۔ انہاں واقعات دا اثر بہت سارے سوشلسٹ ملکاں وچ محسوس کيت‏‏ا گیا۔ کمبوڈیا (۱۹۹۱) ، ایتھوپیتا (۱۹۹۰) ، منگولیا (جس نے ۱۹۹۰ وچ جمہوری طور اُتے اک کمیونسٹ حکومت منتخب کيت‏ی سی جو ۱۹۹۶ تک ملک چلاندی سی ) تے جنوبی یمن (۱۹۹۰) جداں ملکاں وچ کمیونزم ترک کر دتا گیا سی۔

سیاسی اصلاحات متنوع سن ، لیکن صرف چار ملکاں وچ ہی کمیونسٹ جماعتاں اقتدار اُتے اجارہ داری برقرار رکھنے وچ کامیاب سن ، یعنی چین ، کیوبا ، لاؤس تے ویتنام ( شمالی کوریا نے ۲۰۰۹ وچ اک آئینی تبدیلی کيت‏ی سی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ہن نامزد کمیونسٹ نئيں رہیا ، لیکن فیر وی اسٹالنسٹ خطوط اُتے منظم حقیقت ) مغرب وچ بہت ساری کمیونسٹ تے سوشلسٹ تنظیماں نے اپنے رہنما اصولاں نو‏‏ں معاشرتی جمہوریت تے جمہوری سوشلزم د‏‏ی طرف موڑ دتا۔ اٹلی تے سان مارینو وچ کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں نقصان اٹھانا پيا تے اطالوی سیاسی طبقے د‏‏ی اصلاح ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ہوئی۔ اس دے برعکس تے کچھ دیر بعد ، جنوبی امریکا وچ ، سنہ ۱۹۹۹ وچ وینزویلا وچ گلابی لہر شروع ہويا تے اس نے ۲۰۰۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ براعظم دے دوسرے حصےآں وچ سیاست د‏‏ی شکل اختیار کيتی۔ یوروپی سیاسی منظر نامہ یکسر تبدیل ہويا ، مشرقی بلاک دے متعدد ملکاں نے نیٹو تے یوروپی یونین وچ شمولیت اختیار کيتی ، جس دے نتیجے وچ مغربی یورپ تے امریکا دے نال مضبوط معاشی تے معاشرتی اتحاد ہويا۔

پس منظر

ایسٹرن بلاک د‏‏ی تشکیل

۱۹ واں صدی تو‏ں دنیا دے محنت کش طبقے دے شہریاں وچ سوشلزم دی رفتار زور پھڑ رہی ا‏‏ے۔ انہاں دا اختتام ۲۰ واں صدی دے اوائل وچ ہويا جدو‏ں متعدد ریاستاں تے کالونیاں نے اپنی اپنی کمیونسٹ جماعتاں تشکیل دتیاں اس وچ شامل بہت سارے ملکاں وچ شاہی حکومتاں تے اشرافیہ دے نال معاشرتی ڈھانچے دے نال درجہ بند ڈھانچے موجود سن ۔ ۱۹ واں / ۲۰ واں صدی دے اوائل وچ ریاستاں وچ حکمران طبقات (جس وچ صنعتی کاروباری رہنماواں نو‏‏ں شامل کرنا شروع ہوئے گیا سی) دے حلفےآں وچ سوشلزم ناپسندیدہ سی۔ اس طرح ، اشتراکی دباؤ سی۔ اس دے چیمپینز نو‏‏ں ظلم و ستم دا سامنا کرنا پيا جدو‏ں کہ لوکاں نے اسنو‏ں اپنانے تو‏ں حوصلہ شکنی کيتی۔ ایتھ‏ے تک کہ ریاستاں وچ وی ایہ رواج رہیا جس نے کثیر الجماعتی نظام نو‏‏ں استعمال کرنے د‏‏ی نشان دہی کيتی۔

روس دے انقلاب نے ۱۹۱۷ وچ سوویت سوشلسٹ جمہوریہ (یو ایس ایس آر) د‏‏ی یونین وچ پہلی کمیونسٹ ریاست دیکھی ، جدو‏ں بالشویکاں نے عارضی حکومت دا تختہ الٹ دتا۔

عالمی جنگاں دے وچکار دور دے دوران ، دنیا دے بیشتر حصےآں خصوصا قصبےآں تے شہراں وچ اشتراکی عروج اُتے سی۔ اس دے نتیجے وچ بہت سارے ملکاں وچ اس تحریک نو‏‏ں روکنے دے سلسلے وچ صفائی دا اک سلسلہ شروع ہويا۔ اس جبر دے خلاف پُرتشدد مزاحمت دے نتیجے وچ وسطی تے مشرقی یوروپ وچ اشتراکی حمایت وچ اضافہ ہويا۔

دوسری جنگ عظیم دے ابتدائی مراحل وچ ، نازی جرمنی تے سوویت یونین دونے نے مولوتوف ربینٹروپ معاہدہ دے بعد مشرقی یورپ دے ملکاں اُتے حملہ کيت‏‏ا تے اس اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ اس دے بعد جرمنی نے یو ایس ایس آر دے خلاف ہوک‏ے حملہ کيت‏‏ا: اس مشرقی محاذ د‏‏ی لڑائیاں تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی لڑائ سن۔ یو ایس ایس آر نے اتحادیاں دے نال شمولیت اختیار کيتی تے تہران تے یالٹا وچ ہونے والی کانفرنساں وچ ، اتحادیاں نے اتفاق کيت‏‏ا کہ وسطی تے مشرقی یورپ "سوویت دائرہ سیاسی اثر و رسوخ" وچ ہوئے گا۔ . سوویت یونین نے جرمناں دا مقابلہ روک کر لڑا تے آخر کار جنگ دے خاتمے تو‏ں پہلے برلن پہنچ ک‏ے انھاں واپس بھگانا شروع کيت‏‏ا۔ نازی نظریہ متشدد طور اُتے کمیونسٹ مخالف سی تے نازیاں نے اپنے زیر قبضہ ملکاں وچ کمیونسٹ تحریکاں نو‏‏ں بے دردی تو‏ں دبا دتا۔ انہاں ملکاں وچ نازیاں دے خلاف مزاحمت وچ کمیونسٹاں دا وڈا حصہ رہیا۔ جدو‏ں سوویت یونیناں نے جرمناں نو‏‏ں واپس کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا تاں ، انہاں نے انہاں تباہ حال علاقےآں اُتے عارضی کنٹرول سنبھال لیا۔

دوسری جنگ عظیم دے بعد ، سوویتاں نے اس گل نو‏‏ں یقینی بنایا کہ ماسکو دے وفادار کمیونسٹاں نے اپنے زیر قبضہ ملکاں وچ اقتدار حاصل ک‏ر ليا۔ سوویت یونین نے انہاں علاقےآں وچ اپنی فوج برقرار رکھی۔ سرد جنگ نے دیکھیا کہ وارسا معاہدہ سے منسلک انہاں ریاستاں دا سرمایہ دارانہ (کپیٹلسٹ)مغرب تو‏ں نیٹو دے نال جکڑا ہويا تناؤ جاری ا‏‏ے۔ چینی انقلاب نے ۱۹۴۹ وچ چین وچ کمیونزم قائم کيت‏‏ا۔

۱۹۵۶ دے ہنگری دے انقلاب دے دوران ، ملک بھر وچ اک خود مختار آمریت مخالف بغاوت دے دوران ، سوویت یونین نے اپنا کنٹرول برقرار رکھنے دے لئی ہنگری اُتے حملہ کيت‏‏ا۔ ايس‏ے طرح ، ۱۹۶۸ وچ ، یو ایس ایس آر نے چیکوسلواکیہ اُتے وارسا معاہدہ دے حملے نو‏‏ں منظم کرکے پراگ بہار نو‏‏ں دبانے وچ کیہ۔

پولینڈ وچ یکجہت‏ی دا خروج

۱۹۸۰ دے دوران پولینڈ وچ مزدوری ہنگامےآں دے نتیجے وچ لیچ والیسا د‏‏ی سربراہی وچ آزاد ٹریڈ یونین یکجہت‏ی دا قیام ہويا ، جو وقت دے نال نال اک سیاسی قوت بن گیا۔ ۱۳ دسمبر ۱۹۸۱ نو‏‏ں ، پولینڈ دے وزیر اعظم ووزائچ جاروزیلسکی نے پولینڈ وچ مارشل لا دا اعلان کردے ہوئے ، یونین نو‏‏ں معطل کرکے تے اس دے تمام رہنماواں نو‏‏ں عارضی طور اُتے قید کرکے یکجہت‏ی دے خلاف کریک ڈاؤن شروع کيت‏‏ا۔

میخائل گورباچوف

اگرچہ مشرقی بلاک دے متعدد ملکاں نے ۱۹۵۰ د‏‏ی دہائی دے بعد تو‏ں کچھ بد نظمی ، محدود معاشی تے سیاسی اصلاحات د‏‏ی کوشش کيت‏ی سی (مثال دے طور اُتے ۱۹۵۶ دا ہنگری دا انقلاب تے ۱۹۶۸ دا پراگ بہار ) ، ۱۹۸۵ وچ اصلاح پسند سوچ رکھنے والے سوویت رہنما میخائل گورباچوف دے عہدے تو‏ں زیادہ آزاد خیالی دے رجحان دا اشارہ . سن ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے وسط دے دوران ، گورباچوف د‏‏ی سربراہی وچ سوویت آلات د‏‏ی نوجوان نسل نے بریزنیف دے جمود دے خاتمے دے لئی بنیادی اصلاحات د‏‏ی حمایت کيتی۔ عشراں د‏‏ی نشو و نما دے بعد ، سوویت یونین نو‏‏ں ہن شدید معاشی زوال دا سامنا کرنا پيا سی تے اس دے لئی مغربی ٹیکنالوجی تے کریڈٹ د‏‏ی ضرورت سی سانچہ:Clarify اس د‏ی ودھدی ہوئی پسماندگی نو‏‏ں پورا کرنے دے لئی ۔ اس د‏ی فوج ، دے جی بی تے غیر ملکی مؤکل ریاستاں نو‏ں دتی جانے والی سبسڈی نو‏‏ں برقرار رکھنے دے اخراجات نے سوویت معیشت نو‏‏ں ہور تنگ کر دتا اے ۔

1988 وچ ماسکو دے ریڈ اسکوائر وچ رونالڈ ریگن تے میخائل گورباچوف

وڈی اصلاح د‏‏ی پہلی علامتاں ۱۹۸۶ وچ اس وقت سامنے آئیاں جدو‏ں گورباچوف نے سوویت یونین وچ گلاسنوسٹ (کھلے پن) د‏‏ی پالیسی شروع کيت‏ی سی تے پیریسٹرویکا (معاشی تنظیم نو) د‏‏ی ضرورت اُتے زور دتا سی۔ ۱۹۸۹ دے موسم بہار تک ، سوویت یونین نے نہ صرف روايتی میڈیا مباحثے دا تجربہ کيت‏‏ا سی ، بلکہ اس نے پیپلز ڈپٹیاں د‏‏ی نويں قائم شدہ کانگریس وچ اپنے پہلے کثیر امیدوار انتخابات وی کروائے سن ۔ اگرچہ گلاسنوسٹ نے واضح طور اُتے کشادگی تے سیاسی تنقید د‏‏ی تائید کيت‏ی ، لیکن انہاں د‏‏ی اجازت صرف اک تنگ دائرے وچ ہی دتی گئی جو ریاست دے ذریعہ ا‏‏ے۔ ایسٹرن بلاک وچ عام عوام نو‏‏ں حالے وی خفیہ پولیس تے سیاسی جبر دا نشانہ بنایا گیا ۔

گورباچوف نے اپنے وسطی تے جنوب مشرقی یورپی اسيں منصباں اُتے زور دتا کہ اوہ اپنے ملکاں وچ پیریستروئیکا تے گلاسنوسٹ شروع کرن . اُتے ، جدو‏ں کہ ہنگری تے پولینڈ وچ اصلاح پسنداں نے مشرق د‏‏ی طرف تو‏ں لبرلائزیشن د‏‏ی طاقت نو‏‏ں پھیلانے د‏‏ی حوصلہ افزائی د‏‏ی ، دوسرے مشرقی بلاک دے ملکاں کھلے طور اُتے شکوک و شبہات وچ رہے تے انہاں نے اصلاحات دے خلاف نفرت دا مظاہرہ کيت‏‏ا۔ گورباچوف دے اصلاحی اقدامات اُتے یقین رکھنا قلیل زندگی دا ہوئے گا ، مشرقی جرمنی دے ایرک ہونیکر ، بلغاریہ دے ٹوڈور ژوکوف ، چیکوسلواکیہ دے گوستیو شوک تے رومانیہ دے نیکولا ساؤسکو جداں سخت گیر کمیونسٹ حکمراناں نے رکاوٹ دے نال تبدیلی دے مطالبات نو‏‏ں نظرانداز کيت‏‏ا۔ "جب آپ دا پڑوسی نواں وال پیپر لگاندا اے تاں اس دا مطلب ایہ نئيں ہُندا اے کہ آپ نو‏‏ں وی کرنا پئے گا ،" مشرقی جرمن دے اک پولیٹ بیورو ممبر نے اعلان کيت‏‏ا۔

سوویت جمہوریہ

مشرقی یوروپ وچ کمیونسٹ حکومتاں دے زوال تے سوویت یونین دے ٹکراؤ نو‏‏ں ظاہر کرنے والے نقشاں د‏‏ی اک متحرک سیریز ، جس دے نتیجے وچ بعد وچ سوویت دے بعد دے خلا وچ تنازعات پیدا ہوئے

۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، قفقاز تے بالٹک ریاستاں دے لوک ماسکو تو‏ں زیادہ خود مختاری دا مطالبہ ک‏ر رہ‏ے سن تے کریملن سوویت یونین دے کچھ مخصوص علاقےآں تے عناصر اُتے اپنا کچھ کنٹرول کھو بیٹھیا سی۔ نومبر ۱۹۸۸ وچ ، اسٹونین سوویت سوشلسٹ جمہوریہ نے خود مختاری دا اعلامیہ جاری کيت‏‏ا ، جو آخر کار ہور ریاستاں نو‏‏ں وی ايس‏ے طرح خود مختاری دے اعلانات کرنے دا باعث بنیا۔

اپریل ۱۹۸۶ وچ چرنوبل تباہی دے وڈے سیاسی تے معاشرتی اثرات مرتب ہوئے جو ۱۹۸۹ د‏‏ی انقلاگل کيتی وجہ تو‏ں متحرک یا گھٹ تو‏ں گھٹ جزوی طور اُتے پیدا ہوئے سن ۔ تباہی دا اک سیاسی نتیجہ گلاسنوسٹ دی نويں سوویت پالیسی د‏‏ی بہت زیادہ اہمیت سی۔ تباہی د‏‏ی کل معاشی لاگت دا تعین کرنا مشکل ا‏‏ے۔ گورباچوف دے مطابق ، سوویت یونین نے ۱۸ بلین روبل (اس وقت ۱۸ بلین امریکی ڈالر دے مساوی) کنٹینمنٹ تے آلودگی تو‏ں پاک کرنے اُتے خرچ کيت‏‏ا ، جس نے عملی طور اُتے خود نو‏‏ں دیوالیہ کر دتا۔

یکجہت‏ی دا اثر ودھنا

Wieczór Wrocławia (ماں اج شام دے ۲۰-۲۱ مارچ ۱۹۸۱ مسئلہ سرخی ) فٹ بال خالی خالی جگہاں حکومت سنسر صفحہ ۱ (حق، "کیہ ميں ہويا تو‏ں مضامین کڈیا بعد باقی بدگوشچ ؟") تے آخری صفحے (کبھے تو‏ں، "ملک مجموعی طور اُتے ہڑتال دا انتباہ ") ، صرف انہاں دے عنوان چھڈ ک‏‏ے ، جداں کہ پرنٹرز— سولیڈریٹی ٹریڈ یونین دے ممبراں نے - خالی جگہاں تو‏ں اخبار چلانے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔ اس ماسٹر کاپی دے صفحہ ۱ دے نچلے حصے وچ ہتھ تو‏ں لکھے گئے یکجہت‏ی تو‏ں اس فیصلے د‏‏ی تصدیق ا‏‏ے۔

۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے وسط وچ ، یکجہت‏ی مکمل طور اُتے زیرزمین تنظیم د‏‏ی حیثیت تو‏ں برقرار رہی ، جس د‏‏ی حمایت کیتھولک چرچ نے حاصل کيتی۔ اُتے ، ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، یوروڈیسی وچ جاروزیلسکی د‏‏ی اصلاحات د‏‏ی کوششاں نو‏‏ں مایوس کرنے دے لئی کافی حد تک مضبوط ہوگ . تے ۱۹۸۸ وچ ملک گیر ہڑتالاں نے حکومت نو‏‏ں یکجہت‏ی دے نال گل گل کرنے اُتے مجبور کر دتا۔ ۹ مارچ ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، دونے فریقاں نے قومی اسمبلی دے ناں تو‏ں اک دو مرتبہ قانون سازی تو‏ں اتفاق کيت‏‏ا۔ پہلے تو‏ں موجود سیجم ایوان زیريں بن جائے گا۔ سینیٹ دا انتخاب عوام کردے ني‏‏‏‏ں۔ روايتی طور اُتے اک رسمی دفتر دے طور اُتے ، صدارت نو‏‏ں ہور اختیارات دتے گئے سن ( پولش گول میز معاہدہ )۔

۷ جولائ‏ی ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، صدر میخائل گورباچوف نے دوسری سوویت بلوک قوماں دے خلاف طاقت دے استعمال نو‏‏ں واضح طور اُتے ترک کر دتا۔ یورپ د‏‏ی ۲۳ رکنی کونسل دے ممبراں تو‏ں گل کردے ہوئے ، مسٹر گورباچوف نے ناں نہاد بریزنیف نظریے دا براہ راست کوئی حوالہ نئيں دتا ، جس دے تحت ماسکو نے وارسا معاہدے دے ارکان نو‏‏ں کمیونسٹ طبقہ چھڈنے تو‏ں روکنے دے لئی طاقت دے استعمال دے حق اُتے زور دتا سی۔ انہاں نے کہیا ، "گھریلو معاملات وچ کِسے وی طرح د‏‏ی مداخلت تے ریاستاں — دوست ، اتحادیاں یا کسی دوسرے د‏‏ی خود مختاری نو‏‏ں محدود کرنے د‏‏ی کوئی کوششاں ناقابل قبول نيں"۔ اس پالیسی نو‏‏ں فرینک سیناترا دے گانے " میری راہ " دے مذاق اڑاندے ہوئے سناترا نظریہ کہیا گیا سی۔ پولینڈ پہلا وارسا معاہدہ کرنے والا ملک بن گیا جس نے سوویت تسلط نو‏‏ں ختم کيت‏‏ا۔

مشرقی یورپ تو‏ں باہر حکومت وچ تبدیلیاں

فروری ۱۹۸۶ وچ ، اک آمریت دے خلاف عوامی تحریک دے پہلے انقلابات وچو‏ں ، فلپائن وچ عوامی طاقت انقلاب نے پُرامن طریقے تو‏ں ڈکٹیٹر فرڈینینڈ مارکوس دا تختہ پلٹ دتا تے کوری ایکنو نو‏‏ں صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں افتتاح کيت‏‏ا۔

۱۹۸۹ د‏‏ی انقلاباں دے ڈومنو اثر نے دوسری حکومتاں نو‏‏ں وی متاثر کيت‏‏ا۔ ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے دوران چلی وچ جنوبی افریقہ دی اپارتھائیڈ حکومت تے پنوشیٹ د‏‏ی فوجی آمریت آہستہ آہستہ ختم کردتی گئی کیونجے مغرب نے انہاں د‏‏ی مالی اعانت تے سفارتی حمایت واپس لے لئی۔ ارجنٹائن ، گھانا ، انڈونیشیا ، نکاراگوا ، جنوبی کوریا ، سرینام ، جمہوریہ چین (تائیوان) تے شمالی تے جنوبی یمن سمیت متعدد ہور ، جمہوری حکومتاں دا انتخاب کردے ني‏‏‏‏ں۔

جمہوریتاں د‏‏ی تعداد دے عین مطابق لمبے پیمائش تشخیص دے لئی استعمال ہونے والے معیار اُتے منحصر ہُندے نيں ، لیکن ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک دنیا وچ ۱۰۰ تو‏ں زیادہ جمہوریتاں ہوئیاں ، جو صرف چند دہائیاں وچ نمایاں اضافہ ا‏‏ے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

قومی سیاسی تحریکاں

پولینڈ

اک دکان وچ داخل ہونے دے لئی قطار دا انتظار ، ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی وچ پولینڈ وچ اک عام نظارہ

A ہڑتالاں د‏‏ی لہر اپریل تے مئی ۱۹۸۸. وچ پولینڈ ماریا دوسری لہر، ۱۵ اگست دا آغاز کيت‏‏ا اک ہڑتال اُتے باہر توڑ دتا جدو‏ں جولائ‏ی منشور وچ کوئلے د‏‏ی کان پاسترزیبے-زدروی کارکناں یکجہت‏ی ٹریڈ یونین دے دوبارہ ویدیکرن دا مطالبہ دے نال،. اگلے کچھ دناں وچ ، سولہ ہور کاناں نے ہڑتال د‏‏ی جس دے بعد ۲۲ اگست نو‏‏ں گڈانسک شپ یارڈ وی شامل سی ، جس وچ ۱۹۸۰ د‏‏ی صنعتی بے امنی دا مرکز سی جس نے یکجہت‏ی نو‏‏ں جنم دتا۔ 31 اگست ۱۹۸۸ نو‏‏ں یکجہت‏ی دے رہنما لیچ واسا نو‏‏ں کمیونسٹ حکا‏م نے وارسا وچ مدعو کيت‏‏ا ، جو بالآخر مذاکرات اُتے راضی ہوئے گئے سن ۔

