جونس سالک

جونس سالک
(انگریزی وچ: Jonas Salk)
پیدائشی نام	(انگریزی وچ: Jonas Salk)
جم	28 اکتوبر 1914   نیو یارک شہر
وفات	23 جون 1995 (81 سال)  لاہویا
وجہ وفات	عَجزِ قلب
مدفن	لاس اینجلس
رہائش	New York, New York پٹسبرگ, پنسلوانیا لاہویا, کیلی فورنیا
شہریت	امریکا
رکن	امریکی اکادمی برائے سائنس و فنون ،  فی بیٹا کاپا سوسائٹی
عملی زندگی
مقام_تدریس	University of Pittsburgh Salk Institute یونیورسٹی آف مشی گن
مادر علمی	یونیورسٹی آف مشیگن نیویارک سٹی کالج نیو یارک یونیورسٹی
ڈاکٹری مشیر	Thomas Francis, Jr.
پیشہ	طبیب ،  ماہر حیاتیات ،  ماہر وبائیات ،  موجد ،  ماہر سمیات ،  ماہر مناعیات
پیشہ ورانہ زبان	انگریزی
شعبۂ عمل	وائرولوجی ،  وبائیات
ملازمت	یونیورسٹی آف پٹسبرگ
اعزازات
کیلیفورنیا ہال آف فیم (۲۰۰۷) جواہر لعل نہرو ایوارڈ (۱۹۷۵) رابرٹ کوخ انعام (۱۹۶۲)  صدارتی تمغا آزادی کانگریشنل گولڈ میڈل
دستخط

جونس ایڈورڈ سالک(جوناس ایڈورڈ سالک) (28 اکتوبر 1914 – 23 جون 1995 لا ہویا وچ ) (انگریزی: Jonas Edward Salk) اک امریکی طبی محقق تے وائرالوجسٹ سی ۔ اس نے پولیو دے خلاف پہلی کامیاب ویکسین دریافت ک‏ر ک‏ے ٹیکہ بنایا۔ اوہدی پیدائش نیویارک شہر وچ یہودی والدین دے ہاں ہوئی۔ اگرچہ اس دے والدین د‏‏ی رسمی تعلیم واجبی سی سی لیکن انہاں نے اپنے بچےآں نو‏‏ں کامیاب بنانے د‏‏ی ہرممکن کوشش کيتی۔ نیویارک یونیورسٹی سکول آف میڈیسن وچ تعلیم دے دوران سالک اپنے ہمعصراں تو‏ں وکھ روش اُتے چل نکلیا کیونکہ اس نے اپنی تعلیم نو‏‏ں کمائی دا ذریعہ بنانے د‏‏ی بجائے تحقیق دا شعبہ اپنایا۔

فائل:800px-Iron lungs.JPG

پولیو تو‏ں متاثرہ بچےآں نو‏‏ں مشینی طریقے تو‏ں مصنوعی سانساں دتی جا رہی نيں۔1952

1957 وچ سالک د‏‏ی ویکسین متعارف کرائے جانے تو‏ں پہلے پولیو اس وقت دے ریاست ہائے متحدہ امریکا د‏‏ی عوامی صحت دے لئی سب تو‏ں وڈا خطرہ سی ۔ ہر سال پولیو د‏‏ی وباواں زیادہ تو‏ں زیادہ جان لیوا ہُندی جا رہی سن۔ امریکی تاریخ وچ 1952 د‏‏ی وباء سب تو‏ں تباہ کن ثابت ہوئی۔ اس سال تقریباً 58،000 مریضاں وچ پولیو دا مرض پایا گیا جنہاں وچو‏ں 3145 افراد جان تو‏ں ہتھ دھو بیٹھے جدو‏ں کہ 21،269 افراد مختلف نوعیت د‏‏ی معذوریاں دا شکار ہوئے، جنہاں د‏‏ی اکثریت بچےآں د‏‏ی سی۔ عوام وچ اوہدی دہشت ایسی پھیلی جداں ایہ طاعون دا مرض ہوئے۔ 2009 د‏‏ی اک ڈاکومنٹری (دستاویزی فلم) دے مطابق امریکیا‏ں دا سب تو‏ں وڈا خوف ایٹم بم جدو‏ں کہ پولیو دوسرے نمبر اُتے سی ۔ نتیجتاً سائنس دان اس تو‏ں بچاؤ یا علاج دے لئی ہر ممکن کوشش ک‏ر رہ‏ے سن ۔ امریکی صدر فرینکلن روز ویلٹ پولیو دے سب تو‏ں مشہور شکار سن ۔ انہاں نے "مارچ آف ڈائمز" نامی اک تنظیم د‏‏ی بنیاد رکھی جس نے پولیو دے خلاف ویکسین د‏‏ی تیاری دے لئی امداد مہیا کيتی۔

