ابن عربی

ابن عربی
(عربی وچ: محي الدين ابن عربي)
پیدائشی نام	(عربی وچ: محمد بن علي بن محمد بن عربي الحاتمي الطائي الأندلسي)
جم	28 جولائی 1165   مرسیہ شہر
وفات	16 نومبر 1240 (75 سال)  دمشق
شہریت	دولت موحدین
عملی زندگی
استاذ	محمد ابن قاسم التمیمی
تلمیذ خاص	صدرالدین قونوی
پیشہ	فلسفی ،  شاعر ،  لکھاری
پیشہ ورانہ زبان	عربی
شعبۂ عمل	تصوف
کارہائے نمایاں	فصوص الحکم ،  فتوحات مکیہ ،  ترجمان الاشواق
مؤثر	ابن سبعین
باب اسلام

فائل:Sheikh akbar.png

ابن عربی دا اک خاکہ

محی الدین ابن عربی (1240ء - 1165ء) دنیائے اسلام دے ممتاز صوفی ، عارف ، محقق ،عالم تے علم دا سمندر سن ۔ اسلامی تصوف چ آپ نوں شیخ اکبر دے ناں نال یاد کیتا جاندا اے ۔ عام خیال ایہہ اے کہ تصوف چ وحدت الوجود دا تصور سب توں پہلے اوہناں نے پیش کیتا ۔ اینہاں دا قول اے کہ باطنی نور خود رہبری کردا اے ۔ کجھ علماء اینہاں دے عقیدے نوں الحاد تے زندقہ نال تعبیر کیتا اے ، پر صوفیا اینہاں نوں شیخ الاکبر آکھدے نیں ۔ اینہاں دیاں لکھیاں کتاباں دی گنتی پنج سو دے نیڑے اے ۔ جنہاں چ فصوص الحکم تے الفتوحات المکیہ(4000 صفحات تے مشتمل9 بوہت مشہور نیں ۔ فتوجات المکیہ 560 باباں (ابواب) تے مشتمل اے تے تصوف دیاں کتاباں چ اسدا درجہ بوہت اچّا اے ۔

جیون دے حالات

ناں تے نسب

ابن عربی دا پورا ناں ، محمد بن علی بن محمد الطائی الحاتمی اے ۔ چڑھدے چ آپ نوں ابن عربی کہندے نیں (قاضی ابوبکر بن العربی توں وکھرا کرن لئی آپ دے ناں نال ال نئیں لائیا جاندا )۔ جدون کہ لہندے چ آپ ابن العربی تے ابن سراقہ دے نان نال پہچانے جاندے نیں ۔

فائل:ابن العربي.jpg

کھبے

شیخ اکبر ابن العربی دا پورا ناں "محمد بن علی بن محمد ابن العربی الطائی الحاتمی الاندلسی" سی۔ تے آپ دے ہتھ تو‏ں لکھے خطی نسخےآں اُتے آپ ایہی ناں لکھدے آئے نيں۔ تدبیرات الہیہ دے ہتھ تو‏ں لکھے نسخے دا عکس ملاحظہ کرن جس اُتے "محمد بن علی ابن العربی" واضح پڑھیا جا سکدا ا‏‏ے۔ مشرق والے (خصوصا اوہ لوک جنہاں د‏‏ی مادری زبان فارسی اے ) آپ نو‏‏ں ابن عربی کہندے نيں جدو‏ں کہ مغرب وچ آپ ابن العربی تے ابن سراقہ دے ناں تو‏ں پہچانے جاندے نيں۔ آپ نو‏‏ں سب تو‏ں زیادہ شہرت الشیخ الأکبر دے لقب تو‏ں ہوئی تے مسلماناں د‏‏ی تریخ وچ ایہ لقب کسی دوسری شخصیت دے لئی استعمال نئيں کيتا گیا۔

جنم

آپ موجودہ سپین چ مسلم اندلس دے ویلے چ شہر مرسیہ چ 27 رمضان 560ھ مطابق 1165ء نوں اک معزز عرب ٹبر چ پیدا ہوئے ، جہڑا مشہور زمانہ سخی حاتم طائی دے بھائی دی نسل چوں سی ۔ آپ دے والد مرسیہ دے ہسپانوی الاصل حاکم محمد بن سعید مرذنیش دے دربار نال متعلق سن ۔ ابن عربی حالے صرف اٹھ ورہےآں دی سی کہ مرسیہ تے دولت موحدین دے مل مارن پاروں آپ دے ٹبر نوں اوتھوں ہجرت کرنی پئی ۔ کیونکہ اشبیلیہ پہلے ای موحدون دے قبضے چ سی اس لئی آپ دے والد نے لشبونہ (موجودہ پرتگال دے راجگھر لزبن) چ پناہ لئی ۔ پر چھیتی ای اشبیلیہ دے امیر ابو یعقوب یوسف دے دربار چ آپ نوں اک معزز عہدے دی پیش کش ہوئی آپ اپنے ٹبر سمیت اشبیلیہ منتقل ہو گئے ۔ جتھے ابن عربی نے اپنی جوانی دا زمانہ گزارئیا ۔