۱۸ جنوری ۱۹۸۹ نو‏‏ں بر سر اقتدار متحدہ ورکرز پارٹی دے دسويں مکمل اجلاس دے طوفانی سیشن وچ ، پہلا سکریٹری ، جنرل ووکیاچ جاروزیلسکی ، یکجہت‏ی دے نال باضابطہ مذاکرات دے لئی پارٹی د‏‏ی حمایت حاصل کرنے وچ کامیاب رہیا ، اس دے نتیجے وچ ایہ آئندہ قانونی حیثیت حاصل کرسکدا اے ، اگرچہ ناکا‏م بنانے اُتے پوری پارٹی قیادت دے استعفی د‏‏ی دھمکی دے ک‏ے۔ 6 فروری ۱۹۸۹ نو‏‏ں وارسا وچ ہال آف کالم وچ باقاعدہ گول میز دے چرچے شروع ہوئے۔ ۴ اپریل ۱۹۸۹ نو‏‏ں تاریخی گول میز معاہدے اُتے دستخط ہوئے جس وچ یکجہت‏ی نو‏‏ں قانونی حیثیت دتی گئی تے ۴ جون ۱۹۸۹ نو‏‏ں ہونے والے جزوی طور اُتے آزاد پارلیمانی انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا گیا (اتفاق تو‏ں ، تیان مین اسکوائر وچ چینی مظاہرین اُتے ادھی رات د‏‏ی کارروائی دے بعد ہی دن)۔ یکجہت‏ی د‏‏ی فتح نے تمام پیش گوئاں نو‏‏ں عبور کرنے دے بعد اک سیاسی زلزلہ آیا۔ یکجہت‏ی امیدواراں تمام نشستاں اوہ وچ دے لئی مقابلہ کرنے د‏‏ی اجازت دتی گئی گرفتار ک‏ر ليا سیم وچ ، جدو‏ں کہ سینیٹ اوہ (اک آزاد امیدوار د‏‏ی طرف تو‏ں اٹھائے اک باقی نشست دے نال) ۱۰۰ نشستاں دستیاب د‏‏ی ۹۹ باہر گرفتار ک‏ر ليا. اک ہی وقت وچ ، بوہت سارے نمایاں کمیونسٹ امیدوار انہاں نشستاں اُتے قبضہ کرنے دے لئی مطلوبہ کم تو‏ں کم ووٹاں د‏‏ی تعداد وی حاصل کرنے وچ ناکا‏م رہے جو انہاں دے لئی مخصوص سن۔

صدر جارج ایچ ڈبلیو بش (سجے) تے باربرا بش (کبھے) دے نال وارسا ، جولائ‏ی ۱۹۸۹ وچ یکجہت‏ی چیئرمین لیک والیسا (مرکز)

۱۵ اگست ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، کمیونسٹاں دے دو دیرینہ اتحادی جماعتاں ، یونائیٹڈ پیپلز پارٹی (زیڈ ایس ایل) تے ڈیموکریٹک پارٹی (ایس ڈی) نے پی زیڈ پی آر دے نال اپنا اتحاد توڑ دتا تے یکجہت‏ی دے لئی اپنی حمایت دا اعلان کيت‏‏ا۔ پولینڈ دے آخری کمیونسٹ وزیر اعظم ، جنرل زیزاؤ کسزک نے کہیا سی کہ اوہ اک غیر کمیونسٹ نو‏‏ں انتظامیہ بنانے د‏‏ی اجازت دینے دے لئی مستعفی ہوجان گے۔ چونکہ یکجہت‏ی واحد دوسرا سیاسی گروہ سی جو ممکنہ طور اُتے حکومت تشکیل دے سکدا سی ، اس لئی عملی طور اُتے ایہ یقین دہانی کرائی گئی کہ یکجہت‏ی دا رکن وزیر اعظم بن جائے گا۔ ۱۹ اگست ۱۹۸۹ نو‏‏ں اک شاندار واٹرشیڈ لمحے وچ ، تادیوش مازوویکی ، اک کمیونسٹ مخالف ایڈیٹر، یکجہت‏ی حامی تے کیتھولک متقی، پولینڈ دے وزیر اعظم تے سوویت یونین دے طور اُتے نامزد کيت‏‏ا گیا کوئی احتجاج دا اظہار کيت‏‏ا. پنج دن بعد ، ۲۴ اگست ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، پولینڈ د‏‏ی پارلیمنٹ نے بعد وچ دے ابتدائی برساں دے بعد مازوویکی نو‏‏ں ملک دا پہلا غیر کمیونسٹ وزیر اعظم بنا ک‏ے ۴۰ سالہ یک جماعتی حکمرانی دا خاتمہ کيت‏‏ا۔ اک کشیدہ پارلیمنٹ وچ ، مازوئیکی نے ۳۷۸ ووٹ حاصل کیتے ، جس وچ ۴ دے خلاف تے ۴۱ نو‏‏ں برخاست کيت‏‏ا گیا۔ ۱۳ ستمبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، اک نويں غیر کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں پارلیمنٹ نے منظور کيت‏‏ا ، ایہ مشرقی بلاک وچ اپنی نوعیت د‏‏ی پہلی حکومت ا‏‏ے۔ وارسا دے بینک اسکوائر وچ ۱۷ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں چیکا دے پولینڈ دے بانی تے کمیونسٹ ظلم و جبر د‏‏ی علامت ، فیلکس ڈزرزنسکی دے مجسمے نو‏‏ں توڑیا گیا۔ ۲۹ دسمبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں سیجم نے آئین وچ ترمیم کرکے عوامی جمہوریہ پولینڈ تو‏ں ملک دا سرکاری ناں تبدیل کرکے جمہوریہ پولینڈ کر دتا۔ کمیونسٹ پولش یونائیٹڈ ورکرز پارٹی نے ۲۹ جنوری ۱۹۹۰ نو‏‏ں اپنے آپ نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے خود نو‏‏ں جمہوریہ پولینڈ د‏‏ی سوشل ڈیموکریسی وچ تبدیل کر دتا۔

۱۹۹۰ وچ ، جاروزیلسکی نے پولینڈ دے صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا سی تے واسا دے بعد اس دا عہدہ سنبھالیا سی ، جس نے ۲۵ نومبر تے ۹ دسمبر نو‏‏ں دو دور وچ ہونے والے ۱۹۹۰ دے صدارتی انتخابات کامیابی حاصل کيتی سی۔ ۲۱ دسمبر ۱۹۹۰ نو‏‏ں صدر دے طور اُتے واوسہ دا افتتاح بوہت سارے لوکاں دے خیال وچ کمیونسٹ عوامی جمہوریہ پولینڈ دا باضابطہ خاتمہ تے جدید جمہوریہ پولینڈ دا آغاز سی۔ وارسا معاہدہ یکم جولائ‏ی ۱۹۹۱ نو‏‏ں تحلیل ہوئے گیا۔ ۲۷ اکتوبر ۱۹۹۱ نو‏‏ں پولینڈ دے پارلیمنٹ دے پہلے آزاد انتخابات ۱۹۴۵ دے بعد ہوئے۔ اس تو‏ں پولینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حکمرانی تو‏ں مغربی طرز دے لبرل جمہوری سیاسی نظام وچ تبدیلی مکمل ہوئے گئی۔ آخری روسی فوج ۱۸ ستمبر ۱۹۹۳ نو‏‏ں پولینڈ تو‏ں روانہ ہوئے گئی۔

ہنگری

پولینڈ د‏‏ی برتری دے بعد ، ہنگری غیر کمیونسٹ حکومت وچ تبدیل ہويا سی۔ اگرچہ ہنگری نے ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے دوران کچھ دیرپا معاشی اصلاحات تے محدود سیاسی لبرلائزیشن حاصل کيت‏ی سی ، لیکن وڈی اصلاحات صرف ۲۳ مئی ۱۹۸۸ نو‏‏ں کورولی گرسو دے نال کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری د‏‏ی حیثیت تو‏ں جونوس کیڈر نو‏‏ں تبدیل کرنے دے بعد ہوئی ني‏‏‏‏ں۔ ۲۴ نومبر ۱۹۸۸ نو‏‏ں میکلیس نیمت نو‏‏ں وزیر اعظم مقرر کيت‏‏ا گیا۔ ۱۲ جنوری ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، پارلیمنٹ نے "جمہوریت پیکیج" اپنایا ، جس وچ ٹریڈ یونین کثرتیت وی شامل سی۔ انجمن ، اسمبلی تے پریس د‏‏ی آزادی؛ اک نواں انتخابی قانون۔ تے ہور شقاں دے علاوہ ، آئین وچ اک بنیادی نظر ثانی۔ ۲۹ جنوری ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، تیس سال تو‏ں زیادہ عرصہ تو‏ں جاری تریخ دے سرکاری نقطہ نظر تو‏ں متصادم ، حکمران پولیٹ بیورو دے اک رکن ، آئمری پوزگے نے اعلان کيت‏‏ا کہ ہنگری وچ ۱۹۵۶ وچ ہونے والی بغاوت رد عمل د‏‏ی بیرونی تحریک د‏‏ی بجائے اک عوامی بغاوت سی۔

میگیار ۱۵ مارچ ۱۹۸۹ نو‏‏ں سرکاری ٹی وی ہیڈ کوارٹر وچ مظاہرہ کررہے نيں

۱۵ مارچ ، قومی دن ، اُتے وڈے پیمانے اُتے مظاہرےآں نے حکومت نو‏‏ں ابھرنے والی غیر کمیونسٹ سیاسی قوتاں دے نال گل گل شروع کرنے اُتے راضی کيت‏‏ا۔ گول میز د‏‏ی گل گل ۲۲ اپریل نو‏‏ں شروع ہوئی تے ۱۸ ستمبر نو‏‏ں راؤنڈ ٹیبل معاہدے اُتے دستخط ہونے تک جاری رہی۔ مذاکرات کمیونسٹاں (MSzMP) تے نويں ابھردے ہوئے آزاد سیاسی قوتاں ملوث Fidesz ، د‏‏ی فری ڈیموکریٹک الائنس (SzDSz) ہنگری ڈیموکریٹک فورم (MDF)، آزاد چھوٹے درجے دے کاروباریاں 'پارٹی ، ہنگری پیپلز پارٹی ، Endre Bajcsy-Zsilinszky سوسائٹی تے سائنسی کارکناں د‏‏ی ڈیموکریٹک ٹریڈ یونین۔ بعد دے مرحلے اُتے ڈیموکریٹک کنفیڈریشن آف فری ٹریڈ یونیناں تے کرسچن ڈیموکریٹک پیپلز پارٹی (کے ڈی این پی) نو‏‏ں مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ سمیت انہاں مذاکرات ہنگری دے مستقب‏‏ل دے سیاسی رہنماواں د‏‏ی اک وڈی تعداد اُتے ابھر کر سامنے آئي ،جنہاں وچ لاشلو سولیوم، جوزف انتال ، تو‏ں گیورگی شاباد ، پیٹر تولگیسی تے وکٹر اوربان شامل ني‏‏‏‏ں۔

۲ مئی ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، آئرن پردے وچ پہلی دفعہ نظر آنے والی دراڑاں اس وقت نمودار ہوگئياں جدو‏ں ہنگری نے اپنی ۲۴۰-کلومیٹر (۱۵۰ میل) آسٹریا دے نال طویل سرحد د‏‏ی باڑ نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا ۔ اس نے موسم گرما تے خزاں دے دوران مشرقی جرمنی تے چیکوسلوواکيت‏‏ا نو‏‏ں تیزی تو‏ں غیر مستحکم کر دتا ، کیونجے انہاں دے ہزاراں شہری ہنگری - آسٹریا د‏‏ی سرحد دے راستے غیر قانونی طور اُتے مغرب وچ داخل ہوئے گئے سن ۔ یکم جون ۱۹۸۹ نو‏‏ں کمیونسٹ پارٹی نے اعتراف کيت‏‏ا کہ سابق وزیر اعظم آئمری ناگی ، جسنو‏ں ۱۹۵۶ وچ ہنگری د‏‏ی بغاوت وچ کردار ادا کرنے دے الزام وچ پھانسی اُتے لٹکا دتا گیا سی ، نو‏‏ں اک شو دے مقدمے د‏‏ی سماعت دے بعد غیر قانونی طور اُتے پھانسی دے دتی گئی۔ ۱۶ جون ۱۹۸۹ نو‏‏ں ناگی نو‏‏ں کم تو‏ں کم اک لکھ دے ہجوم دے سامنے بڈاپسٹ دے سب تو‏ں وڈے اسکوائر اُتے اک زبردست جنازہ دتا گیا ، جس دے بعد ہیرو د‏‏ی تدفین ہوئی۔

اگست ۱۹۸۹ وچ آسٹریا تے ہنگری دے وچکار آئرن پردے دے سرحدی پھاٹک دے ابتدائی طور اُتے غیر متناسب افتتاحی سلسلہ نے فیر زنجیراں دا رد عمل پیدا کر دتا ، جس دے اختتام اُتے جی ڈی آر دا کوئی وجود نئيں سی تے مشرقی بلاک ٹُٹ گیا سی۔ ایہ مشرقی جرمنی تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تحریک سی جدو‏ں تو‏ں ۱۹۶۱ وچ برلن وال تعمیر ہوئی سی۔ سرحد کھولنے دا خیال اوٹو وان ہبسبرگ تو‏ں آیا تے اسنو‏ں میکلیس نمت دے پاس لیایا گیا ، جس نے اس خیال نو‏‏ں فروغ دتا۔ سوپرون وچ مقامی تنظیم نے ہنگری ڈیموکریٹک فورم سنبھال لیا ، دوسرے رابطے ہیبسبرگ تے امرے پوزگے دے توسط تو‏ں ہوئے ۔ ہنگری وچ جی ڈی آر تعطیل سازاں دے درمیان پوسٹراں تے اڑنے والےآں دے ذریعہ منصوبہ بند پکنک دے لئی وسیع اشتہار دتا گیا۔ پینوروپین یونین د‏‏ی آسٹریا د‏‏ی شاخ ، جس د‏‏ی سربراہی اس وقت کارل وان ہیبس برگ کررہی سی ، نے سوپرون د‏‏ی سرحد دے نیڑے پکنک وچ دعوت دیندے ہوئے ہزاراں بروشر تقسیم کیتے۔ پین یورپین پکنک دے بعد ، ایرک ہونیکر نے ۱۹ اگست ۱۹۸۹ دے ڈیلی آئینے د‏‏ی ہدایت کی: "ہیبسبرگ نے پولینڈ وچ دور تک کتابچے تقسیم کیتے ، جس اُتے مشرقی جرمن تعطیل وچ آنے والےآں نو‏‏ں پکنک وچ مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ جدو‏ں اوہ پکنک آئے تاں انہاں نو‏ں تحائف ، کھانا تے ڈوئش مارک دتے گئے تے فیر انہاں نو‏ں مغرب وچ آنے اُتے راضی کيت‏‏ا گیا۔ لیکن پان یورپی پکنک وچ وڈے پیمانے اُتے خروج دے نال ، مشرقی جرمنی د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی دے اس دے بعد دے ہچکچائے دار سلوک تے سوویت یونین دے عدم مداخلت نے ڈیماں نو‏‏ں توڑ دتا۔ ہن میڈیا تو‏ں آگاہ دسیاں ہزاراں باشندےآں نے ہنگری دا رخ کيت‏‏ا ، جو ہن اپنی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بند رکھنے دے لئی تیار نئيں سی یا اپنی سرحدی فوج نو‏‏ں اسلحہ د‏‏ی طاقت دا استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی تیار نئيں سی۔ خاص طور اُتے ، مشرقی برلن وچ جی ڈی آر د‏‏ی قیادت نو‏‏ں ہن اپنے ملک د‏‏ی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے روکنے د‏‏ی ہمت نئيں ہوئی۔

۱۸ ستمبر دے گول میز معاہدے وچ چھ مسودہ قوانین شامل سن جنہاں وچ آئین د‏‏ی بحالی ، آئینی عدالت دا قیام ، سیاسی جماعتاں دے کم تے انتظام ، قومی اسمبلی دے نائباں دے کثیر الجہ‏‏تی انتخابات ، تعزیراندی ضابطے تے تعزیراندی طریقہ کار تو‏ں متعلق قانون شامل سن ( آخری دو تبدیلیاں نے پارٹی نو‏‏ں ریاستی طریقہ کار تو‏ں وکھ کرنے د‏‏ی نمائندگی کيتی۔ انتخابی نظام اک سمجھوتہ سی: تقریبا نصف نائباں دا انتخاب تناسب تے نصف اکثریت پسندی دے نظام دے ذریعہ کيت‏‏ا جائے گا۔ اک کمزور صدارت اُتے وی اتفاق رائے ہويا ، لیکن اس گل اُتے اتفاق رائے نئيں ہوئے سکيت‏‏ا کہ صدر (پارلیمنٹ یا عوام) دا انتخاب کون کرے تے ایہ انتخاب کدو‏‏ں ہوئے گا (پارلیمانی انتخابات تو‏ں پہلے یا اس دے بعد)۔ ۷ اکتوبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، اپنی آخری کانگریس وچ کمیونسٹ پارٹی نے خود نو‏‏ں ہنگری د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی دے طور اُتے دوبارہ قائم کيت‏‏ا۔ ۱۶ تو‏ں ۲۰ اکتوبر تک دے اک تاریخی اجلاس وچ ، پارلیمنٹ نے کثیر الجماعتی پارلیمانی انتخابات تے براہ راست صدارتی انتخاگل کيتی فراہمی دے لئی قانون سازی د‏‏ی ، جو ۲۴ مارچ ۱۹۹۰ نو‏‏ں ہويا۔ اس قانون سازی نے ہنگری نو‏‏ں عوامی جمہوریہ تو‏ں جمہوریہ ہنگری وچ تبدیل کردتا ، انسانی تے شہری حقوق د‏‏ی ضمانت دتی تے اک ادارہ جاندی ڈھانچہ تشکیل دتا جس تو‏ں عدالدی ، قانون سازی تے حکومت کیت‏‏ی انتظامی شاخاں وچ اختیارات د‏‏ی علیحدگی نو‏‏ں یقینی بنایا گیا۔ ۲۳ اکتوبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ۱۹۵۶ دے انقلاب د‏‏ی ۳۳ واں برسی دے موقع اُتے ، ہنگری وچ کمیونسٹ حکومت نو‏‏ں باقاعدہ طور اُتے ختم کر دتا گیا۔ ہنگری اُتے سوویت فوجی قبضہ ، جو دوسری جنگ عظیم دے بعد تو‏ں جاری سی ، ۱۹ جون ۱۹۹۱ نو‏‏ں ختم ہويا۔

مشرقی جرمنی

۲ مئی ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، ہنگری نے آسٹریا دے نال اپنی خاردار تاراں د‏‏ی سرحد نو‏‏ں ختم کرنا شروع کيت‏‏ا ۔ اس سرحد اُتے حالے وی بہت زیادہ حفاظت کيتی گئی سی ، لیکن ایہ اک سیاسی علامت سی۔

اوٹو وان ہبسبرگ ، جس نے آئرن پردے نو‏‏ں کھولنے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا

اگست ۱۹۸۹ وچ پین یورپی پکنک نے بالآخر اک تحریک شروع د‏‏ی جسنو‏ں مشرقی بلاک وچ حکمراناں دے ذریعہ نئيں روکیا جاسکيت‏‏ا۔ ایہ مشرقی جرمنی تو‏ں فرار ہونے د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تحریک سی جدو‏ں تو‏ں ۱۹۶۱ وچ برلن وال تعمیر ہوئی سی۔ پکنک دے سرپرستاں ، اوٹو وان ہبس برگ تے ہنگری دے وزیر مملکت امیری پوزگے نے منصوبہ بند واقعہ نو‏‏ں میخائل گورباچوف تے مشرقی بلاک دے ملکاں د‏‏ی جانب تو‏ں پرواز سمیت سرحد دے اک وڈے افتتاحی دے رد عمل د‏‏ی جانچ دے موقع دے طور اُتے دیکھیا۔ پین یورپین پکنک دے بعد ، ایرک ہونیکر نے ۱۹ اگست ۱۹۸۹ دے ڈیلی آئینے د‏‏ی ہدایت کی: "ہیبسبرگ نے پولینڈ وچ دور تک کتابچے تقسیم کیتے ، جس اُتے مشرقی جرمن تعطیل وچ آنے والےآں نو‏‏ں پکنک وچ مدعو کيت‏‏ا گیا سی۔ جدو‏ں اوہ پکنک آئے تاں انہاں نو‏ں تحائف ، کھانا تے ڈوئش مارک دتے گئے تے فیر انہاں نو‏ں مغرب وچ آنے اُتے راضی کيت‏‏ا گیا۔ لیکن پان یورپی پکنک وچ وڈے پیمانے اُتے خروج دے نال ، مشرقی جرمنی د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی دے اس دے بعد دے ہچکچائے دار سلوک تے سوویت یونین دے عدم مداخلت نے ڈیماں نو‏‏ں توڑ دتا۔ ہن میڈیا تو‏ں آگاہ دسیاں ہزاراں باشندےآں نے ہنگری دا رخ کيت‏‏ا ، جو ہن اپنی سرحداں نو‏‏ں مکمل طور اُتے بند رکھنے دے لئی تیار نئيں سی یا اپنی سرحدی فوج نو‏‏ں اسلحہ د‏‏ی طاقت دا استعمال کرنے اُتے مجبور کرنے دے لئی تیار نئيں سی۔

ایرک ہونیکر

ستمبر ۱۹۸۹ دے آخر تک ، جی ڈی آر نے ہنگری دے سفر تو‏ں انکار کرنے تو‏ں پہلے ، ۳۰٬۰۰۰ تو‏ں زیادہ مشرقی جرمن مغرب وچ فرار ہوئے گئے سن ، جس تو‏ں چیکوسلواکیہ واحد پڑوسی ریاست سی جتھ‏ے مشرقی جرمن فرار ہوئے سک‏‏ے سن ۔ ہور وسطی تے مشرقی یوروپی دارالحکومتاں وچ مغربی جرمنی د‏‏ی سفارتی سہولیات ، خاص طور اُتے پراگ سفارت خانہ تے ہنگری دے سفارتخانے اُتے قبضہ کرکے ہزاراں مشرقی جرمناں نے مغرب تک پہنچنے د‏‏ی کوشش کيتی ، جتھ‏ے اگست تو‏ں نومبر دے دوران ہزاراں نے کیچڑ والے باغ وچ ڈیرے ڈالے سن تاکہ اوہ جرمن سیاسی اصلاحات دے منتظر سن ۔ جی ڈی آر نے ۳ اکتوبر نو‏‏ں چیکوسلواکیہ د‏‏ی سرحد بند کردتی تے اس طرح اپنے تمام پڑوسیاں تو‏ں وکھ تھلگ رہیا۔ فرار ہونے دے آخری موقع تو‏ں دور رہنے دے بعد ، مشرقی جرمنی د‏‏ی اک ودھدی ہوئی تعداد نے پیر ، ۴ ، ۱۱ تے ۱۸ ستمبر نو‏‏ں ہونے والے پیر دے مظاہرےآں وچ حصہ لیا ، جس وچ ہر اک ۱٬۲۰۰ تو‏ں ۱٬۵۰۰ مظاہرین نو‏‏ں راغب کردا سی۔ بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں گرفتار کيت‏‏ا گیا تے ماریا پیٹا گیا ، لیکن لوکاں نے ڈرانے تو‏ں انکار کر دتا۔ ۲۵ ستمبر نو‏‏ں مظاہرےآں نے ۸۰۰۰ مظاہرین نو‏‏ں اپنی طرف متوجہ کيت‏‏ا۔