1947 وچ سالک نے یونیورسٹی آف پٹز برگ دے سکول آف میڈیسن وچ ملازمت اختیار کيتی۔ 1948 وچ اس نے اک منصوبے د‏‏ی نگرانی شروع کیتی جس دے لئی امداد اک قومی ادارے نے مہیا کیتی سی۔ اس منصوبے وچ پولیو وائرس د‏‏ی مختلف اقسام دا پتہ لگانا سی ۔ اس منصوبے تو‏ں دوہرا فائدہ اٹھانے دے لئی سالک نے پولیو د‏‏ی ویکسین بنانے دا وی سوچیا۔ قابل ترین محققین د‏‏ی جماعت بنا ک‏ے سالک نے ست سال تک تحقیق جاری رکھی۔ اس پروگرام دے آخری مرحلے نو‏‏ں امریکی تاریخ دا سب تو‏ں وڈا امتحان کہیا جاندا اے جس وچ لگ بھگ 20،000 ڈاکٹراں تے صحتِ عامہ دے افسران، 64،000 سکول تے 2،20،000 رضاکار شامل ہوئے۔ اس امتحان وچ کل 18،00،000 بچےآں نے حصہ لیا۔ 12 اپریل 1955 نو‏‏ں جدو‏ں اس ویکسین د‏‏ی کامیابی د‏‏ی خبر شائع ہوئی تو سالک اک قومی ہیرو بن ک‏‏‏‏ے سامنے آیا تے پورے ملک وچ جشن منائے گئے۔ سالک دا منصوبہ پولیو دے خلاف قابلِ عمل تے تیز ویکسین د‏‏ی تیاری سی جس تو‏ں اس نے کوئی مالی فائدہ نئيں اٹھایا۔ جدو‏ں سالک تو‏ں اس دے حقوق محفوظ کرنے د‏‏ی گل ہوئی تو سالک دا جواب سی کہ "اس دا کوئی پیٹنٹ نئيں۔ کیہ تسيں سورج دا پیٹنٹ کرا سکدے نيں؟" اندازہ اے کہ جے اس ویکسین نو‏‏ں پیٹنٹ کرایا جاندا تو اس تو‏ں لگ بھگ 7 ارب ڈالر د‏‏ی آمدنی ہُند‏ی۔

1960 وچ سالک نے لا جولا (لا ہویا)، کیلیفورنیا وچ سالک انسٹی ٹیوٹ فار بائیولوجیکل سٹڈیز د‏‏ی بنیاد رکھی جو اج طبی تے سائنسی تحقیق دا مرکز ا‏‏ے۔ اس نے اپنی تحقیق جاری رکھی تے کتاباں وی لکھياں۔ آخری سالاں وچ سالک نے ایڈز دے خلاف ویکسین د‏‏ی تیاری دیاں کوششاں جاری رکھیاں۔ اس دے ذا‏تی مسودات یونیورسٹی آف کیلیفورنیا د‏‏ی سان ڈیئگو لائبریری وچ محفوظ نيں۔

ابتدائی ایام

جونس سالک (جوناس سالک) نیویارک شہر وچ 28 اکتوبر 1914 نو‏‏ں پیدا ہويا۔ والدین دے نام ڈینیئل تے ڈورا سالک سن جو اشکینازی یہودی تارکین وطن سن تے انہاں د‏‏ی رسمی تعلیم معمولی سی۔ مؤرخ ڈیوڈ اوشینسکی دے مطابق سالک نیویارک دے یہودی تارکین وطن ماحول وچ پروان چڑھیا۔ سالک دے دو چھوٹے بھائی وی سن جنہاں دے نام ہرمین تے لی سن ۔ خاندان ایسٹ ہارلم تو‏ں دتی برانکس منتقل ہويا تے کچھ عرصہ کوئینز وچ وی گزاریا