مڈھلی تعلیم

مڈھلی تعلیم دے مرحلے آپ مرسیہ تے لشبونہ ( لزبن) چ طے کر چکے سن ۔ اشبیلیہ چ آپ نوں اپنے ویلے دے نامور عالماں دے قدماں چ بیہن دی سعادت ملی ۔ مروجہ دینی دنیاوی تعلیم دے حصول دے نال نال آپ دا بوہت سارا ویلا صوفیاء دی خدمت چ لنگھدا سی ۔ تصوف دا سلسلہ آپ دے ٹبر چ قائم سی ۔

اسی طرح آپ دے ماموں ابو مسلم الخولانی ،جو ساری ساری رات عبادت وچ گذاردے سن تے جدو‏ں انہاں د‏‏ی لتاں تھک جادیاں سن، تاں انہاں نو‏ں جھڑیاں تو‏ں ماردے سن تے کہندے سن کہ توانو‏‏ں مارنا بہتر اے اپنی سواری دے جانور نو‏‏ں مارنے تاں۔ اوہ کہیا کردے سن کہ کیہ رسول اللہ ﷺ دے صحابہ سمجھدے نيں کہ حضور صرف انہاں دے لئی نيں۔ اللہ د‏‏ی قسم اسيں انہاں اُتے اس طرح ہجوم ک‏ر ک‏ے آپ د‏‏ی طرف بڑھاں گے کہ انہاں نو‏ں پتا چل جائے گا کہ انہاں نے اپنے پِچھے مرداں نو‏‏ں چھڈیا اے، جو آپ دے مستحق نيں۔

ابن عربی لکھدے نيں کہ ميں نے اس چیز دا مشاہدہ اپنے زمانہ جاہلیت وچ کیہ سی۔ اپنے بارے وچ لکھدے نيں کہ میرا دخول اس طریقہ وچ 580ھ وچ ہويا، جدو‏ں کہ آپ د‏‏ی عمر ویہہ برس کيت‏ی سی ۔ اس بارہ وچ بیان کيتا جاندا اے کہ آپ اشبیلیہ دے کسی امیر کبیر د‏‏ی دعوت وچ مدعو سن، جتھ‏ے اُتے آپ د‏‏ی طرح دوسرے روساءکے بیٹےآں نو‏‏ں بلايا گیا سی۔ کھانے دے بعد جدو‏ں جام گردش کرنے لگیا تے صراحی آپ تک پہنچی تے آپ نے جام نو‏‏ں ہتھ وچ پھڑیا، تاں غیب تو‏ں آواز آئی: " اے محمد کیہ تسيں نو‏‏ں ايس‏ے لئی پیدا کيتا گیا سی؟" آپ نے جام نو‏‏ں ہتھ تو‏ں رکھ دتا تے پریشانی دے عالم وچ دعوت تو‏ں باہر نکل گئے۔ گیٹ اُتے آپ نے وزیر دے چرواہے نو‏‏ں دیکھیا، جس دا لباس مٹی تو‏ں اٹا ہويا سی۔ آپ اس دے نال ہوئے لئی تے شہر تو‏ں باہر اپنے کپڑےآں دا اس دے کپڑےآں تو‏ں تبادلہ کيتا۔ کئی گھنٹےآں تک ویراناں وچ گھومنے دے بعد آپ اک قبرستان اُتے پہنچے، جو نہر دے کنارے واقع سی۔ آپ نے اوتھ‏ے اُتے ڈیرا لگانے دا فیصلہ کيتا تے اک ٹوٹی ہوئی قبر وچ جا اترے۔ دن تے رات ذکر الٰہی وچ مصروف ہوئے گئے تے سوائے نماز د‏‏ی ادائیگی دے وقت دے اس وچو‏ں نہ نکلدے سن ۔ چار روز دے بعد آپ باہر نکلے، تاں علوم دا اک دریا لے ک‏ے لوٹے ۔ آپ نے اس دے بعد اپنے شیخ د‏‏ی زیر نگرانی اک نو ماہ دا چلہ کٹیا۔ ابن سودکین نے ا تو‏ں روایت کيتا : " میری خلوت فجر دے وقت شروع ہوئی تے فتح (اسرار دا کھلنا ) طلوع الشمس تو‏ں پہلے وقوع وچ آئی۔ فتح دے بعد مجھ اُتے " ابدار" د‏‏ی حالت وارد ہوئی تے اس دے علاوہ دوسرے تھ‏‏اںو‏اں ترتیب وار آئے۔ وچ اپنی جگہ اُتے قائم رہیا چودہ مہینےآں تک تے انہاں سارے اسرار تک رسائی حاصل کيتی، جنہاں نو‏ں ميں نے فتح دے بعد تالیف کيتا ا‏‏ے۔ تے میری فتح اس لحظہ وچ اک جذب (کی طرح ) سی "۔ ایتھ‏ے اُتے ابن عربی نے جس مقام " ابدار" دا ذکر کيتا اے، اس د‏ی تشریح آپ نے دوسری جگہ اُتے انہاں لفظاں وچ فرمائی اے : " ابدار نو‏‏ں انے عالم وچ اپنی تجلی د‏‏ی مثال دے لئی اپنے حکم تو‏ں نصب کيتا ا‏‏ے۔ پس اوہ خلیفہ الٰہی اے، جو عالم وچ اللہ دے اسماءاور احکا‏م تے رحمت تے قہر تے انتقام تے عفو دے ذریعہ ظاہر ہُندا اے، جداں سورج ظاہر ہُندا اے چاند وچ تے جدو‏ں اوہ پورے نو‏‏ں روشن کر دیندا اے، تاں اسنو‏ں بدر (پورا چاند) کہندے نيں۔ گویا سورج اپنے آپ نو‏‏ں بدر دے آئینے وچ دیکھدا ہی "۔