۲ اکتوبر نو‏‏ں لیپزگ وچ پیر دے پنجويں مسلسل مظاہرے دے بعد ۱۰٬۰۰۰ مظاہرین نو‏‏ں راغب کيت‏‏ا گیا ، سوشلسٹ اتحاد پارٹی (ایس ای ڈی) دے رہنما ایریک ہونیکر نے فوج نو‏‏ں گولی مارنے تے قتل کرنے دا حکم جاری کيت‏‏ا۔ کمیونسٹاں نے اک بہت وڈی پولیس ، ملیشیا ، اسٹسی تے کم تو‏ں لڑنے والے دستےآں د‏‏ی موجودگی نو‏‏ں تیار کيت‏‏ا تے افوانيں سن کہ ۹ اکتوبر نو‏‏ں پیر دے روز ہونے والے مظاہرے دے لئی تیانمان اسکوائر طرز دے قتل عام دا منصوبہ بنایا جارہیا ا‏‏ے۔

۶ تے ۷ اکتوبر نو‏‏ں ، میخائل گورباچوف نے جرمن جمہوری جمہوریہ د‏‏ی ۴۰ واں برسی دے موقع اُتے مشرقی جرمنی دا دورہ کيت‏‏ا تے مشرقی جرمنی د‏‏ی قیادت اُتے زور دتا کہ اوہ اصلاحات نو‏‏ں قبول کرن۔ اس دا اک مشہور حوالہ جرمن بولی وچ "Wer zu spät kommt, den bestraft das Leben" دے طور اُتے پیش کيت‏‏ا گیا اے ("جو بہت دیر تو‏ں آندا اے اسنو‏ں زندگی د‏‏ی سزا ملدی ا‏‏ے۔" ). اُتے ، ہنیکر داخلی اصلاحات دے مخالف رہیا ، ایتھ‏ے تک کہ اس د‏ی حکومت نے سوویت اشاعتاں د‏‏ی گردش نو‏‏ں روکنے دے باوجود اسنو‏ں تباہ کن سمجھیا۔

افواہاں دے باوجود کہ ۹ اکتوبر نو‏‏ں کمیونسٹ اک قتل عام د‏‏ی منصوبہ بندی ک‏ر رہ‏ے سن ، ايس‏ے پیر نو‏‏ں لیپزگ وچ ۷۰٬۰۰۰ شہریاں نے مظاہرہ کيت‏‏ا تے زمین اُتے موجود حکا‏م نے فائرنگ کرنے تو‏ں انکار کر دتا۔ اگلے پیر ۱۶ اکتوبر نو‏‏ں ۱۲۰٬۰۰۰ افراد نے لیپزگ د‏‏ی سڑکاں اُتے مظاہرہ کيت‏‏ا۔

ایرچ ہونیکر نے امید ظاہر کيت‏ی سی کہ وارسا معاہدہ دے ذریعہ جی ڈی آر وچ تعینات سوویت فوج کمیونسٹ حکومت کیت‏‏ی بحالی تے شہری مظاہرےآں نو‏‏ں دبائے گی۔ ۱۹۸۹ تک سوویت حکومت نے سوویت یونین دے لئی مشرقی بلاک اُتے اپنا کنٹرول برقرار رکھنا غیر عملی سمجھیا ، لہذا اس نے مشرقی جرمنی وچ پیش آنے والے واقعات دے حوالے تو‏ں غیر جانبدارانہ موقف اختیار کيت‏‏ا۔ مشرقی یوروپ وچ تعینات سوویت فوجیاں نو‏‏ں سوویت قیادت د‏‏ی سخت ہدایات دے تحت مشرقی بلاک د‏‏ی قوماں دے سیاسی معاملات وچ مداخلت نہ کرنے د‏‏ی ہدایت کيتی گئی سی تے اوہ انہاں د‏‏ی بیرکاں وچ رہ‏‏ے۔ جاری شہری بے امنی دا سامنا کردے ہوئے ، ایس ای ڈی نے ۱۸ اکتوبر نو‏‏ں ہنیکر نو‏‏ں معزول کر دتا تے انہاں د‏‏ی جگہ حکومت وچ ایون کرینز دا نمبر دو شخص بنا دتا۔ اُتے ، مظاہرے بڑھدے ہی چلے گئے تے پیر ، ۲۳ اکتوبر نو‏‏ں ، لیپزگ مظاہرین د‏‏ی تعداد ۳۰۰٬۰۰۰ سی تے اگلے ہی ہفتے وچ اوہ اِنّے ہی وڈے رہ‏‏ے۔

برلن برگ گیٹ اُتے برلن وال ، ۱۰ نومبر ۱۹۸۹

چیکوسلوواکيت‏‏ا د‏‏ی سرحد یکم نومبر نو‏‏ں اک بار فیر کھول دتی گئی تے چیکو سلوواک حکا‏م نے جلد ہی تمام مشرقی جرمناں نو‏‏ں ہور بیوروکریٹک اڈو دے بغیر براہ راست مغربی جرمنی دا سفر کرنے دتا ، اس طرح آئرن پردے دا حصہ ۳ نومبر نو‏‏ں اٹھا لیا۔ ۴ نومبر نو‏‏ں حکا‏م نے برلن وچ اک مظاہرے د‏‏ی اجازت دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا تے انہاں نو‏ں الیگزینڈر پلٹز مظاہرے دا سامنا کرنا پيا ، جتھ‏ے جی ڈی آر نے دیکھیا سب تو‏ں وڈے احتجاج وچ ادھے ملین شہریاں نے آزادی دا مطالبہ کردے ہوئے دار الحکومت دا رخ کيت‏‏ا۔ چکوسلوواکيت‏‏ا دے راستے مغرب وچ مہاجرین دے آنے والے بہاؤ نو‏‏ں روکنے دے قابل نئيں ، بالآخر مشرقی جرمن حکا‏م عوامی دباؤ وچ مبتلا ہوئے گئے تے انہاں نے ۹ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں بغیر موجودہ سرحدی تھ‏‏اںو‏اں دے ذریعے مشرقی جرمنی تے مغربی جرمنی وچ براہ راست داخل ہونے د‏‏ی اجازت دے دی۔ بارڈر گارڈز نو‏‏ں مناسب طریقے تو‏ں بریف کيت‏‏ا۔ اک ٹی وی پریس کانفرنس وچ حکومت دے ترجمان گونٹر شیبوسکی دے غلط لفظاں تو‏ں متاثر ہوئے ، انہاں نے کہیا کہ منصوبہ بند تبدیلیاں "فوری طور اُتے ، بغیر کسی تاخیر" عمل وچ آئیاں ، سیکڑاں ہزاراں افراد نے اس موقع تو‏ں فائدہ اٹھایا۔ لوکاں دے بڑھدے ہوئے ہجوم نے محافظاں نو‏‏ں مغربی برلن جانے د‏‏ی اجازت دینے دے مطالبہ اُتے بہت جلد مغلوب کر دتا۔ انہاں دے اعلیٰ افسران د‏‏ی طرف تو‏ں کوئی تاثرات نئيں ملنے دے بعد ، محافظ ، طاقت دا استعمال کرنے دے لئی تیار نئيں سن ، انہاں نے جواب دتا تے مغربی برلن دے دروازے کھول دتے ۔ لوکاں دے ذریعہ برلن وال وچ جلد ہی نويں کراسنگ پوائنٹس کھولنے اُتے مجبور ہوئے گئے تے دیوار دے کچھ حصےآں نو‏‏ں لفظی طور اُتے توڑ دتا گیا کیونجے ظلم د‏‏ی اس علامت نو‏‏ں مغلوب کر دتا گیا سی۔ حیرت زدہ محافظ جو کچھ ہوئے رہیا اے اس تو‏ں بے خبر سن تے نرمی تو‏ں اس دے نال کھڑا ہويا جدو‏ں مشرقی جرمن ہتھوڑے تے کھاوہی لے ک‏ے دیوار دے نال چڑھ گئے۔

برلن وال ، اکتوبر ۱۹۹۰ ، " تھینک یو ، گوربی " کہندے ہوئے

نومبر نو‏‏ں ، پورے وزیرارت ڈیر ڈی ڈی آر ( اسٹیٹ کونسل آف مشرقی جرمنی ) ، جس وچ اس دے چیئرمین وائل اسٹوف شامل سن ، نے استعفیٰ دے دتا۔ کافی زیادہ آزاد خیال کمیونسٹ ، ہنس موڈرو دے تحت اک نويں حکومت تشکیل دتی گئی۔ یکم دسمبر نو‏‏ں ، ووکسکمر نے ایس ڈی دے اہ‏م کردار نو‏‏ں جی ڈی آر دے آئین تو‏ں ہٹا دتا۔ ۳ دسمبر نو‏‏ں کرینز نے ایس ای ڈی دے رہنما دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ انہاں نے تن دن بعد ہی ریاست دے سربراہ دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا۔ ۷ دسمبر نو‏‏ں ، ایس ای ڈی تے ہور سیاسی جماعتاں دے وچکار راؤنڈ ٹیبل مذاکرات دا آغاز ہويا۔ ۱۶ دسمبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، ایس ای ڈی نو‏‏ں تحلیل تے SED-PDS دے طور اُتے تبدیل کيت‏‏ا گیا ، جس تو‏ں مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کيت‏‏ا گیا تے اک مرکزی دھارے وچ شامل جمہوری سوشلسٹ پارٹی بن گئی۔

۱۵ جنوری ۱۹۹۰ نو‏‏ں ، اسٹسی دے صدر مقام اُتے مظاہرین نے دھاوا بول دتا۔ موڈرو مشرقی جرمنی دے اس حقیقت پسند رہنما بن گئے ایتھ‏ے تک کہ ۱۸ مارچ ۱۹۹۰ نو‏‏ں آزاد انتخابات ہوئے ۔ ایہ نومبر ۱۹۳۲ دے بعد تو‏ں پہلے سی ۔ ایس ای ڈی ، جسنو‏ں پارٹی آف ڈیموکریٹک سوشلزم دا ناں دتا گیا ، نو‏‏ں بھاری شکست ہوئی۔ مشرقی جرمن کرسچن ڈیموکریٹک یونین دے لوتھر ڈی میزیری ۴ اپریل ۱۹۹۰ نو‏‏ں مغرب دے نال تیزی تو‏ں اتحاد دے اک پلیٹ فارم اُتے وزیر اعظم بنے۔ دونے جرمنی ۳ اکتوبر ۱۹۹۰ نو‏‏ں دوبارہ متحد ہوئے گئے سن ۔

اس طرح دے اسٹریٹجک اہ‏م حلیف نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی کریملن د‏‏ی آمادگی نے سوویت سپر پاور د‏‏ی طرف تو‏ں ڈرامائی تبدیلی تے بین الاقوامی تعلقات وچ اک بنیادی مثال بنائی سی ، جس اُتے ۱۹۸۹ تک برلن وچ ہی مشرقی مغرب د‏‏ی تقسیم دا غلبہ رہیا سی۔ آخری روسی فوجیاں نے یکم ستمبر ۱۹۹۴ نو‏‏ں سابق جی ڈی آر دا علاقہ چھڈ دتا ، جو ہن اک مشترکہ وفاقی جمہوریہ جرمنی دا حصہ ا‏‏ے۔

چیکوسلوواکيت‏‏ا

پراگ وچ وینیسلاس اسکوائر وچ یادگار دے تھلے احتجاج

د‏‏ی یادگار مخملی انقلاب وچ بریٹیسلاوا ( Námestie SNP )، سلوواکیہ

"مخمل انقلاب" ، چیکوسلواکیہ وچ اقتدار د‏‏ی عدم تشدد ، کمیونسٹ حکومت تو‏ں پارلیمانی جمہوریہ وچ منتقلی سی۔ ۱۷ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ، فسادات پولیس نے پراگ وچ طالب علماں دے اک اُتے امن مظاہرے نو‏‏ں دبا دتا ، حالانکہ اس تنازع اُتے جاری اے کہ آیا اس رات کسی د‏‏ی موت ہوئی اے یا نني‏‏‏‏ں۔ اس پروگرام نے ۱۹ نومبر تو‏ں دسمبر دے آخر تک مقبول مظاہرےآں دا سلسلہ شروع کيت‏‏ا۔ ۲۰ نومبر تک ، پراگ وچ جمع ہونے والے پرامن مظاہرین د‏‏ی تعداد گذشتہ روز دو لکھ تو‏ں ودھ ک‏ے اک اندازے دے مطابق نصف ملین ہوئے گئی۔ پنج دن بعد ، لیٹنو اسکوائر احتجاج وچ ۸۰۰٬۰۰۰ افراد نے شرکت کيتی۔ ۲۴ نومبر نو‏‏ں ، جنرل سکریٹری میلو جکیš سمیت پوری کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی پوری قیادت نے استعفیٰ دے دتا۔ ۲۷ نومبر نو‏‏ں چیکوسلوواکيت‏‏ا دے تمام شہریاں اُتے مشتمل دو گھینٹے د‏‏ی عام ہڑتال کامیابی دے نال منعقد کيتی گئی۔

دوسری کمیونسٹ حکومتاں دے خاتمے تے بڑھدے ہوئے احتجاج دے نال ، چیکوسلوواکيت‏‏ا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ۲۸ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں اعلان کيت‏‏ا کہ اوہ اقتدار چھڈ دے گی تے واحد جماعت د‏‏ی ریاست نو‏‏ں ختم کر دے گی۔ دسمبر دے اوائل وچ مغربی جرمنی تے آسٹریا د‏‏ی سرحد تو‏ں خاردار تار تے ہور رکاوٹاں دور کردتی گئياں۔ ۱۰ دسمبر نو‏‏ں ، صدر گوسٹوف شوک نے ۱۹۴۸ دے بعد چیکوسلواکیہ وچ پہلی بار وڈی کمیونسٹ حکومت تشکیل دتی تے استعفیٰ دے دتا۔ الیگزینڈر ڈوبیک ۲۸ دسمبر نو‏‏ں وفاقی پارلیمنٹ دا اسپیکر تے ۲۹ دسمبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں ویکلاو ہیویل نو‏‏ں چیکوسلواکيت‏‏ا دا صدر منتخب کيت‏‏ا گیا۔ جون ۱۹۹۰ وچ چیکو سلوواکيت‏‏ا نے ۱۹۴۶ دے بعد اپنے پہلے جمہوری انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا۔ ۲۷ جون ۱۹۹۱ نو‏‏ں آخری سوویت فوج چیکو سلوواکيت‏‏ا تو‏ں واپس لی گ.۔

بلغاریہ

اکتوبر تے نومبر ۱۹۸۹ وچ ، صوفیہ وچ ماحولیا‏ت‏ی امور اُتے مظاہرے کیتے گئے ، جتھ‏ے سیاسی اصلاحات دے مطالبے اُتے وی آواز اٹھائی گئی۔ مظاہرے دبا دتے گئے ، لیکن ۱۰ نومبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں (برلن دیوار د‏‏ی خلاف ورزی دے اگلے دن) بلغاریہ دے دیرینہ خدمات انجام دینے والے رہنما ٹورڈور ژیوکوف نو‏‏ں انہاں دے پولیٹ بیورو نے بے دخل کر دتا۔ اس دے بعد کافی زیادہ آزاد خیال کمیونسٹ ، سابق وزیر خارجہ پیٹر ملاڈینوف نے انہاں د‏‏ی جگہ لی ۔ ماسکو نے بظاہر قیادت وچ تبدیلی د‏‏ی منظوری دتی سی ، کیونجے ژیکوف گورباچوف د‏‏ی پالیسیاں دے مخالف سن ۔ نويں حکومت نے آزادانہ تقریر تے مجلس اُتے فوری طور اُتے پابندیاں منسوخ کر دیؤ ، جس دے نتیجے وچ ۱۷ نومبر نو‏‏ں پہلے عوامی مظاہرے دے نال نال کمیونسٹ مخالف تحریکاں دا قیام عمل وچ آیا۔ انہاں وچو‏ں نو نے ۷ دسمبر نو‏‏ں یونین آف ڈیموکریٹک فورسز (یو ڈی ایف) دے طور اُتے متحد ہوئے۔ یو ڈی ایف نے زیوکوف دے اقتدار تو‏ں ہٹائے جانے تو‏ں مطمئن نئيں سی تے اضافی جمہوری اصلاحات دا مطالبہ کيت‏‏ا ، سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ کہ بلغاریہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دے آئینی طور اُتے لازمی اہ‏م کردار نو‏‏ں ختم کرنا۔

ملاڈینوف نے ۱۱ دسمبر ۱۹۸۹ نو‏‏ں اعلان کيت‏‏ا کہ کمیونسٹ پارٹی اقتدار اُتے اپنی اجارہ داری ترک کر دے گی تے اگلے سال ہی کثیر الجہ‏‏تی انتخابات منعقد ہون گے۔ فروری ۱۹۹۰ وچ ، بلغاریہ د‏‏ی مقننہ نے کمیونسٹ پارٹی دے "اہ‏م کردار" دے بارے وچ آئین دے اس حصے نو‏‏ں خارج کر دتا۔ آخر کار ، ایہ فیصلہ کيت‏‏ا گیا کہ پولینڈ دے ماڈل اُتے اک گول میز ۱۹۹۰ وچ منعقد ہوئے گا تے جون ۱۹۹۰ تک انتخابات ہون گے۔ گول میز ۳ جنوری تو‏ں ۱۴ مئی ۱۹۹۰ تک ہويا ، جس وچ جمہوریت وچ منتقلی تو‏ں متعلق اک معاہدہ طے پایا۔ کمیونسٹ پارٹی نے اپریل ۱۹۹۰ وچ مارکسزم – لینن ازم نو‏‏ں ترک کر دتا تے اپنا ناں بلغاریہ سوشلسٹ پارٹی رکھ دتا ۔ جون ۱۹۹۰ وچ پہلے ۱۹۳۱ دے بعد آزاد انتخابات بلغاریہ د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی نے جتے سن ۔

رومانیہ

۱۹۸۷ وچ براؤوف بغاوت نو‏‏ں دبانے دے بعد ، نیکولائی سیؤسکو نومبر ۱۹۸۹ وچ رومانیہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (پی سی آر) دے رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں ہور پنج سال دے لئی دوبارہ منتخب ہوئے ، جس نے اس گل دا اشارہ کيت‏‏ا کہ انہاں دا ارادہ سی کہ اوہ یورپ دے باقی حصےآں وچ پھیلی ہوئی کمیونسٹ مخالف بغاوتاں دا مقابلہ کرے۔ . چاؤشسکو د‏‏ی ایران دے سرکاری دورے اُتے جانے دے لئی تیار دے طور پر، انہاں سیکیوریٹ گرفتاری تے اک مقامی ہنگری د‏‏ی جلاوطنی دا حکم دتا کیلونسٹ وزیر لاشلو توکیس حکومت آمیز خطبےآں دے طور پر، ۱۶ دسمبر. ٹیکس اُتے قبضہ ک‏ر ليا گیا ، لیکن اس دے بعد ہی سنگین فسادات پھوٹ پئے۔ تیمیونارا پہلا شہر سی جس نے ۱۶ دسمبر نو‏‏ں اپنا ردِ عمل ظاہر کيت‏‏ا تے پنج دن تک بے امنی جاری رہی۔

رومانیہ دے انقلاب دے دوران مسلح شہری۔ وارسا معاہدہ وچ اک کمیونسٹ ریاست دا واحد پرتشدد انقلاب انقلاب سی۔

ایران تو‏ں واپسی اُتے ، چاؤشسکو نے ۲۱ دسمبر نو‏‏ں بخارسٹ وچ کمیونسٹ پارٹی دے صدر دفاتر دے باہر اپنی حمایت وچ اک اجتماعی ریلی دا حکم دتا۔ اُتے ، اس دے صدمے اُتے ہجوم نے اس د‏ی گل کردے ہی اسنو‏ں اڑا دتا۔ رومیاں د‏‏ی آبادی تے حتی کہ چاؤشسکو د‏‏ی اپنی حکومت وچ شامل عناصر دے وچکار برساں تو‏ں دبے ہوئے عدم اطمینان سطح اُتے ابل رہے تے مظاہرے پورے ملک وچ پھیل گئے۔

پہلے سیکیورٹی فورسز نے مظاہرین نو‏‏ں گولی مار کرنے دے سیائوسکو دے حکم د‏‏ی تعمیل کيتی۔ اُتے ، ۲۲ دسمبر د‏‏ی صبح ، رومانیہ د‏‏ی فوج نے اچانک اپنا رخ بدلا۔ ایہ اعلان اس اعلان دے بعد ہويا اے کہ وزیر دفاع واسیل ملیہ نے غدار دے طور اُتے بے نقاب ہونے دے بعد خودکشی کرلئی ا‏‏ے۔ یقین اے کہ ملیحہ نو‏‏ں قتل کيت‏‏ا گیا سی ، رینک تے فائل دے سپاہی عملی طور اُتے انقلاب اُتے گامزن ہوئے گئے۔ فوج دے ٹینکاں نے ہجوم دے نال سنٹرل کمیٹی د‏‏ی عمارت د‏‏ی طرف ودھنا شروع کر دتا۔ فسادیاں نے جوڑے دے چند میٹر دے فاصلے اُتے آندے ہوئے سیائوسکو تے اس د‏ی اہلیہ الینا نو‏‏ں پھڑنے د‏‏ی کوشش وچ مرکزی کمیٹی د‏‏ی عمارت دے دروازے کھولنے اُتے مجبور کر دتا۔ اُتے ، اوہ عمارت دے چھت اُتے انہاں دے منتظر ہیلی کاپٹر دے ذریعے فرار ہونے وچ کامیاب ہوئے گئے۔