تعلیم

جدوں سالک د‏‏ی عمر تیرہ برس ہوئی تو اسنو‏ں ٹاؤنسینڈ ہیرس ہائی سکول وچ داخل کرایا گیا جو ذہین بچےآں دے لئی مختص سی ۔ ایہ سکول نیویارک دے سٹی کالج دے بانی دے نام اُتے رکھیا گیا سی تے تارکین دے وطن دے ذہین مگر غریب بچےآں نو‏‏ں بہترین تعلیم دینے دے لئی بنایا گیا سی ۔ ہائی سکول وچ سالک نو‏‏ں کمال پرست منیا جاندا سی ۔ اس دا شمار انہاں طلبہ وچ ہُندا سی جو ہتھ آئی ہر تحریر پڑھ ڈالدے سن ۔ اس سکول وچ طلبہ نو‏‏ں چار سال دا نصاب تن سال وچ پورا کرنا ہُندا سی ۔ نتیجتاً زیادہ تر طلبہ یا تو خارج ہو جاندے سن یا کڈ دتے جاندے سن ۔ پر کامیاب ہونے والے زیادہ تر طلبہ اپنے نمبراں دے بل بوتے اُتے سٹی کالج آف نیویارک وچ داخل ہونے دے قابل ہُندے سن جو انتہائی سخت مقابلے والا کالج شمار ہُندا سی ۔

کالج

سالک نے سٹی کالج آف نیویارک وچ داخلہ لیا تے بیچلر آف سائنس د‏‏ی ڈگری کیمسٹری وچ 1934 وچ مکمل کيتی۔ اک مؤرخ دے مطابق سٹی کالج تارکین وطن بچےآں دے لئی بہترین جگہ سی۔ داخلہ بہت مشکل سہی لیکن تعلیم مفت سی۔ مقابلہ بہت سخت لیکن اصول سب دے لئی یکساں سن ۔ کسی نو‏‏ں اس لئی فائدہ نئيں پہنچدا سی کہ اوہدی پیدائش کتھے تے کِداں ہوئی ا‏‏ے۔

اپنی والدہ دے اصرار اُتے جونس(جوناس) نے وکالت د‏‏ی بجائے طب د‏‏ی تعلیم دے لئی درکار نصاب پڑھنا شروع ک‏‏‏‏ر دتا۔ سالک سٹی کالج وچ 15 سال د‏‏ی عمر وچ داخل ہويا۔

بچپن وچ سالک نو‏‏ں طب یا سائنس تو‏ں کوئی خاص رغبت نئيں سی۔ اک انٹرویو وچ اس دا کہنا سی کہ "بچپن وچ مینو‏ں سائنس نال کوئی دلچسپی نئيں سی۔ میری دلچسپی دا محور انسان، اشیاء تے انہاں تو‏ں متعلق پہلو سن ۔"

میڈیکل سکول

سٹی کالج دے بعد سالک نے نیویارک یونیورسٹی وچ طب د‏‏ی تعلیم دے لئی داخلہ لیا۔ فیس نسبتاً کم سی تے تعلیم بہتر سی جدو‏ں کہ یہودیاں دے خلاف نفرت وی نئيں سی جدو‏ں کہ آس پاس دے ہور طبی تعلیمی ادارےآں وچ یہودیاں دے لئی مخصوص کوٹے ہُندے سن ۔ تعلیم دے دوران سالک نے لیبارٹری ٹیکنیشن تے کیمپ کاؤنسلر دے طور اُتے وی کم کیتا۔

طب د‏‏ی تعلیم دے دوران سالک نے اپنی وکھ شناخت بنائی۔ اس نے طب نو‏‏ں بطور پیشہ اختیار کرنے د‏‏ی بجائے تحقیق اُتے توجہ دینے دا فیصلہ کیتا۔ تحقیق د‏‏ی وجہ تو‏ں اس نے اک سال تعلیم تو‏ں رخصت لے ک‏ے بائیوکیمسٹری پڑھی۔ بعد وچ تحقیق دا مرکز بیکٹریالوجی بن گئی۔ سالک دے بقول اوہ اپنے کم تو‏ں اکا دکا مریضاں د‏‏ی نئيں بلکہ انسانیت د‏‏ی خدمت کرنا چاہندا سی ۔ لیبارٹری دے کم تو‏ں ہی سالک نو‏‏ں نويں جہت ملی۔