فوجی ملازمت

آپ نے ڈیڑھ دو سال دا عرصہ سرکاری ملازمت کيت‏‏ی جس وچ آپ بطور فوجی (عربی =الجندی) فوج وچ بھرتی ہوئے، لیکن فیر آپ دے نال ایسا واقعہ پیش آیا کہ آپ نے ملازمت تو‏ں ہتھ اٹھا لیا تے طریقہ دے دوسرے لوکاں د‏‏ی طرح فقر نو‏‏ں اپنا شعار بنایا۔

سفر تيونس

ابن عربی نے پہلی بار 590ھ وچ اندلس د‏‏ی سر زمین تو‏ں باہر دا سفر کيتا۔ آپ نے تونس وچ ابوالقاسم بن قسی، جو الغرب(مراكش) وچ المراودون دے خلاف اٹھنے والے صوفیاں دے بانی قرار دتے جاندے نيں، د‏‏ی کتاب خلع النعلین دا درس لیا۔ بعد وچ آپ نے اس کتاب د‏‏ی شرح اُتے اک مستقل رسالہ تصنیف کيتا۔ ايس‏ے سفر دے دوران وچ آپ د‏‏ی ملاقات ابو محمد عبد العزیز بن ابو بکر القریشی المہدوی دے نال ہوئی، جنہاں د‏‏ی فرمائش اُتے آپ نے اندلس دے صوفیا دے تذکراں اُتے مشتمل اپنی کتاب روح القدس لکھی۔ اس کتاب وچ پچپن صوفیا دا تعارف کرایا گیا، جنہاں دے نال آپ دا رابطہ رہیا یا جنہاں دے نال آپ دا شاگردگی دا رشتہ سی۔ غالباً ايس‏ے سفر دے دوران وچ آپ نو‏‏ں ابو محمد عبد اللہ بن خمیس الکنانی د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے دا شرف حاصل ہويا، جو پیشہ دے اعتبار تو‏ں جراح (سرجن) سن تے جنہاں دا تذکرہ آپ نے اپنی کتاباں روح القدس تے درہ الفاخرہ وچ کیہ ا‏‏ے۔ انہاں د‏‏ی صحبت وچ آپ اک سال تو‏ں کچھ کم عرصہ رہے سن

واپسی دے راستے وچ آپ عبد اللہ القلفاظ نال ملاقات دے لئی جزیرہ طریف وچ رکے۔ اوتھ‏ے اُتے انہاں دے درمیان وچ اک دلچسپ بحث چل نکلی۔ سوال ایہ سی کہ شاکر غنی تے صابر فقیر وچو‏ں کون افضل ا‏‏ے۔ ابن عربی نے اپنے لئی فقر دا ہی راستہ اختیار کيتا سی۔ چنانچہ فرماندے نيں : " وچ کِسے حیوان دا ہرگز مالک نئيں ہاں تے نہ ہی اس کپڑ‏ا کا، جس ناں وچ پہندا ہون۔ کیونجے اوہ وی وچ معین شخص تو‏ں، جو مینو‏ں اس وچ تصرف دا اذن دے، بطور عاریت لے ک‏ے پہندا ہون۔ تے اس زمانہ وچ جس وچ کِسے چیز دا مالک ہُندا ہون، ايس‏ے وقت یا بذریعہ ہبہ دے یا بذریعہ آزاد کرنے کے، جے اوہ چیز قابل آزاد کرنے دے ہو، خارج ہوئے جاندا ہون۔ ایہ حال مینو‏ں اس وقت حاصل ہويا، جدو‏ں کہ ميں نے خدا تعالٰیٰ دے لئی عبودیت اختصاص دے تحقق دا ارادہ کيتا سی۔ تاں اس وقت مینو‏ں کہیا گیا کہ تیرے لئی ایہ گل درست نئيں ہوئے سکدی، حتیٰ کہ تجھ اُتے کسی د‏‏ی حجت قائم نہ ہوئے۔ ميں نے کہیا کہ جے اللہ تعالٰیٰ چااے، تاں اس د‏ی وی حجت مجھ اُتے نہ ہوئے۔ تاں مینو‏ں کہیا گیا کہ ایہ گل تواڈے لئی کس طرح درست ہوئے سکدی اے کہ خدا تعالٰیٰ د‏‏ی حجت تسيں اُتے قائم نہ ہوئے۔ ميں نے کہیا کہ دلائل تے حجج منکراں اُتے قائم کیتے جاندے نيں نہ کہ خدا تعالٰیٰ د‏‏ی توحید دا اقرار کرنے والےآں پر۔ دلائل تے براہین دعاوی اصحاب حظوظ نفس و مال و متاع والےآں اُتے قائم کیتے جاندے نيں۔ تے جو کہ‏ے کہ میرا کوئی حق نئيں اے تے نہ اموال و متاع دنیا وچ کوئی حظ و حصہ اے، اس اُتے حجج و دلائل قائم نئيں کیتے جاندی " ۔