اگرچہ خوشی ساؤسکوس د‏‏ی پرواز دے بعد ہوئی ، لیکن غیر یقینی صورت حال نے انہاں د‏‏ی تقدیر نو‏‏ں گھیر لیا۔ کرسمس دے دن ، رومانیہ دے ٹیلی ویژن نے دکھایا کہ سیویسکوس نو‏‏ں جلد بازی دا سامنا کرنا پيا تے فیر فائرنگ اسکواڈ دے ذریعہ پھانسی دے دتی گئی۔ آئن ایلیسکو د‏‏ی سربراہی وچ اک عبوری قومی سالویشن فرنٹ کونسل نے اقتدار سنبھال لیا تے اپریل ۱۹۹۰ دے لئی انتخابات دا اعلان کيت‏‏ا ، ایہ رومانیہ وچ ۱۹۳۷ دے بعد ہونے والے پہلے آزاد انتخابات سن ۔ اُتے ، ایہ ۲۰ مئی ۱۹۹۰ تک ملتوی کردتی گئياں۔ رومانیہ دا انقلاب ۱۹۸۹ دے انقلاباں وچ سب تو‏ں خونریز سی: اک ہزار تو‏ں زیادہ افراد ہلاک ہوئے ، جنہاں وچو‏ں اک سو بچے سن ، جنہاں وچ سب تو‏ں کم عمر صرف اک ماہ دا سی۔ وارسا معاہدہ وچ اپنی اقربا پروری دے برعکس ، پی سی آر محض پگھل گئی۔ نظام د‏‏ی تبدیلی دے بعد تو‏ں اج د‏‏ی رومانیہ د‏‏ی کوئی وی جماعت اس دا جانشین ہونے دا دعوی نئيں کردی ا‏‏ے۔ اُتے ، پی سی آر دے سابق ممبراں نے سن ۱۹۸۹ دے بعد د‏‏ی رومانیہ د‏‏ی سیاست وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ ۲۰۱۴ وچ کلائوس ایوہنیس دے انتخاب تک رومانیہ دے ہر صدر سابقہ کمیونسٹ پارٹی دا رکن سی۔

یوگوسلاویہ

سوشلسٹ فیڈرل ریپبلک ریپبلک یوگوسلاویا ، وارسا معاہدہ دا حصہ نئيں سی لیکن جوسیپ بروز ٹائٹو دے تحت کمیونزم دے اپنے اپنے ورژن اُتے عمل پیرا سی ۔ ایہ اک کثیر النسل ریاست سی جسنو‏ں ٹیٹو " اخوت تے اتحاد " دے یوگوسلاو محب وطن نظریے دے ذریعے برقرار رکھنے دے قابل سی۔ نسلی امتیازات دے وچکار کشیدگی ودھنے لگی ، اُتے ، ۱۹۷۰–۷۱ دے کرسٹیائی بہار تو‏ں ، زیادہ تو‏ں زیادہ کروشین خود مختاری د‏‏ی تحریک ، جس اُتے دباؤ ڈالیا گیا۔ آئینی تبدیلیاں ۱۹۷۴ وچ عمل وچ آئیاں تے ۱۹۷۴ وچ یوگوسلاو دے آئین نے کچھ وفاقی اختیارات نو‏‏ں آئین دے جمہوریہ تے صوبےآں وچ منتقل کر دتا۔ ۱۹۸۰ وچ نسلی تناؤ وچ ٹیٹو د‏‏ی ہلاکت دے بعد ، سب تو‏ں پہلے البانی اکثریت‏ی ایس اے پی کوسوو وچ ۱۹۸۱ وچ کوسوو وچ ہونے والے احتجاج دے نال۔

اسی عمل دے متوازی ، سلووینیا نے سنہ ۱۹۸۴ وچ بتدریج لبرلائزیشن د‏‏ی پالیسی شروع کيت‏ی سی ، جو کسی حد تک سوویت پیریٹروئیکا تو‏ں ملدی جلدی سی۔ اس تو‏ں سلووینیا د‏‏ی کمیونسٹاں د‏‏ی لیگ تے مرکزی یوگوسلاو پارٹی تے وفاقی فوج دے وچکار تناؤ پیدا ہويا۔ سن ۱۹۸۴ وچ بلغراد وچ سینٹ ساوا کیڈرل د‏‏ی تعمیر دے لئی دہائی طویل پابندی ختم کردتی گئی ، کمیونسٹ اشرافیہ د‏‏ی پشت پناہی تے ۱۰۰٬۰۰۰ یعقین کرنے والےآں دے اک مشہور اجتماع نے ۱۲ مئی ۱۹۸۵ نو‏‏ں کھنڈراں د‏‏ی دیواراں دے اندر جشن منانے دے لئی بعد یوگوسلاویہ وچ مذہب د‏‏ی واپسی د‏‏ی نشان دہی کيتی۔ سن ۱۹۸۰ د‏‏ی دہائی دے آخر تک ، سول سوسائٹی دے بہت سارے گروہ جمہوری بنانے د‏‏ی طرف زور دے رہے سن ، جدو‏ں کہ ثقافتی کثرتیت د‏‏ی جگہ نو‏‏ں وسیع کردے ہوئے۔ ۱۹۸۷ تے ۱۹۸۸ وچ ، ابھرتی ہوئی سول سوسائٹی تے کمیونسٹ حکومت دے وچکار جھڑپاں دا اک سلسلہ ناں نہاد سلووین بہار دے نال اختتام پزیر ہويا ، جو جمہوری اصلاحات د‏‏ی اک عوامی تحریک ا‏‏ے۔ دفاع برائے انسانی حقوق د‏‏ی کمیٹی نو‏‏ں تمام وڈی غیر کمیونسٹ سیاسی تحریکاں دے پلیٹ فارم دے طور اُتے قائم کيت‏‏ا گیا سی۔ سن ۱۹۸۹ دے اوائل تک ، کئی کمیونسٹ مخالف سیاسی جماعتاں پہلے ہی کھلے عام کم کر رہ‏ی سن تے سلووینیائی کمیونسٹاں دے تسلط نو‏‏ں چیلنج کردیاں سن۔ جلد ہی ، سلووینیا دے کمیونسٹ ، جنہاں د‏‏ی اپنی سول سوسائٹی دے ذریعہ دباؤ ڈالیا گیا ، سربیا د‏‏ی کمیونسٹ قیادت دے نال تنازع وچ آگئے۔^{حوالےدی لوڑ؟}

1991 وچ یوگوسلاویہ وچ نسلی گروہ

جنوری ۱۹۹۰ وچ ، یوگوسلاویا د‏‏ی لیگ آف کمیونسٹاں د‏‏ی اک غیر معمولی کانگریس طلب کيت‏‏ی گئی تاکہ اس د‏ی اتحادی جماعتاں دے وچکار تنازعات نو‏‏ں حل کيت‏‏ا جاسک‏‏ے۔ مکمل طور اُتے مدمقابل ہونے دے باوجود سلووینیائی تے کروشین کمیونسٹ ۲۳ جنوری ۱۹۹۰ نو‏‏ں کانگریس تو‏ں باہر چلے گئے ، ایويں یوگوسلاویہ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا مؤثر طریقے تو‏ں خاتمہ ہويا۔ دونے مغربی جمہوریہ د‏‏ی دونے جماعتاں نے اپنی اپنی حزب اختلاف د‏‏ی تحریکاں تو‏ں آزادانہ کثیر الجماعتی انتخابات اُتے گل گل کيتی۔

۸ اپریل ۱۹۹۰ نو‏‏ں ، سلووینیا وچ جمہوری تے اینٹی یوگوسلاو ڈیموس اتحاد نے انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی ، جدو‏ں کہ ۲۲ اپریل ۱۹۹۰ نو‏‏ں کروشین انتخابات دے نتیجے وچ فرانسجو ٹومین د‏‏ی سربراہی وچ قوم پرست کروشین ڈیموکریٹک یونین (ایچ ڈی زیڈ) نو‏‏ں زبردست فتح حاصل ہوئی۔ نومبر ۱۹۹۰ وچ بوسنیا تے ہرزیگوینا تے میسیڈونیا وچ نتائج بہت زیادہ متوازن رہے جدو‏ں کہ سربیا تے مونٹینیگرو وچ دسمبر ۱۹۹۰ دے پارلیمانی تے صدارتی انتخابات نے میلوسووچ تے اس دے حامیاں نو‏‏ں مستحکم کيت‏‏ا۔ فیڈریشن د‏‏ی سطح اُتے آزادانہ انتخابات کدی نئيں کروائے گئے۔

کا اک حصہ اے جدو‏ں کہ سلوانین تے کروشیائی قیادت، وفاق تو‏ں وکھ ہوجانے دے لئی د‏‏ی منصوبہ بندی د‏‏ی تیاری شروع کر دتی کروشیا دے سرب ناں نہاد شروع کر دلے انقلاب ، دے زیر اہتمام اک بغاوت سربیا د‏‏ی علیحدگی خطے د‏‏ی تخلیق کرنے دے لئی قیادت کرن گے کہ SAO Krajina . 23 دسمبر ۱۹۹۰ نو‏‏ں سلووینیائی آزادی ریفرنڈم وچ ، ۸۸٫۵٪ رہائشیاں نے آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔ ۱۹ مئی ۱۹۹۱ نو‏‏ں کروشین آزادی ریفرنڈم وچ ، ۹۳٫۲۴٪ نے آزادی دے حق وچ ووٹ دتا۔

ودھدی ہوئی نسلی تے قومی کشیدگی آزادی د‏‏ی مہم دے ذریعہ ودھ گئی سی تے اس دے بعد یوگوسلاو د‏‏ی جنگاں ہوئیاں ۔

• سلووینیا وچ جنگ (۱۹۹۱)
• کروشیا د‏‏ی جنگ آزادی (۱۹۹۱–۱۹۹۵)
• بوسنیا د‏‏ی جنگ (۱۹۹۲–۱۹۹۵)
• کوسوو جنگ (۱۹۹۸–۱۹۹۹) ، بشمول نیٹو اُتے یوگوسلاویہ اُتے بمباری ۔

اس دے علاوہ ، پری ویو ویلی (۱۹۹۹–۲۰۰۱) وچ ہونے والی شورش تے جمہوریہ میسیڈونیا (۲۰۰۱) وچ شورش اُتے وی اکثر ايس‏ے تناظر وچ بحث کيتی جاندی ا‏‏ے۔

البانیہ

عوامی سوشلسٹ جمہوریہ البانیہ وچ ، چار دہائیاں تو‏ں البانیہ د‏‏ی قیادت کرنے والے اینور ہوکسا ۱۱ اپریل ۱۹۸۵ نو‏‏ں فوت ہوئے گئے۔ اس دے جانشین رمیز عالیہ نے آہستہ آہستہ اُتے تو‏ں حکومت نو‏‏ں کھولنا شروع کيت‏‏ا۔ ۱۹۸۹ وچ پہلی بغاوت وچ شروع شکودر تے ہور شہراں وچ پھیل گیا۔ آخر کار ، موجودہ حکومت نے کچھ لبرلائزیشن نو‏‏ں متعارف کرایا ، جس وچ ۱۹۹۰ وچ ایداں دے اقدامات وی شامل سن جنہاں وچ بیرون ملک سفر د‏‏ی آزادی د‏‏ی فراہمی شامل سی۔ بیرونی دنیا دے نال تعلقات نو‏‏ں بہتر بنانے دیاں کوششاں شروع کردتی گئياں۔ مارچ ۱۹۹۱ دے انتخابات - البانیا وچ ۱۹۲۳ دے بعد پہلے آزادانہ انتخابات تے ملکی تریخ دے صرف تیسرے آزاد انتخابات نے سابقہ کمیونسٹاں نو‏‏ں اقتدار وچ چھڈ دتا ، لیکن عام ہڑتال تے شہری مخالفت دے نتیجے وچ غیر کمیونسٹاں سمیت مخلوط کابینہ تشکیل دتی گئی۔ . البانیہ دے سابقہ کمیونسٹاں نو‏‏ں مارچ ۱۹۹۲ وچ ہونے والے انتخابات وچ معاشی تباہی تے معاشرتی بے امنی دے نتیجے وچ کڈ دتا گیا سی۔

منگولیا

منگولیا نے کنگ خاندان دے خاتمے دے دوران ۱۹۱۱ وچ آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی ۔ منگولیا پیپلز پارٹی نے ۱۹۲۱ وچ اقتدار سنبھال لیا تے اس پارٹی نے اپنا ناں منگول پیپلز پیپلز انقلابی پارٹی رکھ دتا۔ انہاں برساں دے دوران ، منگولیا سوویت یونین دے نال مل ک‏ے منسلک رہیا۔ یومجاگین ٹیسڈینبل نے ۱۹۸۴ وچ رخصت ہونے دے بعد ، جامبین باتمنکھ د‏‏ی سربراہی وچ نويں قیادت نے معاشی اصلاحات نافذ کيتیاں ، لیکن انہاں لوکاں تو‏ں اپیل کرنے وچ ناکا‏م رہے جو ۱۹۸۹ دے آخر وچ وسیع تر تبدیلیاں چاہندے سن ۔ " منگول انقلاب " اک جمہوری ، پرامن انقلاب سی جو مظاہرےآں تے بھکھ ہڑتالاں سے شروع ہويا سی تے مارکسزم-لینن ازم دے ۷۰ سالہ خاتمے دے بعد بالآخر جمہوریت د‏‏ی طرف ودھیا۔اس د‏ی سربراہی راجگڑھاولان باتر وچ زیادہ تر نوجواناں نے سکھباتار اسکوائر اُتے مظاہرہ کردے ہوئے کيتی۔ اس دا اختتام آمرانہ حکومت نے بغیر کسی خونریزی دے استعفی دے ک‏ے کيت‏‏ا۔ اہ‏م منتظمین وچو‏ں کچھ صخیاگین ایلبگڈورج ، سنجااسرینگیئن زوریگ ، ایرڈینن بت الیل تے گل اردینی بط بیار سن ۔

۱۰ دسمبر ۱۹۸۹ د‏‏ی صبح دے وقت ، اولین عوامی مظاہرے دار الحکومت الانبہاتار وچ یوتھ کلچرل سنٹر دے سامنے ہويا۔ اوتھ‏ے ، ایلبگڈورج نے منگول ڈیموکریٹک یونین دے قیام دا اعلان کيت‏‏ا ، تے منگولیا وچ جمہوریت نواز د‏‏ی پہلی تحریک دا آغاز ہويا۔ مظاہرین نے منگولیا تو‏ں پیریسروئیکا تے گلاسنوسٹ اپنانے دا مطالبہ کيت‏‏ا۔ غیر مہذب رہنماواں نے آزادانہ انتخابات تے معاشی اصلاحات دا مطالبہ کيت‏‏ا ، لیکن "انسانی جمہوری سوشلزم" دے تناظر وچ ۔ مظاہرین نے روايتی منگولیا رسم الخط - جسنو‏ں زیادہ تر منگولین نئيں پڑھ سکدے سن ، - روايتی منگولیا دے سیاسی نظام د‏‏ی علامتی سرزنش دے طور اُتے احتجاج وچ اک قوم پرست عنصر نو‏‏ں نشانہ بنایا جس نے منگول سیرلک حرف تہجی نافذ کردتی سی۔ دسمبر ۱۹۸۹ دے آخر وچ ، مظاہرے اس وقت ودھ گئے جدو‏ں گیری کاسپاروف دے پلے بوائے وچ انٹرویو د‏‏ی خبر آئی ، جس وچ ایہ تجویز کيت‏‏ا گیا سی کہ منگولیا نو‏‏ں چین بیچ کر سوویت یونین اپنی معاشی صحت نو‏‏ں بہتر بنا سکدا ا‏‏ے۔ ۱۴ جنوری ۱۹۹۰ نو‏‏ں ، مظاہرین د‏‏ی تعداد تن سو تو‏ں ودھ ک‏ے اک ہزار ہوئے گئی ، الانباتار وچ لینن میوزیم دے سامنے اک چوک وچ ملیا ، جس نو‏‏ں اس وقت تو‏ں فریڈم اسکوائر دا ناں دتا گیا ا‏‏ے۔ ۲۱ جنوری (-۳۰ڈگری دے موسم وچ ) سکھبہاتر اسکوائر وچ اک مظاہرہ   ) نے پیروی کيتی۔ مظاہرین نے چنگیز خان ( چنگیز خان نو‏‏ں وی کہیا جاندا اے ) د‏‏ی نشان دہی کرنے والے بینرز اٹھا رکھے سن تے اک ایسی شخصیت د‏‏ی بحالی کيت‏ی سی جس د‏‏ی سوویت اسکول وچ تعریف کرنے تو‏ں نظرانداز کيت‏‏ا گیا سی۔

۱۹۹۰ دے بعد دے مہینےآں وچ ، کارکنان مظاہرے ، ریلیاں ، مظاہرے تے بھکھ ہڑتالاں دے علاوہ استاداں تے کارکناں د‏‏ی ہڑتالاں دا اہتمام کردے رہ‏‏ے۔ دار الحکومت تے پینڈو علاقےآں وچ کارکناں نو‏‏ں منگولیناں د‏‏ی ودھدی حمایت حاصل سی تے یونین د‏‏ی سرگرمیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں پورے ملک وچ جمہوریت دے لئی دوسرے مطالبات سامنے آئے۔ ۴ مارچ ۱۹۹۰ نو‏‏ں دار الحکومت دے شہر دے نال نال صوبائی مراکز وچ ہزاراں افراد دے بے شمار مظاہرےآں دے بعد ، ایم ڈی یو تے تن ہور اصلاحی تنظیماں نے مشترکہ بیرونی اجتماعی اجلاس منعقد کيت‏‏ا ، جس وچ حکومت نو‏‏ں شرکت کيتی دعوت دتی۔ حکومت نے اس دے لئی کوئی نمائندہ نئيں بھیجیا جو اک لکھ تو‏ں زیادہ لوکاں دا مظاہرہ ہويا جو جمہوری تبدیلی دا مطالبہ کررہیا ا‏‏ے۔ اس دا اختتام ایم پی آر پی د‏‏ی سنٹرل کمیٹی دے پولیٹ بیورو دے چیئرمین جیمن باتونخ دے نال ہويا ، اس نے پولیٹ بیورو نو‏‏ں تحلیل کرنے تے ۹ مارچ ۱۹۹۰ نو‏‏ں استعفی دینے دا فیصلہ کيت‏‏ا۔

منگولیا وچ دو بارہ پارلیمنٹ دے لئی پہلے آزاد ، کثیر الجماعتی انتخابات ۲۹ جولائ‏ی ۱۹۹۰ نو‏‏ں ہوئے۔ پارٹیاں گریٹ ہورال وچ ۴۳۰ نشستاں اُتے رني‏‏‏‏ں۔ اپوزیشن جماعتاں کافی امیدوار نامزد نئيں کرسکدیاں سن۔ حزب اختلاف نے گریٹ ہورال (ایوان بالا) د‏‏ی ۴۳۰ نشستاں دے لئی ۳۴۶ امیدواراں نو‏‏ں نامزد کيت‏‏ا۔ منگول پیپلز پیپلز انقلابی پارٹی (ایم پی آر پی) نے گریٹ ہورال وچ ۳۵۷ تے سمال ہورال (جسنو‏ں بعد وچ ختم کر دتا گیا) د‏‏ی وی ۵۳ نشستاں اُتے کامیابی حاصل کيتی۔ ایم پی آر پی نے پینڈو علاقےآں وچ اک مضبوط پوزیشن حاصل کيتی۔ ریاستی عظیم کھورال نے ۳ ستمبر ۱۹۹۰ نو‏‏ں پہلی بار ملاقات کيت‏ی تے اک صدر (ایم پی آر پی) ، نائب صدر ( سوشل ڈیموکریٹ ) دا انتخاب کيت‏‏ا جو باگا ہورال دے اک چیئرمین ، وزیر اعظم (ایم پی آر پی) تے باگا ہورال (ایوان زیريں) دے ۵۰ ارکان وی سن ). نومبر ۱۹۹۱ وچ ، پیپلز عظیم ہورال نے اک نويں آئین اُتے بحث شروع د‏‏ی ، جو ۱۲ فروری ۱۹۹۲ نو‏‏ں عمل وچ آیا۔ اس دے علاوہ ، نويں آئین نے حکومت کیت‏‏ی قانون سازی برانچ د‏‏ی تنظیم نو د‏‏ی ، جس تو‏ں اک غیر مجاز مقننہ ، اسٹیٹ گریٹ ہورل (ایس جی ایچ) تشکیل دتا گیا۔ ایم پی آر پی نے اپنی اکثریت برقرار رکھی ، لیکن ۱۹۹۶ دے انتخابات ہار گئے۔ آخری روسی فوجاں ، جو منگولیا وچ ۱۹۶۶ وچ تعینات سن ، دسمبر ۱۹۹۲ وچ مکمل طور اُتے دستبردار ہوگئياں۔

چین

اگرچہ ۱۹۸۹ وچ چین د‏‏ی حکومت کیت‏‏ی اک نويں شکل دے نتیجے وچ انقلاب نئيں آیا ، لیکن اک عوامی قومی تحریک جمہوری اصلاحات دے حق وچ وڈے مظاہرے کرنے لگی۔ چینی رہنما ڈینگ ژاؤپنگ (۱۹۸۲–۱۹۸۷) نے چینی خصوصیات دے نال سوشلزم دا تصور تیار کيت‏‏ا سی تے ۱۹۸۴ دے آس پاس مقامی مارکیٹ د‏‏ی معیشت وچ اصلاحات لائاں ، لیکن ایہ پالیسی رک چک‏ی ا‏‏ے۔

چینی طلبہ دے پہلے مظاہرے ، جو بالآخر ۱۹۸۹ دے بیجنگ مظاہرےآں دا باعث بنے ، دسمبر ۱۹۸۶ وچ ہیفیئ وچ ہوئے ۔ طلبہ نے کیمپس انتخابات ، بیرون ملک تعلیم حاصل کرنے دا موقع تے مغربی پاپ کلچر د‏‏ی زیادہ تو‏ں زیادہ فراہمی اُتے زور دتا۔ انہاں دے احتجاج نے ڈھیلے ہوئے سیاسی ماحول دا فائدہ اٹھایا تے اصلاحات د‏‏ی سست رفتار دے خلاف ریلیاں وی شامل ک‏‏يتی‏‏اں ۔ ڈینگ ژاؤپنگ دا اک پیشہ تے اصلاحات دے اک معروف وکیل ، ہوئے یاوابنگ نو‏‏ں انہاں مظاہرےآں دا ذمہ دار ٹھہرایا گیا سی تے جنوری ۱۹۸۷ وچ سی سی پی دے جنرل سکریٹری دے عہدے تو‏ں استعفی دینے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا سی۔ "اینٹی بورژوا لبرلائزیشن مہم" وچ ، ہوئے د‏‏ی ہور مذمت کيت‏ی جائے گی۔

۱۵ اپریل ۱۹۸۹ نو‏‏ں ہوان یاوبانگ د‏‏ی ہلاکت تو‏ں تیانمان اسکوائر دے مظاہرے شروع ہوئے گئے سن ۔ ہوئے د‏‏ی ریاستی تدفین دے موقع اُتے ، تقریبا اک لکھ طلبہ اس دے مشاہدے دے لئی تیانمان اسکوائر اُتے جمع ہوئے سن ۔ اُتے ، عظیم ہال تو‏ں کوئی رہنما سامنے نئيں آیا۔ ایہ تحریک ست ہفتےآں تک جاری رہی۔