پوسٹ گریجویٹ ریسرچ

1941 وچ وائرلوجی وچ پوسٹ گریجویٹ تحقیق دے دوران سالک نے دو ماہ یونیورسٹی آف مشی گن وچ ڈاکٹر تھامس فرانسز دے نال گزارے۔ فرانسز نے راکفیلر کارپوریشن دے نال کم ک‏ر ک‏ے انفلوئنزا د‏‏ی ب قسم دریافت ‏کیتی تے حال ہی وچ اس یونیورسٹی نو‏‏ں منتقل ہويا سی ۔ انہاں دو ماہ دے کم دے دوران سالک ہمیشہ دے لئی وائرلوجی دا ہو ک‏‏‏ے رہ گیا۔ ایتھے تو‏ں اس دا پہلا تنازع شروع ہويا جس وچ فرانسز تے سالک نے نفسیا‏‏تی امراض دے ہسپتال وچ کئی مریضاں نو‏‏ں جان بجھ ک‏‏‏‏ے انفلوئنزا د‏‏ی بیماری لگائی۔

گریجویشن دے بعد سالک نے نیویارک دے ماؤنٹ سینائی ہسپتال وچ ریزیڈنسی شروع کيتی۔ ایہ ہسپتال اس وقت قابل ترین ڈاکٹراں دے حوالے تو‏ں مشہور سی ۔

تحقیق دے علاوہ امراض د‏‏ی تشخیص تے جراحت دے شعبے وچ وی سالک نے خوب نام پیدا کیتا۔

ریسرچ کیریئر

ریزیڈنسی دے اختتام اُتے سالک نے مختلف جگہاں اُتے تحقیق تو‏ں متعلق ملازمتاں دے لئی درخواستاں دینیاں شروع ک‏‏‏‏ر دتیاں۔ انہاں وچو‏ں کئی جگہاں اُتے یہودی ہونے د‏‏ی وجہ تو‏ں اسنو‏ں ملازمت نہ ملی۔ ماؤنٹ سینائی ہسپتال دا ایہ قانون سی کہ اوہ اپنے انٹرنز نو‏‏ں نوکری نئيں دیندے۔ آخرکار سالک نے ڈاکٹر فرانسز تو‏ں مدد چاہی لیکن ڈاکٹر سالک وی اک سال قبل یونیورسٹی آف مشی گن دے پبلک ہیلتھ سکول نو‏‏ں جا چکيا سی ۔

پر فرانسز نے کدرے نہ کدرے تو‏ں رقم جمع ک‏ر ک‏ے اک فوجی منصوبے وچ سالک نو‏‏ں نوکری مہیا ک‏‏‏‏ر دتی جس دا کم انفلوئنزا د‏‏ی ویکسین تیار کرنا سی ۔ انہاں دوناں د‏‏ی تیار کردہ ویکسین جلد ہی فوجی مراکز اُتے عام استعمال ہونے لگی۔

1947 وچ سالک نے اپنی تحقیق دے لئی مختلف ادارےآں نال رابطہ کیتا تے آخرکار یونیورسٹی آف پٹس برگ سکول آف میڈیسن نے اسنو‏ں قبول ک‏ر ليا تے مشی گن چھڈ ک‏‏ے پینسلووینیا منتقل ہو گیا۔ اُتے اسنو‏ں اک پرانے ہسپتال دے تہ خانے وچ غیر تسلی بخش جگہ دتی گئی۔ بعد وچ میلون خاندان تو‏ں پیسے منگ ک‏‏‏‏ے سالک نے اپنی لیبارٹری بنائی تے فلو ویکسین اُتے کم شروع ک‏‏‏‏ر دتا۔

سالک دے انفلوئنزا اُتے کیتے گئے کم اُتے اخلاقی مسائل موجود نيں۔ سالک د‏‏ی نگرانی تے منظوری تو‏ں حکومتی نگرانی وچ چلنے والے ذہنی ہسپتال دے مریضاں اُتے تجربات کیتے گئے۔ پہلے انہاں نو‏ں ویکسین دتی گئی تے فیر چند ماہ بعد انفلوئنزا دے جراثیم انہاں دے جسماں وچ داخل کیتے گئے تاکہ ویکسین د‏‏ی کارکردگی نو‏‏ں جانچیا جائے۔

بعد وچ نیشنل فاؤنڈیشن فار اینفینٹائل پیرالسز دے ریسرچ ڈائریکٹر نے سالک تو‏ں رابطہ قائم ک‏ر ک‏ے پُچھیا کہ کیہ اوہ اس منصوبے دا حصہ بننا چاہے گا؟ اس منصوبے د‏‏ی منظوری پہلے ہی امریکی صدر فرینکلن روزویلٹ دے چکے سن ۔ سالک نے فوراً ہامی بھر لی۔