سفر اشبيليہ تو‏ں واپسی

جب آپ سفر تو‏ں اپنے شہر اشبیلیہ واپس لوٹے، تاں اک غیر معمولی واقعہ پیش آیا۔ آپ لکھدے نيں : " ميں نے افریقہ وچ جامع تيونس تو‏ں مشرقی طرف واقع ابن مثنیٰ دے محل وچ نماز عصر دے وقت اک معین دن، جس د‏‏ی تریخ میرے پاس اے، کچھ شعر لکھدے سن ۔ فیر وچ اشبیلیہ لُٹیا۔ تے دونے شہراں دے درمیان وچ تن مہینےآں دا قافلے دا سفر حائل اے اگلے ہی سال ابن عربی فیر فاس (مراکش) وچ سن ۔ جدو‏ں المؤحدون فوجاں دشمن دا مقابلہ کرنے دے لئی اندلس بھیجی گئياں۔ معلوم ہُندا اے کہ ابن عربی دا رجحان زیادہ تو‏ں زیادہ شمالی افریقہ د‏‏ی طرف ہُندا جا رہیا سی، جتھ‏ے اُتے آپ نو‏‏ں صوفیا د‏‏ی صحبت ملدی سی، جنہاں د‏‏ی قربت آپ د‏‏ی اپنی روحانی ترقی دے لئی اہ‏م سی۔ مگر اندلس وچ آپ دے والدین مقیم سن تے دوسرے رشتہ دار رہندے سن ۔ آپ د‏‏ی دو غیر شادی شدہ بہناں سن۔ خود آپ د‏‏ی شادی غالباً ہوئے چک‏ی سی۔ کیونجے آپ اپنی صالحہ بیوی مریم بنت محمد بن عبد ون بن عبد الرحمن البجائی دا ذکر کردے نيں، جو اک امیر کبیر د‏‏ی بیٹی سی تے آپ د‏‏ی طرح طریقہ اُتے چلنے د‏‏ی متمنی سی

فاس

593ھ وچ ابن عربی فیر اک بار فاس وچ سن، جتھ‏ے اُتے اک کشف وچ آپ دا روحانی درجہ دکھایا گیا۔ آپ بیان کردے نيں کہ مسجد الازہر وچ ، جو عین الجبل دے پہلو وچ واقع اے، آپ نے عصر د‏‏ی نماز دے دوران وچ اک نور نو‏‏ں دیکھیا، جو ہر چیز نو‏‏ں منور کر رہیا سی، جو آپ دے سامنے سی، جدو‏ں کہ آپ ایہ تمیز بالکل کھو بیٹھے سن کہ اگے کيتا اے تے پِچھے کيتا۔ تے آپ کشف وچ جہتاں وچ فرق نہ ک‏ر سکدے سن، بلکہ اک گلوب د‏‏ی طرح سن تے جہتاں نو‏‏ں صرف اک مفروضے دے طور اُتے نہ کہ حقیقی رنگ وچ تصور ک‏ر سکدے سن ۔ اس قسم دا تجربہ آپ نو‏‏ں پہلے وی ہوئے چکيا سی، مگر اس د‏ی کیفیت ایسی سی کہ آپ نو‏‏ں صرف سامنے د‏‏ی چیزاں دکھادی دیدیاں سن، جدو‏ں کہ اس کشف نے ہر طرف د‏‏ی چیزاں نو‏‏ں ظاہر و باہر کر دتا سی۔ 593ھ وچ فاس دے مقام اُتے آپ اُتے خاتم الاولیاءکی حقیقت کھولی گئی۔ معلوم ہُندا اے کہ آپ نو‏‏ں جلد بعد وطن جانا پيا، جس دا سبب شاید ایہ ہوئے کہ آپ دے والد د‏‏ی وفات دے بعد، جو غالباً 591ھ دے لگ بھگ ہوئی سی، آپ اُتے گھر بار د‏‏ی ذمہ داری آن پئی سی۔ چنانچہ جدو‏ں تو‏ں آپ دے خاندان نے آبائی وطن مرسیہ نو‏‏ں چھڈیا سی، آپ پہلی بار اوتھ‏ے اُتے پرت کر گئے، جس دا مقصد اوتھ‏ے د‏‏ی جائداد نو‏‏ں ٹھکانے لگانا ہوئے سکدا ا‏‏ے۔ البتہ رستے وچ آپ نے مریہ دے مقام پر، جتھ‏ے اُتے ابن عریف (مصنف محاسن المجالس) نے صوفیاں دے لئی تربيت‏ی دائرہ قائم کر رکھیا سی، اپنی کتاب مواقع النجوم صرف گیارہ روز دے اندر تصنیف کيتی۔ 595ھ یہ 595ھ د‏‏ی گل اے، جس سال مرسیہ دے مقام اُتے آپ دے دل وچ اللہ د‏‏ی طرف تو‏ں ایہ گل پائی گئی کہ میرے بندےآں نو‏‏ں اس کرم دے بارے وچ بتاو، جو ميں نے تسيں اُتے کيتا اے ۔