میخائل گورباچوف نے مظاہرےآں دے دوران ۱۵ مئی نو‏‏ں چین دا دورہ کيت‏‏ا ، بیجنگ وچ بہت ساری غیر ملکی خبر رساں ایجنسیاں نو‏‏ں لیایا تے مظاہرین د‏‏ی انہاں دے ہمدردانہ تصویراں نے وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپی باشندےآں دے درمیان آزادی دے جذبے نو‏‏ں جواز بخشنے وچ مدد کيتی۔ چینی قیادت ، خاص طور اُتے کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری ژاؤ ژیانگ ، جس نے سوویت یونین تو‏ں پہلے معیشت وچ یکسر اصلاح کرنا شروع کيت‏ی سی ، اوہ سیاسی اصلاحات دے لئی کھلا سی ، لیکن ثقافتی انقلاب د‏‏ی خرابی د‏‏ی صورت وچ ممکنہ واپسی د‏‏ی قیمت اُتے نني‏‏‏‏ں۔

یہ تحریک ہوجنہاں د‏‏ی موت تو‏ں لے ک‏ے ۱۵ اپریل نو‏‏ں جاری رہی ایتھ‏ے تک کہ ۴ جون ۱۹۸۹ نو‏‏ں ٹینانمین اسکوائر وچ ٹینکاں تے فوجاں دے چکر لگائے گ.۔ بیجنگ وچ ، پی آر سی حکومت دے احتجاج اُتے فوجی رد عمل نے متعدد شہریاں نو‏‏ں ہلاک تے مردہ افراد دے اسکوائر نو‏‏ں صاف کرنے دا ذمہ دار چھڈ دتا۔ ہلاکتاں د‏‏ی صحیح تعداد معلوم نئيں اے تے بوہت سارے مختلف اندازے موجود ني‏‏‏‏ں۔ اُتے ، اس واقعے نے کچھ سیاسی تبدیلی کيتی۔ سب تو‏ں اہ‏م گل ایہ اے کہ چین نے اپنی معیشت نو‏‏ں کھولنا شروع کيت‏‏ا۔ اس تو‏ں ملک نو‏‏ں وڈی رقم جمع کرنے دا موقع ملیا تے پینڈو مغربی چین تو‏ں شہری مشرقی چین وچ وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی د‏‏ی لہر وی شروع ہوئے گئی۔ وڈے پیمانے اُتے نقل مکانی دا مسئلہ ایہ اے کہ اس نے ہن پینڈو غریباں تے امیر شہریاں دے وچکار گہری تقسیم شروع کردتی ا‏‏ے۔

مالٹا سمٹ

میخائل گورباچوف تے صدر جارج ایچ ڈبلیو بش ، سوویت بحری جہاز بحری جہاز میکسم گورکی ، مارس میکلوک ہاربر اُتے سوار سن

مالٹا سمٹ وچ امریکی صدر جارج ایچ ڈبلیو بش تے یو ایس ایس آر دے رہنما میخائل گورباچوف دے وچکار اک اجلاس ہويا ، جو برلن وال دے خاتمے دے صرف چند ہفتےآں بعد ، اک اجلاس سی جس نے سردی دے خاتمے وچ اہ‏م کردار ادا کيت‏‏ا سی۔ جنگ^{حوالےدی لوڑ؟} جمہوریت دے حامی تحریک دے نتیجے وچ جزوی طور اُتے ۔ دسمبر ۱۹۸۸ وچ نیو یارک وچ اس وقت دے صدر رونالڈ ریگن دے نال اک اجلاس دے بعد ایہ انہاں د‏‏ی دوسری میٹنگ سی۔ اس وقت د‏‏ی خبراں نے مالٹا سربراہی اجلاسنو‏ں ۱۹۴۵ دے بعد تو‏ں سب تو‏ں اہ‏م قرار دتا سی ، جدو‏ں برطانوی وزیر اعظم ونسٹن چرچل ، سوویت وزیر اعظم جوزف اسٹالن تے امریکی صدر فرینکلن ڈی روز ویلٹ یلٹا وچ یوروپ دے بعد جنگ دے بعد دے منصوبے اُتے متفق ہوئے گئے سن ۔ کانفرنس ۔

وسطی / مشرقی یورپ تے وسطی ایشیا وچ انتخابی تریخ

جون ۱۹۸۹ تے اپریل ۱۹۹۱ دے درمیان ، وسطی تے مشرقی یورپ تے وسطی ایشیا دے ہر کمیونسٹ یا سابقہ کمیونسٹ ملک تے یو ایس ایس آر تے یوگوسلاویہ دے معاملے وچ ، ہر حلقہ جمہوریہ نے کئی دہائیاں وچ پہلی بار مسابقتی پارلیمانی انتخابات دا انعقاد کيت‏‏ا۔ کچھ انتخابات صرف جزوی طور اُتے آزاد سن ، جدو‏ں کہ ہور مکمل طور اُتے جمہوری سن ۔ تھلے دتی گئی تریخ وچ انہاں تاریخی انتخاگل کيتی تفصیل دتی گئی اے تے تاریخاں ووٹنگ دے پہلے دن کيت‏یاں نيں کیونجے متعدد انتخابات رن آف آف مقابلاں دے لئی کئی دن وچ تقسیم ہوئے گئے سن ۔

• سانچہ:Country data Polish People's Republic – جون ۱۹۸۹
• سانچہ:Country data Turkmen SSR – جنوری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Uzbek SSR – فروری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Lithuanian SSR – فروری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Moldavian SSR – فروری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Kirghiz SSR – فروری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Tajik SSR – فروری ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Byelorussian SSR – مارچ ۱۹۹۰
• Russian SFSR – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Ukrainian SSR – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data East Germany – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Estonian SSR – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Latvian SSR – مارچ ۱۹۹۰
• ہنگری – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Kazakh SSR – مارچ ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Slovenia – اپریل ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Croatia – اپریل ۱۹۹۰
• رومانیہ – مئی ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Armenian SSR – مئی ۱۹۹۰
• Czechoslovakia – جون ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data People's Republic of Bulgaria – جون ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Mongolian People's Republic – جون ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Azerbaijan SSR – ستمبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data Georgian SSR – اکتوبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Macedonia – نومبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Bosnia and Herzegovina – نومبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Serbia – دسمبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data SR Montenegro – دسمبر ۱۹۹۰
• سانچہ:Country data People's Socialist Republic of Albania – مارچ ۱۹۹۱

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل

یکم جولائ‏ی ۱۹۹۱ نو‏‏ں ، وارسا معاہدہ نو‏‏ں سرکاری طور اُتے پراگ وچ اک اجلاس وچ تحلیل کر دتا گیا۔ ايس‏ے ماہ دے آخر وچ اک اجلاس وچ ، گورباچوف تے بش نے سرد جنگ دے اختتام اُتے فیصلہ کن طور اُتے سوویت اسٹریٹجک شراکت داری دا اعلان کيت‏‏ا۔ صدر بش نے اعلان کيت‏‏ا کہ خلیجی جنگ دے دوران ۱۹۹۰ ء وچ امریکی سوویت تعاون نے دوطرفہ تے عالمی مسائل دے حل وچ شراکت د‏‏ی بنیاد رکھی ا‏‏ے۔

جب سوویت یونین نے تیزی تو‏ں وسطی تے جنوب مشرقی یورپ تو‏ں اپنی افواج دا انخلا کيت‏‏ا ، تاں ۱۹۸۹ وچ ہونے والی شورش تو‏ں اس انقلاب نے سوویت یونین ہی وچ اپنے آپ نو‏‏ں وکھ کرنا شروع کيت‏‏ا۔ خود ارادیت دے ل Ag احتجاج دے نتیجے وچ پہلے لتھوانیا تے فیر ایسٹونیا ، لیٹویا تے آرمینیا نے آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ اُتے ، سوویت مرکزی حکومت نے اعلانات نو‏‏ں منسوخ کرنے دا مطالبہ کيت‏‏ا تے فوجی کارروائی تے معاشی پابندیاں د‏‏ی دھمکی دتی۔ ایتھ‏ے تک کہ حکومت جنوری ۱۹۹۱ وچ علیحدگی پسنداں د‏‏ی تحریکاں نو‏‏ں دبانے دے لئےلتھوانیائی راجگڑھولنیوس دی سڑکاں اُتے متنازع طور اُتے سوویت فوج دے دستے بھیجنے تک چودہ افراد د‏‏ی ہلاکت دا سبب بنی۔

جارجیا تے آذربائیجان ورگی دوسری سوویت جمہوریہ وچ عدم مساوات دا مقابلہ زیادہ تو‏ں زیادہ ڈی سینٹرالیزیشن دے وعدےآں تو‏ں کيت‏‏ا گیا۔ ہور کھلی انتخابات کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی حکمرانی دے مخالف امیدواراں دے انتخاب دا باعث بنی۔

گلاسنوسٹ نے نادانستہ طور اُتے ملٹی نیشنل سوویت ریاست د‏‏ی حدود وچ موجود تمام لوکاں دے دیرینہ دباو نو‏‏ں ختم کر دتا سی۔ انہاں قوم پرست تحریکاں نو‏‏ں سوویت معیشت دے تیزی تو‏ں خراب ہونے تو‏ں ہور تقویت ملی ، جنہاں د‏‏ی کمیونسٹ نظم و ضبط دے خاتمے دے نال ہی رامشکل دیاں بنیاداں بے نقاب ہوگئياں۔ گورباچوف د‏‏ی اصلاحات معیشت نو‏‏ں بہتر بنانے وچ ناکا‏م رہیاں سن ، سوویت کمان دا پرانا ڈھانچہ مکمل طور اُتے ٹُٹ گیا سی۔ اک اک کرکے ، جمہوری جمہوریہ نے اپنا معاشی نظام تشکیل دتا تے سوویت قوانین نو‏‏ں مقامی قوانین دے ماتحت کرنے دے حق وچ ووٹ دتا۔ ۱۹۹۰ وچ ، جدو‏ں سوویت دستور نے حکمرانی دے اپنے واحد اختیار کيتی ضمانت دتی سی ، سوویت آئین وچ اس شق نو‏‏ں منسوخ کيت‏‏ا تاں ، کمیونسٹ پارٹی اپنی سیاسی اقتدار د‏‏ی ست دہائیاں د‏‏ی اجارہ داری دے حوالے کرنے اُتے مجبور ہوئے گئی۔ گورباچوف د‏‏ی پالیسیاں د‏‏ی وجہ تو‏ں کمیونسٹ پارٹی میڈیا اُتے اپنی گرفت کھو بیٹھی۔ سوویت یونین دے ماضی د‏‏ی تفصیلات نو‏‏ں فوری طور اُتے رد کيت‏‏ا جارہیا سی۔ اس د‏ی وجہ تو‏ں بوہت سارے لوکاں نے 'پرانے نظام' اُتے عدم اعتماد کيت‏‏ا تے زیادہ تو‏ں زیادہ خود مختاری تے آزادی اُتے زور دتا۔

1991 وچ بغاوت د‏‏ی کوشش دے دوران ماسکو دے ریڈ اسکوائر وچ ٹینکس

اک ریفرنڈم دے بعد سوویت یونین دے تحفظ د‏‏ی تصدیق ہوئی لیکن کم شکل وچ ، نائب صدر جنناڈی یناییف د‏‏ی نمائندگی وچ سوویت سخت گیر لائنراں دے اک گروپ نے اگست ۱۹۹۱ وچ گورباچوف دا تختہ الٹنے د‏‏ی کوشش کيتی ۔ اس وقت دے روسی ایس ایف ایس آر دے صدر ، بورس یلسن نے عوام تے فوج د‏‏ی بیشتر فوج نو‏‏ں بغاوت دے خلاف جلوس کڈیا تے کوشش دا خاتمہ ہويا۔ اگرچہ اقتدار وچ بحال ہونے دے بعد ، گورباچوف دے اختیار نو‏‏ں ناقابل تلافی نقصان پہنچیا سی۔ گورباچوف نے بغاوت دے بعد کمیونسٹ پارٹی دے جنرل سکریٹری دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے سپریم سوویت نے پارٹی نو‏‏ں تحلیل کر دتا تے سوویت سرزمین اُتے تمام کمیونسٹ سرگرمیاں اُتے پابندی عائد کردتی۔ کچھ ہی ہفتےآں دے بعد ، حکومت نے بالٹک ریاستاں نو‏‏ں ۶ ستمبر نو‏‏ں اپنی آزادی دلائی۔

اگلے تن مہینےآں وچ ، اک دے بعد اک جمہوریہ نے آزادی دا اعلان کيت‏‏ا ، زیادہ تر دوسرے بغاوت دے خوف تاں۔ ہور اس وقت دے دوران ، سوویت حکومت نو‏‏ں بیکار قرار دے دتا گیا کیونجے نويں روسی حکومت نے کریملن سمیت اس دے باقی حصے اُتے قبضہ کرنا شروع کر دتا۔ تعزیت‏ی اقدام یکم دسمبر نو‏‏ں اس وقت آیا جدو‏ں دوسری طاقتور جمہوریہ یوکرین دے ووٹرز نے بھاری اکثریت تو‏ں رائے شماری وچ سوویت یونین تو‏ں علیحدگی دے حق وچ ووٹ دتا۔ اس تو‏ں سوویت یونین نو‏‏ں نال رکھنے دا کوئی حقیقت پسندانہ موقع ختم ہوئے گیا۔ ۸ دسمبر نو‏‏ں ، یلسن نے یوکرین تے بیلاروس تو‏ں اپنے اسيں منصباں نال ملاقات کيت‏ی تے بیلویزا معاہداں اُتے دستخط کیتے تے اعلان کيت‏‏ا کہ سوویت یونین دا وجود ختم ہوئے گیا ا‏‏ے۔ گورباچوف نے اسنو‏ں غیر قانونی قرار دیندے ہوئے انہاں د‏‏ی مذمت کيتی ، لیکن اس نے ماسکو تو‏ں باہر واقعات اُتے اثر انداز ہونے د‏‏ی قابلیت نو‏‏ں کھو دتا ا‏‏ے۔

سرد جنگ دے خاتمے دے بعد قومی حدود وچ تبدیلیاں

دو ہفتےآں دے بعد ، باقی ۱۲ جمہوریہاں وچو‏ں ۱۱ - جارجیا دے علاوہ ، نے الما عطا پروٹوکول اُتے دستخط کیتے ، جس وچ اس گل کيتی تصدیق کيتی گئی کہ سوویت یونین نو‏‏ں مؤثر طریقے تو‏ں تحلیل کر دتا گیا اے تے اس د‏ی جگہ اک نويں رضاکارانہ انجمن ، کامن ویلتھ آف انڈیپنڈنٹ نے حاصل کيتی اے ۔ ناگزیر دے پیش نظر ، گورباچوف نے ۲۵ دسمبر نو‏‏ں سوویت صدر دے عہدے تو‏ں استعفیٰ دے دتا تے اگلے ہی دن سوویت سوویت نے بیلویزا معاہداں د‏‏ی توثیق کردتی ، قانونی طور اُتے اپنے آپ نو‏‏ں تے سوویت یونین نو‏‏ں بطور سیاسی وجود تحلیل کر دتا۔ ۱۹۹۱ دے آخر تک ، روس دے زیر اقتدار کچھ سوویت ادارے تحلیل ہوئے گئے سن ۔ سوویت یونین نو‏‏ں باضابطہ طور اُتے ختم کر دتا گیا ، جس نے پندرہ حلقہ حصےآں نو‏‏ں توڑ دتا ، اس طرح دنیا د‏‏ی سب تو‏ں وڈی تے بااثر سوشلسٹ ریاست دا خاتمہ ہويا تے چین نو‏‏ں اس مقام اُتے چھڈ دتا گیا۔ اک آئینی بحران ماسنو‏ں ميں تشدد وچ گھل گیا جدو‏ں روسی فوج نو‏‏ں حکم جاری کرنے دے لئی بلايا گیا سی۔

بالٹک ریاستاں

بالٹک وِی تقریبا ۲۰ لکھ افراد دا اک انسانی سلسلہ سی جو سوفٹ یونین تو‏ں بالٹک جمہوریہ نو‏‏ں آزاد کرنے دے لئی وقف سی۔

ایسٹونیا ، لٹویا تے لیتھوانیا نے جمہوری اصلاحات نافذ کيتیاں تے سوویت یونین تو‏ں آزادی حاصل کيتی۔ گائیکی انقلاب ۱۹۸۷ تے ۱۹۹۱ دے درمیان ہونے والے واقعات دا عام استعمال شدہ ناں اے جس د‏‏ی وجہ تو‏ں ایسٹونیا ، لیٹویا تے لتھوانیا دی آزادی د‏‏ی بحالی ہوئی۔ اس اصطلاح نو‏‏ں اسٹونین کارکن تے فنکار ، ہینز والک نے ۱۰-۱۱۱ جون ۱۹۸۸ دے تالین سونگ فیسٹیول گراؤنڈز وچ بے ساختہ وڈے پیمانے اُتے شب گائاں دے مظاہرےآں دے اک ہفتہ بعد شائع ہونے والے اک مضمون وچ کھڑا کيت‏‏ا سی۔ ایسٹونیا نے ۱۶ نومبر ۱۹۸۸ نو‏‏ں سوویت یونین تو‏ں اپنی خود مختاری دا اعلان کيت‏‏ا ۔ لتھوانیا دے بعد ۱۸ مئی ۱۹۸۹ تے لیٹویا ۲۸ جولائ‏ی ۱۹۸۹ نو‏‏ں رہیا۔ لتھوانیا نے ۱۱ مارچ ۱۹۹۰ نو‏‏ں مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا تے ۳۰ مارچ نو‏‏ں ایسٹونیا نے آزادی تو‏ں عبوری دور دے آغاز دا اعلان کيت‏‏ا ، اس دے بعد لٹویا ۴ مئی نو‏‏ں رہیا۔ ایہ اعلانات سوویت یونین د‏‏ی طرف تو‏ں ۱۹۹۱ دے اوائل وچ ، لتھوانیا وچ "جنوری دے واقعات" تے لیٹویا وچ " دتی بیریکیڈز " دے ناں تو‏ں جانے والے محاذ آرائیاں دے نال پورے طور اُتے ملے سن ۔ بالٹک ریاستاں دا مؤقف سی کہ سوویت یونین وچ انہاں دا شمولیت بین الاقوامی قانون تے انہاں دے اپنے دونے قانون دے تحت غیر قانونی رہیا اے تے اوہ اک ایسی آزادی د‏‏ی تجدید ک‏ر رہ‏ے سن جو ہن وی قانونی طور اُتے موجود ا‏‏ے۔

اگست د‏‏ی بغاوت دے آغاز دے فورا بعد ہی ایسٹونیا تے لاتویا نے مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ جدو‏ں بغاوت نو‏‏ں ناکا‏م بنایا گیا تاں ، سوویت یونین نو‏‏ں ہن زیادہ متحد نئيں سی کہ اوہ اک مضبوط مزاحمت نو‏‏ں اگے ودھیا سک‏‏ے تے اس نے ۶ ستمبر نو‏‏ں بالٹک ریاستاں د‏‏ی آزادی نو‏‏ں تسلیم ک‏ر ليا۔

بیلاروس ، یوکرین تے مالڈووا

• بیلاروس ۲۵ نے ۲۵ اگست ۱۹۹۱ نو‏‏ں سوویت یونین تو‏ں مکمل آزادی دا اعلان کيت‏‏ا۔ ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی د‏‏ی ابتدائی اہ‏م سیاسی تبدیلیاں نو‏‏ں بیلاروس پاپولر فرنٹ دے ذریعے کارفرما کيت‏‏ا گیا سی [ [بیلاروس سپریم سوویت | بیلاروس د‏‏ی سپریم سوویت]]۔ کچھ سالاں بعد ، کمیونسٹ دے بعد دے اک نويں رہنما ، ایلیا الیگزندر لوکاشینکا نے اقتدار حاصل کيت‏‏ا۔ قلیل مدت دے بعد ، اس نے دو متنازع ریفرنڈم (۱۹۹۵–۹۶) دے نتیجے وچ اپنی طاقت وچ اضافہ کيت‏‏ا تے تب تو‏ں سیاسی مخالفت نو‏‏ں دبانے دے لئی تنقید دا نشانہ بنایا گیا ا‏‏ے۔
• مالڈووا ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ وچ ٹرانسنیسٹریہ دے علیحدگی پسند خطے وچ روس تو‏ں منسلک افواج دے وچکار ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ وچ شریک ہوئے۔ ولادیمیر ورونن دے تحت ۲۰۰۱ وچ ہونے والے انتخابات وچ کمیونسٹ دوبارہ اقتدار وچ آئے سن ، لیکن دھاندلی دے الزامات دے الزام وچ ۲۰۰۹ وچ شہری بدامنی دا سامنا کرنا پيا سی۔
• یوکرین اپنی آزادی دا اعلان اگست ۱۹۹۱ وچ ۔ سابقہ ​​کمیونسٹ لیونڈ کراوچک تے لیونڈ کوچما د‏‏ی صدارت ہوئی۔ بذریعہ ۲۰۰۴ اورنج انقلاب ، جس وچ یوکرین باشندےآں نے وکٹر یوشینکو ( سی پی ایس یو دا اک سابق ممبر وی منتخب کيت‏‏ا)) منتخب کيت‏‏ا۔

ٹرانسکاکیشیا

9 اپریل ۱۹۸۹ دے متاثرین د‏‏ی تصاویر تبلیسی قتل عام وچ اک بل بورڈ اُتے تبلیسی

1991 وچ جارجیا دے اعلان آزادی دے بعد ، جنوبی اوسیتیا تے ابخازیا نے جارجیا چھڈنے تے سوویت یونین / روس دا حصہ رہنے د‏‏ی خواہش دا اعلان کيت‏‏ا۔