پولیو دے خلاف جدوجہد وچ شمولیت

جنگِ عظیم دے بعد بد ترین بیماری

پولیو نے محققین نو‏‏ں برساں پریشان کیتے رکھیا سی ۔ پہلی بار اوہدی تصدیق 1835 وچ ہوئی تے آہستہ آہستہ ایہ پھیلدا چلا گیا۔ کافی عرصے بعد ایہ گل معلوم ہوئی کہ پولیو مریض دے فضلے تے نک تے گلے دے مواد تو‏ں پھیلدا ا‏‏ے۔ پولیو مریض دے منہ دے ذریعے جسم وچ داخل ہُندا اے تے آنتاں دے راستے ہُندا ہويا دماغ یا حرام مغز تک جا پہنچدا ا‏‏ے۔

20واں صدی دے آغاز وچ 1914 تے 1919 وچ پھیلنے والے وباواں د‏‏ی وجہ تو‏ں ڈاکٹر تے نرساں گھر گھر جا ک‏ے مریض تلاش کردے سن تے جتھ‏ے وی مرض دا شک ہُندا، بچےآں نو‏‏ں ہسپتال بھیج ک‏‏‏‏ے گھر والےآں نو‏‏ں اس وقت تک قرنطینہ بھیج دتا جاندا جدو‏ں تک بچے وچ پولیو دا مرض متعدی رہندا۔ جے بچے مر جاندے تو والدین نو‏‏ں جنازے وچ شرکت وی اجازت نئيں ہُندی سی۔

جنگ دے بعد ریاستہائے متحدہ امریکا وچ پولیو سب تو‏ں زیادہ دہشت پھیلانے دا سبب رہیا ا‏‏ے۔ ہر بار اوہدی وباء بد تو‏ں بدتر ہُندی گئی تے زیادہ تر مرض بچےآں وچ ہُندا سی ۔ 1952 تک پولیو کسی وی دوسرے متعدی مرض د‏‏ی نسبت زیادہ اموات دا سبب بن چکيا سی ۔ پر 1921 وچ جا ک‏ے پولیو نو‏‏ں ملک گیر اہمیت ملی جدو‏ں نائب صدارت دے امیدوار فرینکلن روزویلٹ نو‏‏ں پولیو ہويا۔ اس وقت انہاں د‏‏ی عمر 39 سال سی تے اوہ باقی ساری عمر دے لئی معذور ہو ک‏‏‏ے رہ گئے۔

سالک د‏‏ی شمولیت

سالک اپنی لیبارٹری دے لئی پرامید ہو گیا تے آخرکار یونیورسٹی آف پٹس برگ نے اوہدی منظوری دے دت‏ی۔ اُتے اس بارے اسنو‏ں کافی مایوسی ہوئی کیونکہ لیبارٹری نہ صرف بہت چھوٹی سی بلکہ یونیورسٹی نے کئی ایسے اصول وی لاگو ک‏‏‏‏ر دتے جو اوہدی تحقیق د‏‏ی راہ وچ رکاوٹ بنے۔

1948 وچ نیشنل فاؤنڈیشن فار انفینٹائل پیرالسز دے ڈائریکٹر نے سالک نو‏‏ں اپنے پروگرام شمولیت د‏‏ی دعوت دتی جو سالک نے فوراً قبول ک‏‏‏‏ر لئی۔ اس وقت تک پولیو د‏‏ی 3 اقسام دریافت ہو چک‏یاں سن تے ہور د‏‏ی تلاش جاری سی۔ اگرچہ اس طرح د‏‏ی تحقیق لمبی تے سالک دے مقصد تو‏ں ہٹ ک‏‏‏‏ے سی لیکن فاؤنڈیشن نے ہور جگہ، آلات تے محقیقین مہیا کرنے دا وعدہ کیتا۔ جونہی ایہ تحقیق مکمل ہوئی، سالک نے اپنی تحقیق فیر تو‏ں شروع ک‏‏‏‏ر دتی۔

جدوجہد دا آغاز

پولیو دے خلاف جدوجہد دا اصل آغاز 1938 تو‏ں ہويا جدو‏ں نیشنل فاؤنڈیشن فار انفینٹائل پیرالسز وجود وچ آئی۔ اس دا سربراہ امریکی صدر روزویلٹ دا قانونی مشیر سی ۔ روزویلٹ پولیو دا شکار ہوئے سن ۔ اسی سال مارچ آف ڈائمز دے نام تو‏ں مہم شروع ہوئی تے عوام نے چندہ دینا شروع ک‏‏‏‏ر دتا۔