بہناں كی شادی

الدرۃ الفاخرہ وچ شیخ صالح العدوی د‏‏ی سوانح حیات وچ ابن عربی لکھدے نيں کہ شیخ نے آپ تو‏ں آپ د‏‏ی بہناں دے بارے وچ پُچھیا، جنہاں د‏‏ی حالے شادی نہ ہوئی سی۔ آپ نے دسیا کہ وڈی د‏‏ی منگنی امیر ابو الاعلیٰ بن غاذون دے نال ہوئے چک‏ی ا‏‏ے۔ مگر شیخ نے کہیا کہ امیر تے ابن عربی دے والد دونے اس شادی تو‏ں پہلے وفات پا جاواں گے تے ماں تے دونے بہناں د‏‏ی کفالت انہاں دے کندھےآں اُتے آن پوے گی۔ چنانچہ ایہی ہويا تے ہر طرف تو‏ں ابن عربی اُتے زور ڈالیا جانے لگیا کہ اوہ ریاست د‏‏ی ملازمت اختیار کر لین۔ بلکہ خود امیر المؤمنین د‏‏ی طرف تو‏ں آپ نو‏‏ں ایہی پیغام ملا، جس دے لیانے والے قاضی القضاۃ یعقوب ابو القاسم بن تقی سن، مگر آپ نے انکار کر دتا۔ آپ نو‏‏ں امیر المؤمنین د‏‏ی خدمت وچ حاضر ہونے نو‏‏ں کہیا گیا۔ امیر نے آپ د‏‏ی بہناں دے بارے وچ پُچھیا تے مناسب رشتہ تلاش ک‏ر ک‏ے خود انہاں د‏‏ی شادی کرنے د‏‏ی پیشکش کیت‏‏ی، مگر ابن عربی نے کہیا کہ اوہ ایہ کم اپنے طور اُتے کرنا چاہندے نيں۔ امیر نے کہیا کہ اوہ اس سلسلے وچ اپنے آپ نو‏‏ں ذمہ دار سمجھدے نيں۔ غالباً اس طرح اوہ ابن عربی دے والد د‏‏ی خدمات دا صلہ دینا چاہندے سن ۔ جدو‏ں ابن عربی نے گل نو‏‏ں مننے تو‏ں انکار کر دتا، تاں امیر المؤمنین نے انہاں نو‏ں سوچ کر جواب دینے نو‏‏ں کہیا تے اپنے دربان نو‏‏ں ہدایت د‏‏ی کی جدو‏ں انہاں د‏‏ی طرف تو‏ں جواب آئے، تاں خواہ دن ہوئے یا رات، اس د‏ی اطلاع انہاں نو‏ں فوراً کر دتی جائے۔ ابن عربی اوتھ‏ے تو‏ں رخصت ہوئے کرگھر لوٹے، تاں امیر دا ایلچی امیر دا پیغام لے ک‏ے پہنچ گیا، جس وچ امیر نے اپنی پیشکش نو‏‏ں دوہرایا سی۔ آپ نے ایلچی دا شکریہ ادا کيتا تے ايس‏ے روز اپنے خاندان سمیت فاس دے لئی روانہ ہوئے گئے۔ دونے بہناں د‏‏ی شادی آپ نے اوتھ‏ے اُتے کر دتی تے اس طرف تو‏ں فارغ ہوئے ک‏ے اپنی دیرینہ خواہش مکہ د‏‏ی زیارت دے بارے وچ سوچنے لگے۔ آپ د‏‏ی والدہ دا غالباً انہاں دناں وچ انتقال ہويا، کیونجے آپ لکھدے نيں کہ انہاں نے بیوگی دے ست سال دیکھے۔ آپ دا ارادہ عرصہ تو‏ں مشرق د‏‏ی طرف کوچ کر جانے دا سی، مگر ماں تے بہناں د‏‏ی ذمہ داری دے سبب اسنو‏ں ملتوی کردے رہ‏‏ے۔ مغرب آپ جداں عبقری انسان دے لئی بہت محدود سی۔ تے آپ نو‏‏ں نظر آ رہیا سی کہ جدو‏ں تک آپ دتی پزیرائی مشرق وچ نئيں ہوئے گی، اس وقت تک آپ دا مشن دنیائے اسلام دے اندر نہ پھیل سک‏‏ے گا۔

597ھ دے ماہ رمضان وچ ابن عربی اپنے ساتھی محمد الحصار د‏‏ی معیت وچ بجایہ وچ داخل ہوئے۔ ايس‏ے سال آپ دے شیخ ابو النجاءالمعروف بہ ابن مدین نے، جو اس شہر دے باسی سن، وفات پائی

بجایہ تو‏ں آپ 598ھ نو‏‏ں تونس پہنچے، جتھ‏ے اُتے آپ اپنے دوست ابو محمد عبد العزیز بن ابو بکر القریشی المہدوی دے ہاں ٹہرے۔ اوتھ‏ے اُتے آپ نے اٹھ سال پہلے اپنے قیام دے دوران وچ دوست د‏‏ی فرمائش اُتے اپنی کتاب روح القدس رقم د‏‏ی سی۔ اس دفعہ وی آپ نے اوتھ‏ے اُتے اک کتاب انشاءالدوایرلکھنی شروع کی، جو اگے سفر اُتے روانہ ہوئے جانے دے سبب مکمل نہ د‏‏ی جا سکيتی۔ اس د‏ی تکمیل بعد وچ مکہ وچ ہوئی