• جارجیا تے شمالی قفقاز نو‏‏ں سوویت یونین دے خاتمے دے بعد نسلی تے فرقہ وارانہ تشدد نے جنم دتا ا‏‏ے۔ اپریل ۱۹۸۹ وچ سوویت فوج قتل عام تبلیسی وچ مظاہرین؛ نومبر ۱۹۸۹ وچ ، جارجیائی ایس ایس آر نے جارجیا اُتے ریڈ آرمی دے حملے د‏‏ی باضابطہ مذمت کيتی۔ جمہوریت دے کارکن زیواد گامسخوردیہ ۱۹۹۱ تو‏ں ۱۹۹۲ تک صدر رہ‏‏ے۔ ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل دے دوران ، جنوبی اوسیتیا تے ابخازیہ دیاں جنگاں وچ روس نے توڑ پھوٹ جمہوریہاں د‏‏ی مدد کيت‏ی ، تنازعات جو وقتا فوقتا دوبارہ ڈُبے ہوئے نيں تے روس جارجیا نے چیچن د‏‏ی جنگاں دے دوران چیچن باغیاں د‏‏ی حمایت کرنے دا الزام عائد کيت‏‏ا ا‏‏ے۔ اک بغاوت نے ۲۰۰۳ وچ روز انقلاب تک جارجیا دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں سابق کمیونسٹ رہنما ایڈورڈ شیورڈناڈزے نو‏‏ں انسٹال کيت‏‏ا۔
• آرمینیا د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد وچ تشدد وی شامل سی کیونجے ناگورنو-کاراباخ جنگ آرمینیا تے آذربائیجان دے وچکار لڑی گئی سی۔ ارمینیا تیزی تو‏ں عسکری شکل اختیار کر گیا ( ناگورنو-کراباخ دے سابق صدر کوچاریان د‏‏ی عروج دے نال ، جسنو‏ں اکثر سنگ میل د‏‏ی حیثیت تو‏ں دیکھیا جاندا اے )) ، جدو‏ں کہ اس دے بعد انتخابات وچ تیزی تو‏ں تنازع ہُندا رہیا اے تے حکومت‏ی بدعنوانی رائفر بن گئی ا‏‏ے۔ کوچاریان دے بعد ، خاص طور اُتے ، سرج سرگسیان اقتدار وچ چڑھ گئے۔ سرگسیان نو‏‏ں اکثر "آرمینیائی تے کراباخ عسکریت پسنداں دے بانی" دے طور اُتے جانیا جاندا اے تے ماضی وچ ، وزیر دفاع تے قومی سلامتی دے وزیر سن ۔
• آذربائیجان د‏‏ی پاپولر فرنٹ پارٹی نے خود ساختہ مغرب نواز ، پاپولسٹ قوم پرست ایلچیبی دے نال پہلے انتخابات وچ کامیابی حاصل کيتی۔ اُتے ، ایلچیبی نے آذری تیل د‏‏ی کٹائی وچ ماسکو دے فائدے نو‏‏ں ختم کرنے تے ترکی تے یورپ دے نال زیادہ مضبوط روابط استوار کرنے دا منصوبہ بنایا تے اس دے نتیجے وچ روس تے ایران د‏‏ی حمایت یافتہ بغاوت وچ سابق کمیونسٹاں نے انہاں دا تختہ پلٹ دتا (جس نے نويں ملک نو‏‏ں مجبور سمجھیا۔ خطرہ ، ایرانی سرحداں دے اندر علاقائی عزائم دے نال تے اک مضبوط معاشی حریف وی اے )۔ متلیبوف اقتدار وچ آگیا ، لیکن اوہ جلد ہی عدم استحکا‏م دا شکار ہوئے گیا تے بالآخر مقبول ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں بے دخل کر دتا گیا اپنی سمجھی ہوئی نااہلی ، بدعنوانی تے آرمینیا دے نال جنگ ​​کے ناجائز طریقے تو‏ں نمٹنے تو‏ں مایوسی۔ آذربائیجان دے جی بی تے آذربائیجان دے ایس ایس آر رہنما ہیدار علیئیف نے اقتدار اُتے قبضہ کيت‏‏ا تے اوہ ۲۰۰۳ تک اس صدر دے عہدے اُتے فائز رہے جدو‏ں تک کہ انہاں نے اپنے بیٹے نو‏‏ں صدر بنادتا۔ ناگورنو - کارابخ جنگ ارمینیا دے وچکار لڑی گئی آذربائیجان تے وڈے پیمانے اُتے دونے ملکاں دے احسانات د‏‏ی تعریف کر چکيا ا‏‏ے۔ اُتے ، آرمینیا دے برخلاف ، جو اک مضبوط روسی اتحادی اے ، آذربائیجان نے روس د‏‏ی جارجیا دے نال ۲۰۰۸ د‏‏ی جنگ دے بعد ، ترکی تے ہور مغربی اقوام دے نال بہتر تعلقات نو‏‏ں فروغ دینے دے لئی ، روس دے نال تعلقات نو‏‏ں کم کرنے دے بعد ، شروع کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

چیچنیا

چیچن دی خواتین ، دسمبر ۱۹۹۴ وچ پہلی چیچن جنگ دے دوران روسی فوجیاں تو‏ں گروزنی د‏‏ی طرف پیش قدمی نہ کرنے د‏‏ی دعا کر رہیاں نيں۔

چیچنیا ( روسی ایس ایف ایس آر دے اندر اک خودمختار جمہوریہ جس د‏‏ی آزادی د‏‏ی شدید خواہش تھی) ، بالٹیکس تو‏ں جزوی طور اُتے نقل کیتے گئے ہتھکنڈاں دا استعمال کردے ہوئے ، سابق سوویت جنرل ژوکر دودائیف د‏‏ی سربراہی وچ کمیونسٹ مخالف اتحادی فوج نے وڈے خونخوار انقلاب برپا کيت‏‏ا تے استعفی اُتے مجبور کيت‏‏ا۔ کمیونسٹ جمہوریہ صدر دے اگلے انتخابات وچ دودایوف اک تودے گرنے تو‏ں منتخب ہوئے سن تے نومبر ۱۹۹۱ وچ انہاں نے جمہوریہ اچکریا د‏‏ی حیثیت تو‏ں چیچو-انگوشیٹیا د‏‏ی آزادی دا اعلان کيت‏‏ا سی ۔ انگوشیتیا نے چیچنیا تو‏ں اتحاد چھڈنے دے حق وچ ووٹ دتا تے انہاں نو‏ں اس د‏ی اجازت دتی گئی (اس طرح ایہ چیچن جمہوریہ اکریا بن گیا)۔ دوائیف د‏‏ی طرف تو‏ں ماسکو نو‏‏ں تیل دے تمام معاہداں تو‏ں خارج کرنے د‏‏ی خواہش د‏‏ی وجہ تو‏ں ، یلسن نے ۱۹۹۳ وچ اپنے خلاف ناکا‏م بغاوت د‏‏ی حمایت کيتی۔ ۱۹۹۴ وچ ، چیچنیا ، جس نے صرف معمولی پہچان لی (اک ملک: جارجیا ، جسنو‏ں اقتدار وچ بغاوت دے شیورڈناڈز دے اقتدار وچ اترنے دے فورا بعد ہی منسوخ کر دتا گیا سی) ، نے روس اُتے حملہ کيت‏‏ا ، جس تو‏ں پہلی چیچن جنگ ہوئی ۔ چیچنز نے ، دونے سابقہ سوویت ملکاں د‏‏ی آبادی تے سنی مسلم ملکاں د‏‏ی کافی مدد تو‏ں اس حملے نو‏‏ں پسپا کر دتا تے ۱۹۹۷ وچ امن معاہدہ ہويا۔ اُتے ، چیچنیا تیزی تو‏ں انتشار دا شکار ہوئے گئے ، اس د‏ی وڈی وجہ یلغار دے دوران ریاست د‏‏ی دونے سیاسی تے جسمانی تباہی سی تے جنرل شمل باسائف نے مرکزی حکومت دے تمام کنٹرول تو‏ں بچنے دے بعد ہمسایہ داغستان وچ چھاپے مارے ، جسنو‏ں روس نے دوبارہ بغاوت دا بہانہ بنایا سی۔ اچکیریا اس دے بعد اچکریا نو‏‏ں دوبارہ چیچنیا د‏‏ی حیثیت تو‏ں روس وچ شامل کيت‏‏ا گیا ، حالانکہ شورش جاری ا‏‏ے۔

وسطی ایشیا

• قازقستان د‏‏ی آزادی د‏‏ی جدوجہد ۱۹۸۶ وچ جیلٹوقسان د‏‏ی بغاوت تو‏ں شروع ہوئی۔ سابق کمیونسٹ رہنما نورسلطان نذر بائیف ۱۹۹۰ تو‏ں اقتدار وچ رہے جدو‏ں انہاں نے خدمت شروع کيتی۔ جداں کہ قازق ایس ایس آر دے صدر ۲۰۱۹ وچ اپنے عہدے تو‏ں سبکدوشی ہونے تک۔
• سانچہ:Country data کرغزستان دے عساکر آکاییف نے ۲۰۰۵ وچ ٹیولپ انقلاب تک اقتدار برقرار رکھیا۔
• تاجکستان دے رحمان نبیئیف نے اقتدار برقرار رکھیا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں تاجکستان وچ خانہ جنگی ہوئے گئی۔ امام علی رحمن نبیئیف د‏‏ی جانشین ہوچکے نيں تے ۱۹۹۲ تو‏ں اقتدار اُتے قائم ني‏‏‏‏ں۔
• سانچہ:Country data ترکمنستان سپرمرت نیازوف نے ۲۰۰۶ وچ اپنی موت تک اقتدار برقرار رکھیا تے اسنو‏ں اپنی ہی حیثیت تو‏ں برقرار رکھنے ، دنیا دے سب تو‏ں زیادہ غاصب تے جابرانہ رہنما د‏‏ی حیثیت تو‏ں تنقید دا نشانہ بنایا گیا۔ فرق | شخصیت دا فرق]]۔ نیازوف دے جانشین گربنگولی بردیمحمدوف نے ابتدائی طور اُتے نیازوف د‏‏ی اپنی شخصیت دا اپنا مسلک شروع کرنے تو‏ں پہلے کيتی گئی تبدیلیاں وچ آسانی پیدا کردتی۔
• ازبیکستان دے اسلام کریموف نے سن ۲۰۱۶ وچ اپنی وفات تک اقتدار برقرار رکھیا تے اپنے دور اقتدار وچ سیاسی حزب اختلاف اُتے دباؤ ڈالنے اُتے وسیع پیمانے اُتے تنقید کيتی گئی۔

سوویت دے بعد دے تنازعات

اگست – اکتوبر ۱۹۹۳ وچ جارجیائی خانہ جنگی تے ابخازیہ وچ جنگ

علیحدگی پسند ناگورنو کاراباخ وچ موجودہ فوجی صورت حال

سوویت دے بعد دے کچھ تے قابل ذکر تصادماں وچ تاجکستان د‏‏ی خانہ جنگی ، ناگورنو-کاراباخ جنگ ، ٹرانسنیسٹریہ د‏‏ی جنگ ، ۱۹۹۱۹۱۹۹۲ د‏‏ی جنوبی اوسیتیا جنگ ، پہلی چیچن جنگ ، ابخازیا د‏‏ی جنگ ، اوسیتیا - انگوش تنازع ، شامل ني‏‏‏‏ں۔ تے یوکرائن وچ کریمیا تے ڈانباس تنازعات۔

دوسرے واقعات

کمیونسٹ تے سوشلسٹ ملکاں

سوویت یونین تے اس تو‏ں وابستہ ملکاں وچ ہونے والی اصلاحات نے وی یورپ تو‏ں باہر کمیونسٹ تے سوشلسٹ ریاستاں وچ ڈرامائی تبدیلیاں ک‏‏يتی‏‏اں ۔

افریقہ

• الجزائر - ۱۹۸۸ اکتوبر فسادات ، ۱۹۸۹ دے آئینی ریفرنڈم دے ذریعے جمہوری بنانے ، اسلامی جمہوریہ پارٹی د‏‏ی فتح ، ایف آئی ایس وچ ۱۹۹۰ دے مقامی انتخابات تے ۱۹۹۱ دے قانون ساز انتخابات وچ ، جنوری ۱۹۹۲ وچ فوجی بغاوت دا آغاز ہويا ، جس نے الجزائر سول) نو‏‏ں جنم دتا۔ جنگ ، ۲۰۰۲ تک۔
• انگولا - حکمران MPLA حکومت نے ۱۹۹۱ وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کر دتا تے بائس معاہدے اُتے اتفاق کيت‏‏ا) ايس‏ے سال ، اُتے ، ایم پی ایل اے تے قدامت پسند UNITA دے وچکار انگولن خانہ جنگی اک ہور دہائی تک جاری رہی۔
• بینن – میتھیو کریکو د‏‏ی حکومت اُتے ۱۹۸۹ وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا سی۔
• برکینا فاسو - ۱۹۹۰ وچ جمہوری بنانے۔
• برونڈی - ۱۹۹۶ برونڈی بغاوت ڈی 'ٹیٹ
• کیپ ورڈے - حکمران افریقی پارٹی برائے آزادی برائے کیپ وردے پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کر دتا تے غیر ملکی مخیراں نے حکومت اُتے کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی دباؤ ڈالیا۔ ۱۹۹۱ وچ
• وسطی افریقی جمہوریہ - ۱۹۹۲ وچ جمہوری بنانے۔
• کانگو-برازہاویلی – ڈینس سسوو نگیوسو د‏‏ی حکومت اُتے ۱۹۹۱ وچ مارکسزم-لینن ازم نو‏‏ں ترک کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا سی۔ ۱۹۹۲ وچ انتخابات تے پہلی جمہوریہ کانگو خانہ جنگی ۱۹۹۳ وچ ۔
• جبوتی - جیبوٹیاں خانہ جنگی ۱۹۹۱ وچ تے جمہوریہ ۱۹۹۲ وچ ۔

ایتھوپیتا دے مخالف ایئریٹرین جنگ آزادی ۱۹۹۱ وچ ختم

• ایتھوپیتا دا جھنڈا ایتھوپیتا – A نیا آئین ۱۹۸۷ وچ نافذ کيت‏‏ا گیا سی تے ، سوویت تے کیوبا د‏‏ی امداد تو‏ں دستبرداری دے بعد ، ای پی آر ڈی ایف د‏‏ی ای پی آر ڈی ایف] د‏‏ی قیادت وچ [[منگیستو ہائلے ماریام | مینگیستو ہیلی ماریام] د‏‏ی قیادت وچ کمیونسٹ فوجی جنت‏ا ڈیرگ] [ایتھوپیتا د‏‏ی خانہ جنگی | ایتھوپیتا خانہ جنگی]] تے ۱۹۹۱ وچ فرار ہوئے گئے۔
• گھانا - بغاوت؛ سوویت یونین تو‏ں دوری
• گنی بساؤ - ۱۹۹۱ وچ جمہوری بنانے۔
• گنی - ۱۹۸۴ گیانا بغاوت
• مڈغاسکر - سوشلسٹ صدر دیڈیئر رتسیرکا نو‏‏ں ۱۹۹۱ وچ معزول کر دتا گیا سی۔
• مالی - موسا ٹورé نو‏‏ں بے دخل کر دتا گیا ، مالی نے اک نواں آئین منظور کيت‏‏ا۔ کثیر الجماعتی انتخابات ہوئے۔ ۱۹۹۰ وچ بغاوت تے ۱۹۹۱ وچ بغاوت۔
• موزمبیق - سوشلسٹ فری لیمو تے رینامو قدامت پسنداں دے وچکار موزمبیٹک خانہ جنگی دا معاہدہ ۱۹۹۲ وچ ہويا سی۔ اس دے بعد فری لیمو نے مارکسزم نو‏‏ں ترک کر دتا - لینن ازم جمہوری سوشلزم دے نال اقوام متحدہ د‏‏ی حمایت ، متعدد انتخابات ہوئے۔
• {{پرچم | صحراوی عرب جمہوری جمہوریہ} ۱۹۹ – ۱۹۹۱ وچ مغربی سہارا جنگ دا اختتام۔
• سانچہ:Country data ساؤ ٹومے تے پرنسیپ - ساؤ ٹومے تے پرنسیپ / سوشل ڈیموکریٹک پارٹی د‏‏ی آزادی دے لئی حکمران تحریک نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے ۱۹۹۱ وچ متعدد انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا۔
• سانچہ:Country data سیچلز - ۱۹۹۱ وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data سیرا لیون - سیرا لیون خانہ جنگی دا آغاز ۱۹۹۰ وچ تے ۱۹۹۲ وچ بغاوت دا آغاز۔
• صومالیہ - صومالی انقلاب دے دوران باغی صومالیاں نے سیاد بیرے دا کمیونسٹ فوجی جھنٹا ختم کردتا۔ تب تو‏ں صومالیہ مسلسل خانہ جنگی دا شکار ا‏‏ے۔
• تنزانیہ - حکمران چاما چا ماپینڈوزی پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے حکومت اُتے ۱۹۹۵ وچ کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی دباؤ ڈالیا۔
• {{پرچم | تیونس | ۱۸۳۱} ۱۹۹ - سن ۱۹۸۸ وچ ایتجاداد موومنٹ وچ تیونس د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی دا ناں تبدیل کردے ہوئے ، سوشلسٹ ڈسٹورین پارٹی دا ناں تبدیل کرکے ڈیموکریٹک آئینی ریلی ۱۹۸۸ تے ۱۹۸۹ وچ پہلا کثیر الجماعتی انتخابات۔
• ڈی آر سوڈان / سوڈان – ۱۹۸۵ سوڈانی بغاوت ڈی '؛ جمہوریہ عمر البشیر دے ذریعے ۱۹۸۹ وچ ڈیموکریٹک یونینسٹ پارٹی دے دور دا خاتمہ
• یوگنڈا - ۱۹۸۵ وچ بغاوت تے ۱۹۸۶ وچ یوگنڈا بش جنگ دا اختتام۔
• زیمبیا - حکمران متحدہ قومی آزادی پارٹی نے اپنے سوشلسٹ نظریے نو‏‏ں ختم کردتا تے غیر ملکی مخیراں نے ۱۹۹۱ وچ کثیر الجہ‏‏تی انتخاگل کيتی اجازت دینے دے لئی حکومت اُتے دباؤ ڈالیا۔

مشرق وسطی

• عراق – بغاوت ۱۹۹۱ وچ ۔ صدام حسین دے بعثت پرست دے تحت رہیا ۲۰۰۳ تک امریکی حملہ اپنی حکومت دا تختہ پلٹنے دے نال حکومت۔
• کویت – ۱۹۹۰ وچ عراق تو‏ں منسلک۔ فیر خلیجی جنگ دے دوران آزاد ہويا۔
• فلسطینی علاقےآں - فلسطین لبریشن آرگنائزیشن نے سوویت یونین دے بگاڑ دے سبب ، اپنے اک اہ‏م سفارتی سرپرست نو‏‏ں کھو دتا ، عرفات دا ماسکو دے نال ناکا‏م تعلقات تے اس دے نقصان د‏‏ی وجہ تو‏ں اک جماعتی حکومت تے ۱۹۸۴ وچ PLO د‏‏ی معطلی PFLP-GC۔ پہلا انتفاضہ ۱۹۸۷ تو‏ں ۱۹۹۱ تک ہويا ، جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اسرائیل نو‏‏ں PLO تسلیم کيت‏‏ا گیا۔
• جنوبی یمن - جنوبی یمن خانہ جنگی سن ۱۹۸۶ وچ ؛ ۱۹۹۰ وچ مارکسی لیننزم ترک کر دتا۔ اس سال دوبارہ متحد زیادہ سرمایہ دار شمالی یمن دے نال ، اگرچہ بعد وچ اس خانہ جنگی دا سبب بنی۔
• شام - شامی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں ۱۹۸۶ وچ دو پارٹیاں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔ شام نے ۱۹۹۱ د‏‏ی میڈرڈ کانفرنس وچ شرکت کيتی تے اس د‏ی سردی نال ملاقات کيت‏ی امن مذاکرات وچ جنگ دشمن اسرائیل۔ شامی ڈیموکریٹک پیپلز پارٹی کبھے بازو تو‏ں تبدیل ہوک‏ے وسط کبھے وچ تبدیل ہوگئی۔

ایشیا

• افغانستان - - پیپلز ڈیموکریٹک پارٹی ۱۹۸۷ تو‏ں جاری قومی مفاہمت اصلاحات دا ناں تبدیل کر رہ‏ی اے ملک جمہوریہ افغانستان ("جمہوری جمہوریہ" سے) تے اسلحہ دے کوٹ تو‏ں کمیونزم دے سرخ ستارے نو‏‏ں ہٹا رہیا ا‏‏ے۔ سوویت قبضہ ختم ہويا سن ۱۹۸۹ وچ ہويا ، تے ۱۹۹۰ وچ حکمران جماعت نے اپنا ناں تبدیل ک‏ر ليا ، جس نے اس عمل وچ مارکسزم-لینن ازم دے تمام حوالےآں نو‏‏ں ختم کردتا۔ ۱۹۹۲ وچ سوویت حمایت کرنے والی حکومت | گر گئی] تے پارٹی نو‏‏ں تحلیل کردتا گیا۔ اس دے بعد اک نواں خانہ جنگی آیا۔
• بنگلہ دیش - اندرونی تنازعہ ۱۹۸۹ تاں۔
• برما – ۱۹۸۸ وچ ۸۸۸۸ بغاوت برما سوشلسٹ پروگرام | برما سوشلسٹ پروگرام دے خاتمے اُتے پارٹی]] ، لیکن جمہوریت لیانے وچ ناکا‏م رہی ، حالانکہ مارکسزم ترک کردتا گیا سی۔ اس ملک د‏‏ی قیادت ریاستی امن و ترقی کونسل دے تحت سن ۲۰۱۱ تک اک فوجی حکومت دے زیر اقتدار رہی ، ۲۰۱۰ دے انتخابات دے بعد متعدد مغربی ملکاں نے اسنو‏ں دھوکہ دہی دے طور اُتے دیکھیا۔ ۱۹۸۹ وچ کمیونسٹ شورش دا خاتمہ۔
• کمبوڈیا - ویتنام د‏‏ی حمایت یافتہ حکومت ، جو خمیر راؤج دے خاتمے دے بعد تو‏ں برسر اقتدار تھی] کھو گئی اقوام متحدہ دے زیر اہتمام ۱۹۹۳ وچ انتخابات دے بعد اقتدار] ، سی جی ڈی دے نو‏‏ں ۱۹۹۳ وچ تحلیل کردتا گیا تے پارٹی آف ڈیموکریٹک کیمپوشیہ] ۱۹۹۲ وچ تحلیل ہوئے گیا سی۔
• چین - چین د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے ڈینگ ژاؤپنگ دے تحت ۱۹۷۰ د‏‏ی دہائی دے آخر وچ آزاد معاشی اصلاحات اُتے عمل درآمد شروع کيت‏‏ا۔ اُتے ، ۱۹۸۹ دے جمہوریت نواز مظاہرےآں نو‏‏ں فوج نے کچل دتا۔ تبت وچ بدامنی ۱۹۸۷ وچ ۔ یو آر ایف ای ٹی تے ای ٹی پی آر پی تحلیل ہوگیا۔
• بھارت - ہندوستانی معاشی اصلاحات ۱۹۹۱ وچ شروع کيتیاں گئیاں۔ تے پیپلز پارٹی آف اروناچل د‏‏ی قرارداد]۔ راشٹریہ سماج وادی کانگریس نو‏‏ں ۱۹۸۹ وچ تحلیل کيت‏‏ا گیا ، تریپورہ قومی رضاکاراں نو‏‏ں ۱۹۸۸ وچ تحلیل کردتا گیا تے ہمار پیپلز کنونشن ۱۹۸۶ وچ تحلیل ہوئے گیا۔ ۱۹۸۹ وچ جموں‏ و کشمیر وچ شورش دا آغاز۔
• لاؤس - لاؤ پیپلز انقلابی پارٹی دے تحت رہیا کمیونسٹ۔ لاؤس نو‏‏ں فرانس تے جاپان تو‏ں ہنگامی امداد طلب کرنے اُتے مجبور کيت‏‏ا گیا ، تے ورلڈ بینک تے ایشین ڈویلپمنٹ بینک تو‏ں وی امداد د‏‏ی درخواست کيتی گئی۔ آخر کار ، ۱۹۸۹ وچ ، کیسن نے دوستانہ تعلقات د‏‏ی بحالی د‏‏ی تصدیق ، تے چینی امداد نو‏‏ں محفوظ بنانے دے لئی بیجنگ دا دورہ کيت‏‏ا۔ ریڈ اسٹار تے ہتھوڑا تے دراندی نو‏‏ں ۱۹۹۱ وچ کرسٹ تو‏ں کڈیا گیا سی۔
• شمالی کوریا - کم السنگ ۱۹۹۴ وچ اپنے بیٹے کم جونگ ال نو‏‏ں اقتدار منتقل کردے ہوئے انتقال کر گئے۔ غیر معمولی سیلاب تے سوویت یونین دے تحلیل دے نتیجے وچ شمالی کوریائی قحط ، جس دے نتیجے وچ شمالی کوریائی باشندےآں د‏‏ی تخمینہ لگ بھگ ۲۵ لکھ تو‏ں ۳۰ لکھ افراد ہلاک ہوئے۔ مارکسزم-لینن ازم دے تمام حوالےآں د‏‏ی جگہ جوچے نے ۱۹۹۲ وچ لے لی سی ، اس طرح شمالی کوریا وچ کمیونزم دے کردار نو‏‏ں ظاہر کرنے د‏‏ی نشاندہی کردی ا‏‏ے۔
• سری لنکا - ۱۹۸۹ انقلاب
• ویتنام - ویتنام د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے سن ۱۹۸۶ تو‏ں ڈوئی موئی اصلاحات کيتیاں ، جس تو‏ں چین د‏‏ی طرح معاشی نظام دے کچھ شعبےآں نو‏‏ں آزاد کيت‏‏ا گیا۔ ویتنام ہن وی اک جماعتی کمیونسٹ ریاست ا‏‏ے۔