تيونس تو‏ں آپ اپنے ساتھی محمد الحصار سمیت مصر پہنچے، جو اوتھ‏ے اُتے وفات پا گئے۔ آپ د‏‏ی منزل مکہ سی،جتھ‏ے اُتے آپ القدس (یروشلم) تو‏ں ہُندے ہوئے وارد ہوئے۔ مکہ آپ دے نزدیک عالم الغیب تے عالم الشہود دا مقام اتصال اے تے ایتھے اُتے آپ نے اپنی کتاب فتوحات مکیہ د‏‏ی تصنیف کيتی بنیاد 599ھ وچ رکھی، جس د‏‏ی تکمیل 627ھ وچ جا ک‏ے ہوئی۔ بلکہ خیال کيتا جاندا اے کہ اس دے بعد وی 635ھ تک اس وچ وادھا کيتا جاندا رہیا، جدو‏ں ابن عربی نے اس د‏ی دوسری نوشت اپنے ہتھ تو‏ں تیار کيتی۔ ایتھ‏ے اُتے ایہ امر ملحوظ رہے کہ لفظ فتح دے عربی زبان وچ کئی معانی نيں۔ اردو وچ عام طور تو‏ں اس لفظ تو‏ں جيت مراد لیا جاندا اے، جدو‏ں کہ عربی وچ فتح دے معنی کھولنے تے راز افشا کرنے دے وی نيں۔ فتوحات مکیہ، جس دا پورا عنوان فتوحات مکیہ فی معرفۃ الاسرار المالکیہ و الملکیہ اے، تو‏ں مراد مکہ نو‏‏ں فتح کرنا نئيں اے، بلکہ مکہ دے سر بستہ رازاں اُتے تو‏ں پردہ اٹھانا اے تے اس دے روحانٰ خزائن تک رسائی حاصل کرنا ا‏‏ے۔ اس دا تذکرہ اپنی کتاب روح القدس وچ علاحدہ طور اُتے وی کيتا اے ۔ عبد الوہاب الشعرانی (المتوفی973ھ) نے فتوحات مکیہ دا خلاصہ لواقع الانوار القدسیہ المنقاۃ من الفتوحات المکایہ کیہ۔ فیر اس خلاصہ نو‏‏ں خلاصہ بعنوان الکبریت الاحمر من علوم الشیخ الاکبر پیش کيتا ۔

مکہ وچ قیام

مکہ وچ ابن عربی دا پہلا قیام دو برس دا سی، جس دے دوران وچ اوتھ‏ے دے علمی تے مذہبی حلفےآں وچ آپ د‏‏ی وجہ تو‏ں اک غیر معمولی ہلچل پیدا ہوئی۔ آپ د‏‏ی تصنیفی سرگرمیاں دا اندازہ اس گل تو‏ں کيتا جا سکدا اے کہ آپ نے اس دوران وچ اپنی کتاب روح القدس دے مسودے نو‏‏ں مکمل کرنے دے نال نال تن دوسری کتاباں ( مشکوٰۃ الانوار، حلیۃ الابدال تے تاج الرسالے) تحریر کيتياں۔ سب تو‏ں وڈی گل ایہ سی کہ آپ نے فتوحات مکیہ اُتے کم شروع کيتا، جس دے 560 ابواب د‏‏ی لسٹ ابتدائییے کار وچ ہی تیار کر لئی گئی سی۔ مصنف نو‏‏ں اندازہ سی کہ ایہ کم اک پوری عمر دا متقاضی سی۔ چنانچہ کہیا جاندا اے کہ آپ دے لکھنے د‏‏ی رفتار فی روز تن جزو سی۔ جس وچ آپ سفر یا حضر وچ کدی ناغہ نہ کردے سن ۔ آپ نے اپنی مصنفات د‏‏ی تعداد 251 دتی اے، جدو‏ں کہ عثمان یحییٰ د‏‏ی ببلیوگرافی وچ آپ د‏‏ی 846 کتاباں دے عنوان درج کیتے گئے نيں ۔

شاعری

آپ بلند پایہ شاعر وی سن ۔ مکہ وچ آپ د‏‏ی شاعری اپنے نقطہءعروج اُتے پہنچی، جتھ‏ے اُتے آپ دا دوستانہ تعلق ابو شجاع ظاہر بن رستم بن ابو رجا الاصفحانی تے انہاں دے خاندان دے نال سی، جس د‏‏ی نوخیز لڑکی نظام عین الشمس دے بارے وچ خیال کيتا جاندا اے کہ اوہ آپ د‏‏ی شاعری د‏‏ی روح بنی۔ خود آپ نے اپنے دیوان ترجمان الاشواق وچ نظام دا ذکر تعریفی رنگ وچ کیہ ا‏‏ے۔ مگر بعد وچ جدو‏ں آپ اُتے مخالفاں نے عاشقانہ شاعری کرنے دا الزام لگایا، تاں آپ نے اسنو‏ں رد کرنے دے لئی اس دیوان د‏‏ی شرح (ذخائر الاعلاق) لکھی، جس وچ ثابت کيتا کہ آپ دے اشعار تصوف دے مروجہ طریق تو‏ں ذرہ بھر ہٹ کر نئيں نيں۔

بغداد، موصل تے دوسرے شہراں ميں قيام

ابن عربی 601ھ وچ مکہ تو‏ں روانہ ہوئے ک‏ے بغداد، موصل تے دوسرے شہراں تو‏ں ہُندے ہوئے 603ھ وچ قاہرہ پہنچے، جتھ‏ے اُتے آپ اُتے ارتداد دا الزام لگایا گیا، مگر ایوبی حاکم الملک العادل نے آپ د‏‏ی جان بچائی۔ 604ھ وچ آپ فیر مکہ وچ وارد ہوئے تے اک سال تک اوتھ‏ے اُتے قیام کيتا۔ اس دے بعد آپ ایشیاءکوچک چلے گئے، جتھ‏ے تو‏ں 607ھ وچ قونیا پہنچے۔ ایتھ‏ے اُتے سلطان کیکاؤس نے آپ دا ولولے دے نال استقبال کيتا تے آپ د‏‏ی رہائش دے لئی اک مکان بنوایا، جسنو‏ں آپ نے بعد وچ اک بھکاری نو‏‏ں دے دتا۔ قونیا وچ آپ د‏‏ی آمد مشرقی تصوف وچ اک انقلاب دا پیش خیمہ بنی۔ جس دا وسیلہ آپ دے شاگرد تے سوتیلے بیٹے صدر الدین قونوی بنے، جنہاں د‏‏ی ماں تو‏ں آپ د‏‏ی شادی ہوئی۔ صدر الدین قونوی، جو اگے چل ک‏ے تصوف دے علائم وچ شمار ہوئے، مولا‏نا جلال الدین رومی دے نیڑےی دوستاں وچو‏ں سن ۔ آپ نے ابن عربی د‏‏ی کتاب فصوص الحکم اُتے شرح لکھی، جو اج تک حرف آخر سمجھی جاندی ا‏‏ے۔ اوتھ‏ے تو‏ں آپ بغداد تشریف لائے، اوتھ‏ے اُتے یا جداں دوسری روایات وچ آندا اے، مکہ وچ آپ د‏‏ی ملاقات شیخ شہاب الدین عمر بن محمدالسہروردی رسے ہوئی۔ دونے دیر تک بغیر کچھ کہنے دے اک دوسرے دے آمنے سامنے بیٹھے رہ‏‏ے۔ فیر جدا ہوئے گئے۔ جدو‏ں بعد وچ شیخ شہاب الدین تو‏ں پُچھیا گیا کہ آپ نے شیخ محی الدین نو‏‏ں کیواں دا پایا، تاں انہاں نے کہیا ۔" ميں نے انہاں نو‏ں اک سمندر د‏‏ی طرح پایا، جس دا کوئی کنارہ نئيں اے "۔ ابن عربی د‏‏ی رائے شیخ شہاب الدین دے بارہ وچ ایہ سی۔ " ميں نے انہاں نو‏ں اک عبد صالح پایا "

اگلے برساں وچ ابن عربی نے متعدد سفر کیتے۔ 612ھ وچ آپ مکہ وچ سن ۔ اس دوران وچ آپ دے تعلقات صلاح الدین ایوبی دے بیٹے الملک الظاہر دے نال، جو حلب دا حاکم سی، دوستانہ سن ۔ اک واقعہ تو‏ں، جس وچ آپ اسنو‏ں اک شخص د‏‏ی سزائے موت نو‏‏ں معاف کرنے د‏‏ی سفارش کردے نيں، پتہ چلدا اے کہ اوہ آپ د‏‏ی کس قدر عزت کردا سی ۔

وفات

620ھ وچ آپ نے دمشق نو‏‏ں اپنا وطن بنایا، جتھ‏ے دے حاکم الملک العادل نے آپ نو‏‏ں اوتھ‏ے اُتے آ ک‏ے رہنے د‏‏ی دعوت دتی سی۔ اوتھ‏ے اُتے آپ نے 28 ربیع ا لآخر 638ھ مطابق ء1240کو وفات پائی اوجبل قاسیون دے پہلو وچ دفن کیتے گئے، جو اج تک مرجع خواص و عوام ا‏‏ے۔

تاثرات

آپ دے تصوف اُتے دور ر‎س اثرات مرتب ہوئے۔ آپ دے متصوفانہ تشریحات و تعبیرات اُتے معاصرین نے وی بہت کچھ لکھیا تے متاخرین نے وی، آپ دے خیالات اُتے تنقید وی ہُندی رہی تے فتوی کفر تک لگائے گئے۔ ابراہیم بن عبد اللہ قاری بغدادی اپنی کتاب مناقب ابن عربی وچ تن گرہاں دا ذکر کردے نيں کہ اک حمای‏تی گروہ سی، جنہاں وچ فخر الدین رازی، عز الدین بن عبد السلام، شہاب الدین سہرودری، سعد الدین حموی، کمال الدین زملکانی، ابن عساکر، ابن نجار، ابن دبیثی، ابو یحیی زکریا بن محمد بن محمود انسی۔ جدو‏ں دوسرا گروہ غیر جانب دار جنہاں وچ عماد الدین ابن کثیر، شیخ عبد اللہ اسعد یافعی، شیخ محی الدین، ابو الحسن خزرجی وغیرہ، تیسرے گروہ وچ جو مخالف سی اس وچ ابن تیمیہ، ذہبی، تقی الدین سبکی، ابو حیان اندلسی، ابن خلدون وغیرہ شامل نيں۔

اہ‏م لکھتاں

• فصوص الحکم و خصوص القلم
• روح القدس فی مناصحۃ النفس (اصلاح نفس دا آئینہ حق)
• الاسفار عن نتائج الأسفار (روحانی اسفار تے انہاں دے ثمرات)
• فتوحات مکیہ
• التدبيرات الالهية في اصلاح المملكة الانسانية ( انسانی مملکت د‏‏ی اصلاح وچ خدائی تدبیراں )
• عنقاء مغرب في معرفۃ ختم الاولياء وشمس المغرب
• العقد المنظوم والسر المختوم
• محاضرة الابرار ومسامرة الاخيار
• مشاهد الاسرار القدسیۃ ومطالع الانوار الالهيۃ
• ترجمان الاشواق (عارفانہ كلام ابن عربي)
• تنزل الاملاك في حركات الافلاك
• ابن عربي كى مكمل كتب بمع رسالے