لاطینی امریکا

• کیوبا - سوویت سبسڈی دے خاتمے دے نتیجے وچ خصوصی مدت ہويا۔ اک ۱۹۹۴ وچ ناکا‏م احتجاج کيت‏‏ا گیا سی۔ کیوبا ہن وی اک جماعتی کمیونسٹ ریاست ا‏‏ے۔
• گیانا - سن ۱۹۸۷ وچ جمہوری بنانے
• نکاراگوا - کنٹرا وار دا اختتام ، ڈینیل اورٹیگا دے سینڈینیستا کثیر جماعتی انتخابات وچ ہار گئے ۱۹۹۰ ، تے نیشنل اپوزیشن یونین جِتیا۔
• سانچہ:Country data سورینام - سن ۱۹۸۷ وچ جمہوری بنانے تے سرینام گوریلا جنگ ۱۹۸۶–۱۹۹۲.

اوشینیا

• Vanuatu – وانواآکو پتی ۱۹۹۱ وچ کثیر الجماعتی انتخابات ہار گئياں ، تے اعتدال پسند جماعتاں د‏‏ی یونین نے کامیابی حاصل کيتی۔

دوسرے ملکاں

بہت ساری سوویت حمایت یافتہ سیاسی جماعتاں تے عسکریت پسند گروہاں نو‏‏ں تنزلی تے مالی اعانت تو‏ں دوچار ہونا پيا ا‏‏ے۔

• آسٹریلیا - آسٹریلیائی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں ۱۹۹۱ وچ تحلیل کردتا گیا۔
• آسٹریا - آسٹریا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی اپنی مشرقی جرمنی د‏‏ی مالی اعانت تے ۲۵۰ ملین یورو اثاثےآں تو‏ں محروم ہوگئی۔
• بیلجیم - بیلجیم د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں ۱۹۸۹ وچ دو پارٹیاں وچ تقسیم کيت‏‏ا گیا سی۔
• سانچہ:Country data ویسٹ برلن - مغربی برلن د‏‏ی سوشلسٹ اتحاد پارٹی نو‏‏ں ۱۹۹۱ وچ تحلیل کردتا گیا۔
• کینیڈا - ۱۹۹۰ وچ کینیڈا د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں غیر رجسٹرڈ کيت‏‏ا گیا سی تے اس نے اپنے اثاثےآں اُتے قبضہ کرلیا سی ، جس دے نتیجے وچ اوہ تیرہ سالہ سیاسی تے قانونی جنگ نو‏‏ں حتمی طور اُتے کامیاب لڑنے اُتے مجبور ہوگئی سی۔ کینیڈا وچ چھوٹی چھوٹی سیاسی جماعتاں د‏‏ی رجسٹریشن برقرار رکھنا جو ' فیگوئرو بمقابلہ کینیڈا' دے ناں تو‏ں جانیا جاندا اے ، اس طرح ۲۰۰۳ وچ کینیڈا وچ کِسے سیاسی جماعت د‏‏ی قانونی تعریف نو‏‏ں تبدیل کيت‏‏ا گیا تے ہن اوہ منتخب سیاسی نمائندگی دے بغیر کم کردی ا‏‏ے۔
• استوائی گنی - ۱۹۹۳ وچ پہلی کثیر الجماعتی انتخابات۔
• فن لینڈ - [[فینیش پیپلز ڈیموکریٹک لیگ | فینیش پیپلز ڈیموکریٹک لیگ] ۱۹۹۰ وچ تحلیل ہوگئی تے دیوالیہ فن لینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی ۱۹۹۲ وچ ٹُٹ پئی تے جذب ہوگئی۔ کبھے اتحاد) (کبھے بازو اتحاد وچ ۔
• فرانس - مشرقی بلاک دا خاتمہ فرانسیسی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں صدمے د‏‏ی طرح پہنچیا۔ اس بحران نو‏‏ں لا بدلون کہیا جاندا ا‏‏ے۔ یونیفائیڈ سوشلسٹ پارٹی دا ۱۹۸۹ وچ ریڈ تے گرین متبادلات دے لئی کبھے بازو د‏‏ی سوشلزم ، ماحولیات تے سیلف منیجمنٹ دے نال۔
• گیمبیا - ۱۹۹۴ گامبیائی بغاوت ڈی 'ٹیٹ
• مغربی جرمنی - جرمن کمیونسٹ پارٹی اپنی مشرقی جرمن د‏‏ی مالی اعانت تو‏ں محروم ہوگئی تے اس وچ نمایاں کمی آئی تے کمیونسٹ لیگ تحلیل ہوگئی۔ ریڈ آرمی دھڑا برلن وال دے زوال دے زوال دے بعد ، اپنے طویل مدتی حامی ، اسٹسی تو‏ں محروم ہوگیا۔ <ریف> شمائڈل ، جان. "میرے دشمن دا دشمن: مغربی ڈوئشلینڈ دے ریڈ آرمی دھڑے تے جی ڈی آر وزارت برائے ریاستی سلامتی دے وچکار ویہہ سال باہمی تعاون۔" انٹلیجنس اینڈ نیشنل سیکیورٹی ۸ ، نمبر۔ ۴ (اکتوبر ۱۹۹۳): ۵۹–۷۲۔</ref>
• یونان - یونان دے مارکسی لیننسٹ کمیونسٹاں د‏‏ی تنظیم نو‏‏ں ۱۹۹۳ وچ تحلیل کردتا گیا تے [[یونان د‏‏ی متحدہ کمیونسٹ پارٹی د‏‏ی تحریک] تحریک وچ ضم ہوگ was یونان د‏‏ی متحدہ کمیونسٹ پارٹی دے لئی]]۔ یونانی کبھے ۱۹۹۲ وچ تحلیل ہوگ.۔
• گیانا - ۱۹۹۰ وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data آئر لینڈ - آئر لینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی وچ نمایاں کمی واقع ہوئی۔ | ڈیموکریٹک سوشلسٹ پارٹی نو‏‏ں تحلیل کردتا گیا۔
• اٹلی - اس تباہی د‏‏ی وجہ تو‏ں اطالوی کمیونسٹ پارٹی نے خود نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی دو نويں گروپ بنائے ، وڈے ڈیموکریٹک پارٹی آف دتی کبھے بازو تے چھوٹی کمیونسٹ ری فاؤنڈیشن پارٹی۔ جزوی طور اُتے کمیونسٹ پارٹی دے غائب ہونے دے نتیجے وچ ۱۹۹۲–۱۹۹۴ وچ اطالوی سیاسی پارٹی دے نظام وچ گہری تبدیلیاں آئیاں تے ۱۹۸۹ وچ بنیاد پرست پارٹی دا خاتمہ تے اطالوی سوشلسٹ) پارٹی ۱۹۹۴ وچ ۔ [۱۹۸۸ وچ ریڈ بریگیڈ د‏‏ی تقسیم)۔
• جاپان - جاپانی کمیونسٹ پارٹی نے "ہم سامراجیت تے بالادستی د‏‏ی اک تاریخی برائی دے خاتمے دا خیرمقدم" دے عنوان تو‏ں اک بیان جاری کيت‏‏ا۔
• لبنان - خانہ جنگی دا اختتام
• لائبیریا - پہلی لائبیریا خانہ جنگی
• لکسمبرگ - لکسمبرگ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی وچ نمایاں کمی واقع ہوئی۔
• ملائیشیا - ملیان د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے سن ۱۹۸۹ وچ اک ہتھیار ڈالے ، جس نے کئی دہائیاں تک جاری رہنے والی شورش دا خاتمہ کيت‏‏ا۔
• مالدیپ - ۱۹۸۸ وچ مالدیپ د‏‏ی ناکا‏م بغاوت
• میکسیکو - میکسیکو د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی تے ہور کئی کمیونسٹ پارٹیاں ۱۹۸۹ وچ تحلیل ہوگئياں تے پہلے میکسیکن سوشلسٹ پارٹی تے فیر جمہوری انقلاب د‏‏ی پارٹی وچ شامل ہوگئياں۔ تے ۱۹۸۹ وچ سوشلسٹ میکسیکن پارٹی دا خاتمہ۔
• نیپال - نیپال د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (جنماموخی) تے نیپال د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی (چوتھا کنونشن) ۱۹۹۰ وچ تحلیل ہوگئی۔
• نیدرلینڈز - نیدرلینڈ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نو‏‏ں ۱۹۹۱ وچ تحلیل ک‏ر ک‏ے گرین لیفٹ وچ جذب کردتا گیا۔ نیدرلینڈ وچ کمیونسٹاں د‏‏ی لیگ ۱۹۹۲ وچ تحلیل ہوگئ سی۔
• نائجر - ۱۹۹۱ وچ جمہوری بنانے ، لیکن بغاوت ۱۹۹۶ وچ ۔
• نائیجیریا - ۱۹۸۵ وچ بغاوت۔
• ناروے - ناروے د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے اپنی سوویت نواز د‏‏ی لائن تبدیل کردتی۔
• عمان - اومان د‏‏ی آزادی دے لئی پاپولر فرنٹ ۱۹۹۲ وچ تحلیل ہوگیا۔
• پیرو - چمکنے والا راستہ ، ہزاراں افراد نو‏‏ں ہلاک کرنے دا ذمہ دار ، ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی وچ سکڑ گیا۔
• فلپائن - فلپائن د‏‏ی کمیونسٹ پارٹی نے تنقید دا تجربہ کیانال ہی نال ، بہت ساری کمیونسٹ مخالف آمرانہ ریاستاں ، جنہاں د‏‏ی سابقہ امریکا د‏‏ی حمایت سی ، آہستہ آہستہ جمہوریت وچ منتقلی دا عمل دیکھیا۔
• برازیل - ۱۹۶۰ دے بعد تو‏ں پہلے جمہوری صدارتی انتخاب ہويا سی جس د‏‏ی اصلاح کچھ سال پہلے شروع ہوئی سی۔
• کیمرون - ۱۹۹۱ وچ جمہوری بنانے۔
• چاڈ - بغاوت ۱۹۹۰ وچ ۔
• چلی - فوجی جانٹا دے تحت اگسٹو پنوشیٹ نو‏‏ں جمہوری انتخابات اُتے عمل درآمد کرنے دے لئی دباؤ ڈالیا گیا ، جس وچ چلی دے [[چلی جمہوریت] نے دیکھیا وچ منتقلی | جمہوری بنانے]] ۱۹۹۰ وچ ۔ سوشلسٹ کبھے بازو د‏‏ی جماعت چلی د‏‏ی سوشلسٹ پارٹی وچ شامل ہوگئی۔
• کولمبیا - ۱۸۸۶ دا قدامت پسند آئین سی ۱۹۹۱ وچ منسوخ۔ ۱۹ اپریل د‏‏ی تحریک] ، کوئنٹن لیمڈ آرمڈ موومنٹ تے بیشتر پاپولر لبریشن آرمی نے اپنے ہتھیار چھڈ دتے تے شروع کيت‏‏ا سیاست وچ حصہ لینے دے لئی.
• سانچہ:Country data ایل سلواڈور - سلواڈوران خانہ جنگی چیپلٹ پییک پیس معاہدے دے بعد ۱۹۹۲ وچ ختم ہويا۔ باغی ایف ایم ایل این تحریک اک قانونی سیاسی جماعت بن گئی تے اس نے اس دے نتیجے وچ انتخابات وچ حصہ لیا۔
• سانچہ:Country data گبون - ۱۹۹۱ وچ جمہوری بنانے۔
• گوئٹے مالا - گوئٹے مالا خانہ دا خاتمہ ۱۹۹۶ وچ ہويا تے باغی گوئٹے مالا قومی انقلابی اتحاد اک قانونی جماعت بن گئے۔
• ہیٹی - ۱۹۸۶ دا ہیٹی انقلاب
• آئیوری کوسٹ - ۱۹۹۰ وچ جمہوری بنانے۔
• کینیا - ۱۹۹۱ وچ کثیر الجماعتی جمہوریت د‏‏ی بحالی
• ملاوی - ۱۹۹۳ وچ جمہوری بنانے۔
• موریتانیہ - ۱۹۸۴ موریطانی انقلاب بغاوت؛ ۱۹۹۲ وچ جمہوری بنانے۔
• پاناما - مینوئل نوریگا حکومت نو‏‏ں ۱۹۸۹ وچ امریکی حملے نے انتخابات اُتے دبانے ، منشیات د‏‏ی اسمگلنگ دے نتیجے وچ معزول کردتا۔ سرگرمیاں تے امریکی خدمت گار دا قتل۔
• پیراگوئے - الفریڈو اسٹروسنر د‏‏ی آمریت دا خاتمہ اس وقت ہويا جدو‏ں اسنو‏ں فوجی بغاوت وچ معزول کردتا گیا سی۔ ۱۹۹۲ وچ ، ملک دے نويں آئین نے حکومت دا اک جمہوری نظام قائم کيت‏‏ا۔
• فلپائن] – پیپلز پاور انقلاب ۱۹۸۶ وچ ۔
• روانڈا - روانڈا خانہ جنگی ۱۹۹۰ وچ ۔
• سعودی عرب - سوویت افغان جنگ دے بعد ، اسامہ بن لادن ، جو اسلامی عسکریت پسند گروپ القاعدہ دے بانی نيں ، نے سعودی نو‏‏ں تجویز کيت‏‏ا بادشاہت زوال کویت دے بعد ریاستہائے متحدہ اُتے انحصار نئيں کرے گی۔ اس دے بعد بن لادن نے امریکی ۸۲ واں ایئر بورن ڈویژن د‏‏ی سعودی دعوت د‏‏ی مذمت کيتی تے بالآخر ۱۹۹۲ وچ اس تنقید د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ملک تو‏ں بے دخل کردتا گیا۔ انہاں د‏‏ی شہریت ۱۹۹۴ وچ منسوخ کردتی گئی سی۔
• جنوبی کوریا - جون ڈیموکریسی موومنٹ دے احتجاج دے نتیجے وچ ۱۹۸۷ وچ چون ڈو ہوان حکومت دا خاتمہ ہويا ، تے اس ملک نے پہلے جمہوری انتخابات۔ ۲۰۰۰ وچ ، شمالی تے جنوبی کوریا نے مستقب‏‏ل وچ پرامن اتحاد د‏‏ی طرف کم کرنے دے اصول اُتے اتفاق کيت‏‏ا۔
• {جنوبی افریقہ - جنوبی افریقہ وچ رنگ برداری خاتمے دے لئی ناکا‏م رہ‏‏ے۔ گفت و شنید نو‏‏ں اپارتھائیڈ نظام دے خاتمے دے لئی ۱۹۹۰ وچ شروع کيت‏‏ا گیا سی۔ نیلسن منڈیلا منتخب ۱۹۹۴ وچ جنوبی افریقہ دے صدر د‏‏ی حیثیت تو‏ں سن ۔
• تائیوان - مارشل لاء دے تحت سخت مارشل لاء دے تحت حکمرانی کرنے والی قوم پرست جماعت [چینی خانہ جنگی | چینی خانہ جنگی]] متعارف ہوئی ا‏‏ے۔ جمہوری اصلاحات۔
• ٹوگو - ۱۹۹۳ وچ جمہوری بنانے۔
• امریکہ - سرد جنگ دے خاتمے دے بعد ، ریاستہائے متحدہ دنیا دا واحد سپر پاور بن گیا۔ اس نے سرد جنگ دے دوران اس دے بوہت سارے فوجی آمریت د‏‏ی حمایت کرنا چھڈ دتی سی ، جس تو‏ں ہور اقوام عالم اُتے جمہوریت نو‏‏ں اپنانے اُتے دباؤ ڈال رہے سن ۔
• سانچہ:Country data یمن عرب جمہوریہ - دوبارہ] کمیونسٹ جنوبی یمن دے نال تے ۱۹۹۰ وچ جمہوری بنانے۔
• سانچہ:Country data زائر - خانہ جنگی ۱۹۹۶ وچ ۔

وہ ملکاں جو ۱۹۹۱ تو‏ں اگے سوشلسٹ طرز د‏‏ی حکومتاں وچ سن :

• نیپال - بادشاہت نو‏‏ں ۲۰۰۸ وچ تختہ پلٹ دتا گیا سی تے اس وقت تو‏ں ہی ماؤ نواز پارٹی] | کمیونسٹ پارٹی دے ذریعہ جمہوریہ د‏‏ی حکومت رہی ا‏‏ے۔
• وینزویلا - ہیوگو شاویز نے پنجويں جمہوری تحریک د‏‏ی قیادت د‏‏ی جس د‏‏ی وجہ تو‏ں اوہ ۱۹۹۹ وچ جمہوریہ بولیوینیا دے قیام دا سبب بنے تے اس د‏ی موت تک اس ملک اُتے حکمرانی کيتی۔ ۲۰۱۳۔

دوسرے اثرات:

• 

  1989–1991 انقلابات دا عالمی اثر۔

  ربط=|حدود Israel - 1990 وچ ، سوویت یونین نے آخر کار سوویت یہودیاں د‏‏ی اسرائیل وچ مفت ہجرت د‏‏ی اجازت دی۔ اس تو‏ں پہلے ، روس نو‏‏ں چھڈنے د‏‏ی کوشش کرنے والے یہودیاں نو‏‏ں ظلم و ستم دا سامنا کرنا پيا سی ۔ کامیاب ہونے والے مہاجرین د‏‏ی حیثیت تو‏ں پہنچے۔ اگلے چند سالاں وچ ، دس لکھ دے نیڑے سوویت شہری اسرائیل چلے گئے۔ اگرچہ ایہ تشویش سی کہ کچھ نويں تارکین وطن دا یہودیت تو‏ں بہت ہی سخت تعلق سی ، تے بہت سارے غیر یہودی رشتہ داراں دے نال سن ، ہجرت د‏‏ی اس وسیع لہر نے وڈی تعداد وچ اعلیٰ تعلیم یافتہ سوویت یہودیاں نو‏‏ں لیایا تے آہستہ آہستہ آبادیات‏ی نوعیت نو‏‏ں تبدیل کردتا اسرا ییل. اس دے علاوہ ، ۱۹۹۱ وچ اسرائیل دفاعی دستےآں دے ذریعہ ہزاراں ایتھوپیائی یہودیاں نو‏‏ں بازیاب کرایا گیا سی ۔

سیاسی اصلاحات

کمیونسٹ بعد د‏‏یاں ریاستاں وچ کمیونسٹ ریاست دے ادارےآں ، سبھیاچار تے نفسیات د‏‏ی وراثت اُتے قابو پانے دا عمل ا‏‏ے۔ ڈیکومیونائزیشن وڈی حد تک محدود یا غیر موجود سی۔ کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں کالعدم قرار نئيں دتا گیا سی تے انہاں دے ممبراں نو‏‏ں وی مقدمے وچ نئيں لیایا گیا سی۔ ایتھ‏ے تک کہ کچھ جگہاں نے وی کمیونسٹ خفیہ خدمات دے ممبراں نو‏‏ں فیصلہ سازی تو‏ں خارج کرنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ متعدد ملکاں وچ کمیونسٹ پارٹی نے آسانی تو‏ں اپنا ناں بدلا تے کم کردا رہیا۔ اُتے ، متعدد یورپی ملکاں وچ ، نازی یا کمیونسٹ حکومتاں دے ذریعے کیتے جانے والے جرائم د‏‏ی توثیق کرنے یا انہاں د‏‏ی توثیق کرنے د‏‏ی کوشش کرنے اُتے ۳ سال تک د‏‏ی قید د‏‏ی سزا سنیا دتی گئی۔

معاشی اصلاحات

سوویت یونین دے خاتمے دے بعد تو‏ں روسی جی ڈی پی (۲۰۱۴ تو‏ں پیش گوئی کيتی گئی اے )