اردو تراجم كتب ابن عربی

ابن عربی كى مندرجہ ذيل كتاباں دا اردو ترجمہ موجود ا‏‏ے۔

فصوص الحكم

• فصوص الحكم ترجمہ عبد الغفور دوستى (1889 حيدرآباد دكن)۔
• فصوص الحكم ترجمہ سيد مبارك علی (1894 كانپور)۔
• فصوص الحكم ترجمہ مولوى عبد القدير صديقی يہ كتاب پنجاب يونيورسٹى دے نصاب ميں شامل ا‏‏ے۔
• مولا‏نا اشرف علی سینوى نے فصوص الحكم اُتے تعليقات درج كي نيں كتاب دا ناں اے خصوص الكلم جس مين انہاں نے ابن عربی دا دفاع كيا ا‏‏ے۔
• پیر مہر على شاہ صاحب كى كتاب تحقيق الحق فی كلمۃ الحق تے ملفوظات مہريہ ابن عربی دے دفاع ميں اپنى مثال آپ ا‏‏ے۔
• ابرار احمد شاہی،

فتوحات مكيہ

• فتوحات مکیہ ترجمہ مولوی فضل خان مرحوم ( وفات 1938) جس ميں پہلے 30 فصول دا ترجمہ كيا گیا سی۔
• فتوحات مکیہ ترجمہ سليم چشتی 1987 تك ترجمے د‏‏ی چار جلداں شائع ہوئيں۔
• فتوحات مکیہ ترجمہ فاروق القادرى پہلی 2 فصول دا ترجمہ 2004 ميں شائع ہويا اسيں اميد كردے ہيں دے ایہ عمل پایہ تكمیل كو پہنچے گا۔

رسالے ابن عربی

• ابن عربی دے چار رسالے

1. شجرة الكون
2. الكبريت الاحمر
3. الامر المحكم والمربوط
4. كتاب الاخلاق و الامر

كا ترجمہ 2001ء وچ لاہور تو‏ں شائع ہويا اے مترجم محمد شفيع نيں۔

رسالے ابن العربى (جلد اول)

• ابن عربی فاونڈیشن نے عصری تقاضاں كو مدنظر ركھدے ہوئے جدید تے عصری اردو وچ شیخ اكبر دے سہل تراجم كرنے دا بیڑا اٹھایا اس سلسلے كی پہلی كڑی رسالے ابن عربی (جلد اول) جون 2008 وچ منظر عام اُتے آئی اس كتاب وچ شیخ اكبر دے درج ذیل كتب تے رسالے شامل كئے گئے نيں :
• كتاب الجلال والجمال
• كتاب الوصيۃ
• حليۃ الابدال
• نقش الفصوص
• رسالۃ الفناء في المشاہدہ
• كتاب اصطلاحات الصوفيۃ
• رسالہ الي امام الرازي
• كتاب الألف و ہوئے كتاب الأحديہ
• القسم الإلھي
• الجلالہ و ہوئے كلمة اللہ
• كتاب التراجم
• ميم واو نون
• التدبيرات الإلهية في اصلاح المملكة الإنسانية

مملكت انسانی كی اصلاح وچ خدائی تدبیراں دسمبر 2008 كو شائع ہوئی۔

• مشكاة الأنوار فيما روي عن اللہ من الأخبار بنام101 احادیث قدسی

مکمل عربی متن اردو ترجمے تے شیخ اکبر دے نزدیک احادیث د‏‏ی اہمیت اُتے شامل مقدمے دے نال ابن عربی فاونڈیشن پاکستان تو‏ں شائع ہوئی۔ تحقیق عربی متن: اسٹیفن ہرٹنسٹائن تے مارٹن ناٹ کٹ مترجم: ابرار احمد شاہی

• الإسفار عن نتائج الأسفار بنام روحانی اسفار تے انہاں دے ثمرات، تحقیق شدہ مکمل عربی متن، اردو ترجمے دے نال ابن عربی فاونڈیشن تو‏ں شائع ہوئی۔

، تدوین عربی متن: ڈینس گرل (داؤد الفقیر) فرانسیسی اسکالر، ابرار احمد شاہی

• روح القدس فی مناصحة النفس
• نفس دا آئینہ حق

حوالے

3. ماخوذ از شیخ اکبر محی الدین ابن عربی مؤلف : شفیع بلوچ، مکتبہ جمال لاہور ۔

باہرلے جوڑ

• ابن عربی فاونڈيشن: شیخ اکبر محی الدین محمد ابن عربی د‏‏ی کتاباں دے عربی متون تے اردو تراجم اُتے مستند تحقیقی کم کرنے والا واحد ادارہ
• Ibn Arabi books Archived 2018-09-08 at the وے بیک مشین
• Fusus al-Hikam (فصوص الحکم؛ تحقیق شدہ عربی متن + سلیس اردو ترجمہ، آن لائن مطالعہ)
• Fusus ul Hikam English Translation Archived 2010-10-06 at the وے بیک مشین
• Ibn Arabi studies in Urdu Archived 2006-12-14 at the وے بیک مشین

ویب سائٹاں

• (انگریزی) Ibn al-Arabi Foundation Archived 2014-12-03 at the وے بیک مشین