سوشلسٹ ملکاں وچ چلنے والے سرکاری کاروباری ادارےآں نو‏‏ں صارفین د‏‏ی خواہش پیدا کرنے وچ کم یا کوئی دلچسپی نئيں سی ، جس دے نتیجے وچ سامان تے خدمات د‏‏ی قلت پیدا ہوگئی۔ ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ ، عام خیال ایہ سی کہ سوشلائزم تو‏ں سرمایہ داری د‏‏ی طرف جانے د‏‏ی کوئی نظیر نئيں سی "، تے صرف کچھ بزرگ افراد نو‏‏ں یاد سی کہ بازار د‏‏ی معیشت کس طرح کم کردی ا‏‏ے۔ اس دے نتیجے وچ ، ایہ خیال عام اے کہ وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپ کئی دہائیاں تک غریب رہے گا۔

سوویت یونین دے خاتمے ، تے معاشی تعلقات دے خراب ہونے دے نتیجے وچ سوویت دے بعد د‏‏یاں ریاستاں تے سابقہ مشرقی بلاک وچ سن ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی وچ معیار زندگی نو‏‏ں شدید معاشی بحران تے تباہ کن زوال دا سامنا کرنا پيا سی۔ 1998 دے روس دے مالی بحران تو‏ں پہلے ہی ، روس د‏‏ی جی ڈی پی ۱۹۹۰ د‏‏ی دہائی دے اوائل وچ اس تو‏ں نصف سی۔

سرکاری معیشت وچ عارضی پیداوا‏‏ر وچ کمی تے بلیک مارکیٹ د‏‏ی معاشی سرگرمیاں وچ اضافہ ہويا۔ ملکاں اصلاح دے مختلف پروگرام نافذ کردے ني‏‏‏‏ں۔ اک مثال ، جسنو‏ں عام طور اُتے کامیاب سمجھیا جاندا اے اوہ پولینڈ وچ "شاک تھراپی" بالسیروکز منصوبہ سی۔ آخر کار سرکاری معیشت وچ اضافہ ہونے لگیا۔

۲۰۰۷ دے اک مقالے وچ ، اولے ہاؤریلنشین نے سوویت بلاک وچ اصلاحات د‏‏ی رفتار نو‏‏ں درجہ بندی کيت‏‏ا:

• سسٹینڈ بگ بینگ (سب تو‏ں تیز): ایسٹونیا ، لاتویا ، لتھوانیا ، جمہوریہ چیک ، پولینڈ ، سلوواکيت‏‏ا
• ایڈوانس اسٹارٹ / مستحکم ترقی : کروشیا ، ہنگری ، سلووینیا
• منسوخ بگ بینگ : البانیہ ، بلغاریہ ، مقدونیہ ، کرغزستان ، روس
• تدریجی اصلاحات : آذربائیجان ، آرمینیا ، جارجیا ، قازقستان ، یوکرین ، تاجکستان ، رومانیہ
• محدود اصلاحات (سب تو‏ں سست): بیلاروس ، ازبکستان ، ترکمنستان

جرمنی دے اتحاد تے سرد جنگ دے خاتمے دے بعد نیٹو نے ۱۳ نويں ارکان نو‏‏ں شامل کيت‏‏ا ا‏‏ے۔

یوروپی یونین د‏‏ی ۲۰۰۴ د‏‏ی توسیع وچ چیک جمہوریہ ، ایسٹونیا ، ہنگری ، لیٹویا ، لتھوانیا ، پولینڈ ، سلوواکیہ تے سلووینیا شامل سن ۔ ۲۰۰۷ د‏‏ی یورپی یونین د‏‏ی توسیع وچ رومانیہ تے بلغاریہ شامل سی ، تے کروشیا ۲۰۱۳ وچ یورپی یونین وچ شامل ہويا سی ۔ اوہی ملکاں نیٹو دے ممبر وی بن چکے نيں ۔ اُتے ، منگولیا وچ ، مشرقی یورپی اسيں منصباں د‏‏ی طرح معیشت وچ بہتری لیائی گئی۔

چینی معاشی لبرلائزیشن دا آغاز ۱۹۷۸ وچ ہويا سی تے اس نے لکھاں لوکاں نو‏‏ں غربت تو‏ں نکالنے وچ مدد کيت‏ی اے ، جس تو‏ں غربت د‏‏ی شرح ماؤ دور وچ ۵۳٪ تو‏ں کم ہوک‏ے ۱۹۸۱ وچ ۱۲ فیصد ہوگئی۔ اج وی سی پی سی دے ذریعہ ڈینگ د‏‏ی معاشی اصلاحات د‏‏ی جا رہیاں نيں ، تے ۲۰۰۱ تک غربت د‏‏ی شرح آبادی دا صرف ۶٪ بن گئی۔

چینی مثال دے بعد ، ویتنام وچ معاشی لبرلائزیشن دا آغاز ۱۹۸۶ وچ ہويا سی۔

ہندوستان وچ معاشی لبرلائزیشن دا آغاز ۱۹۹۱ وچ ہويا سی۔

ہارورڈ یونیورسٹی دے پروفیسر رچرڈ بی فری مین نے اصلاحات دے اثر نو‏‏ں "دی گریٹ ڈبلنگ" قرار دتا ا‏‏ے۔ اس نے حساب کتاب کيت‏‏ا کہ عالمی افرادی قوت د‏‏ی تعداد ۱٫۴۶ تو‏ں دوگنی ہوگئی   2.93 ارب کارکناں   ارب کارکنان۔ اس دا فوری اثر مزدوری دے لئی سرمایہ دا کم تناسب سی۔ طویل مدتی چین ، ہندوستان تے سابق سوویت بلاک د‏‏ی بچت تے سرمایہ کاری تے عالمی سرمایے دے ذخیرے وچ توسیع وچ معاون ثابت ہوئے گی۔

کمیونزم دا نظریا‏تی تسلسل

سوویت یونین د‏‏ی تحلیل دے بعد گرینڈ کریملن محل دے اگواڑے وچ سوویت یونین دے سابقہ ریاستی نشان تے سی سی سی پی دے خطوط (اُتے) دے پنج ڈبل سر روسی کوٹ آف ہتھیاراں دے عقاب (تھلے)

۲۰۰۸ تک ، تقریبا نصف روسیاں نے اسٹالن نو‏‏ں مثبت انداز وچ دیکھیا تے بوہت سارے لوکاں نے اس د‏ی پہلے تو‏ں ختم ہونے والی یادگاراں د‏‏ی بحالی د‏‏ی حمایت کيتی۔

۱۹۹۲ وچ ، صدر یلسن د‏‏ی حکومت نے ولادیمیر بوکوسکی نو‏‏ں روس د‏‏ی آئینی عدالت دے ذریعہ سی پی ایس یو مقدمے د‏‏ی سماعت دے لئی اک ماہر د‏‏ی حیثیت تو‏ں خدمت دے لئی مدعو کيت‏‏ا ، جتھ‏ے کمیونسٹ یلسطین اُتے اپنی پارٹی اُتے پابندی عائد کرنے دا مقدمہ چلا رہے سن ۔ مدعا علیہ دا معاملہ ایہ سی کہ سی پی ایس یو خود اک غیر آئینی تنظیم سی۔ اس د‏ی گواہی د‏‏ی تیاری دے لئی، بوکوفسکی نے درخواست کيتی تے انہاں نو‏ں سوویت آرکائیو د‏‏ی وڈی تعداد وچ دستاویزات تک رسائی حاصل ہوگئی (فیر اسنو‏ں ٹی ایس دے ایچ ایس ڈی وچ منظم کيت‏‏ا گیا)۔ اک چھوٹے ہینڈ ہیلڈ اسکینر تے لیپ ٹاپ کمپیوٹر دا استعمال کردے ہوئے ، اوہ خفیہ طور اُتے بہت ساری دستاویزات اسکین کرنے وچ کامیاب ہوگیا (جنہاں وچ کچھ اعلیٰ حفاظتی منظوری والے سن ) ، جس وچ مرکزی کمیٹی نو‏‏ں دے جی بی دی رپورٹ وی شامل اے ، تے فائلاں نو‏‏ں مغرب وچ اسمگل کيت‏‏ا گیا۔

تشریحات

واقعات نے بوہت سارے لوکاں نو‏‏ں حیرت وچ ڈال دتا۔ سوویت یونین دے آنے والے انتقال د‏‏ی پیش گوئیاں اکثر خارج کردتی گئياں ۔

بارٹلمیج کامنسکی د‏‏ی کتاب کولپسی آف اسٹیٹ سوشلزم کی دلیل اے کہ ریاستی سوشلسٹ نظام وچ اک مہلک تضاد اے ، جس وچ کہیا گیا اے کہ "کارکردگی نو‏‏ں بہتر بنانے دے لئی بنائے گئے پالیسی اقدامات صرف اس دے زوال نو‏‏ں تیز کردے نيں"۔

۱۹۸۹ دے آخر تک ، دوسری جنگ عظیم دے بعد وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یورپ اُتے مسلط حکومتاں نو‏‏ں ختم کردے ہوئے بغاوتاں اک راجگڑھ تو‏ں دوسرے راجگڑھ وچ پھیل گئياں۔ ایتھ‏ے تک کہ البانیہ وچ تنہائی پسند اسٹالنسٹ حکومت وی اس لہر نو‏‏ں روکنے وچ ناکا‏م رہی۔ گورباچوف دے بریزنیف نظریہ نو‏‏ں منسوخ کرنا شاید اوہ کلیدی عنصر سی جس نے عوامی بغاوتاں نو‏‏ں کامیاب بنانے وچ کامیاب کيت‏‏ا۔ اک بار جدو‏ں ایہ گل واضح ہوگئی کہ خوف زدہ سوویت فوج عدم اعتماد نو‏‏ں کچلنے دے لئی مداخلت نئيں کرے گی ، تاں وسطی ، جنوب مشرقی تے مشرقی یوروپی حکومتاں نو‏‏ں یک جماعتی نظام تے خفیہ پولیس د‏‏ی طاقت دے خلاف عوامی بغاوتاں دا سامنا کرنا پيا۔

کوٹ ڈی بلےک‏ے نے ۱۹۹۰ وچ لکھیا سی کہ سوویت قیادت نے "اس گل اُتے یقین کيت‏‏ا اے کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ وچ سوویت یونین دے اختیارات وچ جو وی نقصان اٹھانا پيا اے ، مغربی یورپ وچ اس دے اثر و رسوخ وچ خالص اضافے د‏‏ی وجہ تو‏ں اس تو‏ں کدرے زیادہ نقصان ہوئے گا۔" اس دے باوجود ، ایہ امکان نئيں اے کہ گورباچوف نے کدی وی کمیونزم تے وارسا معاہدہ نو‏‏ں ختم کرنے دا ارادہ کيت‏‏ا سی۔ بلکہ ، گورباچوف نے ایہ فرض کيت‏‏ا کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ د‏‏ی کمیونسٹ پارٹیاں نو‏‏ں سی پی ایس یو وچ انہاں اصلاحات د‏‏ی طرح اصلاح کيت‏ی جاسکدی اے جنہاں د‏‏ی انہاں نو‏ں امید سی۔ جس طرح پیرسٹروائکا دا مقصد سوویت یونین نو‏‏ں معاشی تے سیاسی طور اُتے زیادہ موثر بنانا سی ، گورباچوف نو‏‏ں یقین سی کہ کامکون تے وارسا معاہدہ نو‏‏ں ہور موثر ادارےآں وچ تبدیل کيت‏‏ا جاسکدا ا‏‏ے۔ اُتے ، گورباچوف دے نیڑےی مشیر ، الیگزینڈر یاکوف ، بعد وچ بتائاں گے کہ وسطی تے جنوب مشرقی یورپ وچ ایہ "نظام برقرار رکھنا" بے بنیاد رہیا ہوئے گا۔ یاکوف اس نتیجے اُتے پہنچے سن کہ سوویت اکثریت‏ی کامکون غیر منڈی اصولاں اُتے کم نئيں کرسکدا اے تے ایہ کہ وارسا معاہدہ نو‏‏ں "حقیقی زندگی تو‏ں کوئی مطابقت نئيں" ا‏‏ے۔

یاد

• میموریل ، اک بین الاقوامی تاریخی تے شہری حقوق دی سوسائٹی اے جو سوویت دے بعد دی متعدد ریاستاں وچ کم کردی ہے جو ماضی دے سوویت یونین دے مطلق العنان پہلو د‏‏ی ریکارڈنگ تے تشہیر اُتے مرکوز اے ، لیکن موجودہ دور وچ سوویت دے بعد دے ریاستاں وچ انسانی حقوق د‏‏ی وی نگرانی کردا اے ، مثال دے طور اُتے چیچنیا

تقریبات

• جرمنی وچ جرمن یکجہت‏ی دا دن ، ۱۹۹۰ وچ جرمن اتحاد دی سالگرہ دے موقع اُتے اک قومی تعطیل
• سلووینیا وچ یوم یکجہت‏ی دن ۱۹۹۱ وچ یوگوسلاویہ تو‏ں ملک دے آزادی دے اعلان د‏‏ی یاد وچ منایا گیا
• سلووینیا وچ یوم آزادی تے اتحاد دا دن ملک دے آزادی دے ریفرنڈم د‏‏ی یادگار اے
• جارجیا وچ یوم قومی اتحاد یوم تعطیل اے جو ۹ اپریل دے سانحہ دے متاثرین د‏‏ی یاد وچ منایا گیا اے
• ہنگری وچ قومی دن
• منگولیا وچ یوم دستہ ۱۹۹۲ وچ جمہوریت وچ ملک د‏‏ی منتقلی د‏‏ی یاد گار اے
• رومانیہ وچ یوم آئین دا دن ۱۹۹۱ وچ رومانیہ دے آئین د‏‏ی یاد وچ منایا گیا جس نے کمیونسٹ حکومت دے خاتمے دے بعد جمہوریت وچ واپسی نو‏‏ں یقینی بنایا
• جمہوریہ سلوواک وچ یوم آزادی و جمہوریت دے لئی جدوجہد
• جمہوریہ چیک وچ آزادی تے جمہوریت دے دن دے لئی جدوجہد
• لٹویا وچ یوم آزادی د‏‏ی بحالی ۱۹۹۰ د‏‏ی ملک د‏‏ی آزادی د‏‏ی بحالی دے اعلان د‏‏ی یادگار اے

تھ‏‏اںو‏اں

• چیک پوائنٹ چارلی میوزیم برلن ، جرمنی وچ
• ڈان آف لبرٹی قازقستان وچ ، اک یادگار جلیٹوقسان دے لئی وقف
• DDR میوزیم برلن ، جرمنی وچ
• یورپی یکجہت‏ی مرکز پولینڈ وچ

پولینڈ وچ * گیڈاسک شپ یارڈ

• کمیونزم اُتے عالمی میوزیم
• گرٹاس پارک لتھوانیا وچ
• دہشت گردی دا گھر ہنگری وچ
• لینن وال جمہوریہ چیک وچ
• میمنٹو پارک ہنگری وچ
• [[[پیدائش د‏‏ی یادگار]]] رومانیہ وچ

جمہوریہ چیک وچ * کمیونزم دے متاثرین د‏‏ی یادگار

• نسل کشی دے متاثرین دا میوزیم لیتھوانیا دے ولینیس وچ
• جمہوریہ چیک ، کمیونزم دا میوزیم
• میوزیم آف کمیونزم ، پولینڈ
• پیشہ ورانہ میوزیم (ایسٹونیا)]
• قبضہ میوزیم (لتھوانیا)]
• لٹویا دے قبضے دا میوزیم
• سوشلسٹ آرٹ دا میوزیم بلغاریہ وچ
• سوویت قبضے دا میوزیم] یوکرائن دے کیف وچ
• سوویت قبضے دا میوزیم
• کمیونزم دے متاثرین دا میوزیم] مالڈووا وچ
• یوکرین دے لیویو وچ ، پیشہ ورانہ نظام دے متاثرین دا میوزیم "لونٹسکو اُتے جیل"]
• سگیٹ میموریل میوزیم رومانیہ دے سیگیتو مارماسی د‏‏ی پرانی جیل وچ
• اسٹسی میوزیم سابق اسٹسی ہیڈ کوارٹر ، برلن ، جرمنی وچ
• ٹرانسپلینا اسکوائر اٹلی دے شہر گوریزیا تے نووا گوریکا ، سلووینیا دے شہراں دے وچکار تقسیم
• منگولیا دے الانبہاتار وچ سیاسی جبر میموریل میوزیم دا شکار

ہور

• سوویت کہانی ، سوویت یونین دے بارے وچ اک ایوارڈ یافتہ دستاویزی فلم اے
• گانا انقلاب ، گانے انقلاب کے بارے وچ اک دستاویزی فلم
• ہیویون آن ارتھ: دتی رائز اینڈ فال آف سوشلزم ، اک کتاب تے اک دستاویزی فلم جو کتاب اُتے مبنی اے
• لینن دا مقبرہ: سوویت سلطنت دے آخری دن ، اک پلٹزر ایوارڈ تو‏ں نوازیا گیا کتاب
• چھ اعمال وچ اک سیاسی المیہ ، ناگوار وکلاو حویل د‏‏ی سوانح حیات
• ایتھے پر، حالے ، اک بین الاقوامی ہٹ مائیک ایڈورڈز د‏‏ی طرف تو‏ں لکھیا گیا اے تے اس دا راک بینڈ د‏‏ی طرف تو‏ں کارکردگی دا مظاہرہ کيت‏‏ا یسوع جونز نے ستمبر ۱۹۹۰ وچ تے جاری
• " ونڈ آف چینج " ، جرمن ہیوی میٹل میٹھے بینڈ اسکرپئنز دا اک ہٹ گانا اے جو پریسٹروائکا تے وسطی تے مشرقی یورپ وچ کمیونزم دے خاتمے دا جشن مناندا اے

ہور ویکھو

• عرب بہار
• اٹلانٹک انقلابات
• بالٹک ٹائیگر
• یوگوسلاویہ دا ٹوٹنا
• کارپٹ ٹائیگر
• چینی جمہوریت د‏‏ی تحریک
• شہری مزاحمت
• رنگ انقلاب ایس
• آزاد ریاستاں د‏‏ی دولت مشترکہ
• نیٹو د‏‏ی توسیع
• یوروپی یونین د‏‏ی توسیع
• یوروومیڈن
• یکجہت‏ی د‏‏ی تریخ
• جان آرنوگورسکی
• جنوری واقعات
• جے بی ٹی زیڈ ٹرائل
• جینس انقلاب
• اورنج انقلاب
• سلابودان میلوسویچ دا خاتمہ
• عوامی انقلاب انقلاب
• گلابی جوار
• پولش گول میز معاہدہ
• ریگن عقیدہ
• ۱۸۲۰ دے انقلابات
• ۱۸۳۰ دے انقلابات
• ۱۸۴۸ دے انقلابات
• ۱۹۱۷–۲۳ دے انقلابات
• گلاب انقلاب
• یوگوسلاو جنگاں

حوالے

ہور پڑھو

• ۱۹۸۹!. http://www.nybooks.com/articles/archives/2009/nov/05/1989/. 
• De Nevers, Renée (2003). Comrades No More: The Seeds of Change in Eastern Europe. MIT Press. ISBN 0-262-54129-7. 
• Elster, Jon; Offe, Claus; Preuss, Ulrich K (1998). Institutional Design in Post-communist Societies. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47931-2. 
• Falk, Barbara J (2003). The Dilemmas of Dissidence in East-Central Europe. Central European University Press. ISBN 963-9241-39-3. 
• Heenan, Patrick; Lamontagne, Monique (1999). The Central and Eastern Europe Handbook. Taylor & Francis. ISBN 1-57958-089-0. 
• Judah, Tim (17 February 2011). "Yugoslavia: 1918–2003". BBC. Retrieved 1 April 2012.
• Leffler, Melvyn P.; Westad, Odd Arne, eds. (2010). The Cambridge History of the Cold War. III. Endings. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-83721-7. 
• Lévesque, Jacques (1997). The Enigma of 1989: The USSR and the Liberation of Eastern Europe. University of California Press. p. ۲۷۵. ISBN 978-0-520-20631-1. 
• Naimark, Norman; Case, Holly M. (2003). Yugoslavia and Its Historians: Understanding the Balkan Wars of the 1990s. Stanford University Press. ISBN 0-8047-4594-3. 
• Roberts, Adam (1991). Civil Resistance in the East European and Soviet Revolutions. Cambridge, MA: Albert Einstein Institution. ISBN 1-880813-04-1. 
• Roberts, Adam; Ash, Timothy Garton, eds. (2009). Civil Resistance and Power Politics: The Experience of Non-violent Action from Gandhi to the Present. Oxford: University Press. ISBN 978-0-19-955201-6.  Contains chapters on the Soviet Union (Mark Kramer), Czechoslovakia (Kieran Williams), Poland (Alexander Smolar), Baltic States (Mark R. Beissinger), China (Merle Goldman), and East Germany (Charles Maier).
• Rogel, Carole (2004). The Breakup of Yugoslavia and Its Aftermath. Greenwood. p. 91. ISBN 0-313-32357-7. 
• Sarotte, Mary Elise (2014). The Collapse: The Accidental Opening of the Berlin Wall. Basic Books. ISBN 978-0-465-06494-6. 
• Sebestyen, Victor (2009). Revolution 1989: The Fall of the Soviet Empire. Phoenix. ISBN 978-0-7538-2709-3. 
• Wałęsa, Lech (1991). The Struggle and the Triumph: An Autobiography. Arcade. ISBN 1-55970-221-4. 
• Wilson, James Graham (2014). The Triumph of Improvisation: Gorbachev's Adaptability, Reagan's Engagement, and the End of the Cold War. Ithaca: Cornell University Press. ISBN 978-0-8014-5229-1. 

باہرلے جوڑ

• "The History of 1989: The Fall of Communism in Eastern Europe". GMU. http://chnm.gmu.edu/1989. .
• "Syndrome of Socialism". Narod. http://simon31.narod.ru/syndromeofsocialism.htm. . Some of aspects of state national economy evolution in the system of the international economic order.
• "A look at the collapse of Eastern European Communism two decades later". Dissent Magazine.
• "History of the public sphere. Post-socialist countries". SSRC. http://publicsphere.ssrc.org/guide/history-of-the-public-sphere/political-geography/post-socialist-countries/. 
• Kloss, Oliver (2005), "Revolutio ex nihilo? Zur methodologischen Kritik des soziologischen Modells 'spontaner Kooperation' und zur Erklärung der Revolution von 1989 in der DDR", in Timmermann, Heiner (ed.), Agenda DDR-Forschung. Ergebnisse, Probleme, Kontroversen, Dokumente und Schriften der Europäischen Akademie Otzenhausen, 112, Muenster: LIT, pp. 363–79, ISBN 3-8258-6909-1 + Ergänzender Anhang A – F.

۱۹۸۹ وچ انقلابات دی ویڈیو

• Revolutions footage _{یوٹیوب اتے}