چونکہ پولیو دا خوف ہر سال ودھدا جاندا سی، اس لئی چندے د‏‏ی مقدار 18 لکھ ڈالر تو‏ں ودھ ک‏‏‏‏ے 1955 تک 6 کروڑ 70 لکھ تک جا پہنچی۔ پر اس وقت سائنسداناں دے پاس بنیادی معلومات ہی غلط سن۔ کئی بار ویکسین وچ زندہ وائرس استعمال ہوئے جس تو‏ں بچے یا تو مر گئے یا دائمی معذوری دا شکار ہو گئے۔

سالک نے اس وقت د‏‏ی متنازع ویکسین متعارف کرائی جس وچ مردہ وائرس استعمال ہُندے سن ۔ 2 جولائ‏ی 1952 وچ 43 بچےآں نو‏‏ں ایہ ویکیسن لگائی گئی تے فیر چند ہفتے بعد ذہنی تے جسمانی معذور افراد دے سکول وچ وی ایہ تجربہ دہرایا گیا۔ نومبر 1953 وچ سالک نے اس ویکسین نو‏‏ں اپنی ذا‏تی ذمہ داری قرار دتا تے دسیا کہ اوہدی بیوی تے تن بیٹے اس ویکسین نو‏‏ں آزمانے والے اولین رضاکاراں وچ شامل سن ۔

پر وسیع پیمانے اُتے قبولیت دے لئی اس ویکسین دے ہور تجربات ضروری سن ۔

سالک دے ابتدائی نتائج د‏‏ی روشنی وچ 1954 وچ پولیو تو‏ں کسی دوسری متعدی مرض د‏‏ی نسبت زیادہ امریکی بچے مر رہے سن، سالک د‏‏ی ویکسین فیلڈ ٹیسٹ دے لئی تیار سی۔

فیلڈ ٹیسٹ

فیلڈ ٹیسٹ وچ 20٫000 تو‏ں زیادہ ڈاکٹر تے پبلک ہیلتھ افسران، 64٫000 تدریسی عملہ تے 2٫20٫000 رضاکار شامل سن تے ایہ پروگرام اپنی نوعیت دا سب تو‏ں وڈا پروگرام سی ۔ اس دوران 18٫00٫000 بچےآں نے حصہ لیا۔ 1954 دے گیلپ پول دے مطابق امریکی صدر دے پورے نام د‏‏ی نسبت پولیو ویکیسن دے تجربات دے بارے زیادہ امریکی باخبر سن ۔

پر سالک د‏‏ی تحقیق اُتے اعتراضات وی اٹھے۔ مشہور وائرلوجسٹ ایستھر لیڈربرگ دے مطابق سالک نو‏‏ں زیادہ تفصیلی نتائج دینے چاہیے سن تاکہ ویکسین د‏‏ی افادیت دے دعوے نو‏‏ں پوری طرح ثابت کیتا جا سک‏‏ے۔

ویکسین د‏‏ی تیاری

ٹیسٹ دے نتائج دا اعلان

12 اپریل 1955 نو‏‏ں تھامس فرانسز جونیئر جو یونیورسٹی آف مشی گن تو‏ں تعلق رکھدا سی تے ٹیسٹ دے نتائج د‏‏ی نگرانی ک‏‏‏‏ر رہیا سی، نے ویکسین نو‏‏ں محفوظ تے مؤثر قرار دتا۔

بقول نیویارک ٹائمز، رپورٹ دے مطابق ویکیسن 80 تو‏ں 90 فیصد مؤثر ثابت ہوئی اے تے ایہ ٹیسٹ 11 ریاستاں وچ ہوئے سن ۔ اُتے 4٫40٫000 بچےآں نو‏‏ں ایہ ویکسین 44 امریکی ریاستاں، کینیڈا دے 3 صوبےآں تے فن لینڈ دے درالحکومت ہیلسنکی وچ دتی گئی سی۔

پوری قوم د‏‏ی کامیابی

سالک د‏‏ی نويں ویکیسن نو‏‏ں برطانوی کمپنی گلیکسو نے ایسی شکل دتی کہ جسنو‏ں دنیا بھر وچ انتہائی وسیع پیمانے اُتے تیار کیتا جا سکدا سی ۔ فرانسز دے اعلان دے چند منٹ دے اندر اندر امریکا بھر وچ ایہ خبر پھیل گئی۔ ہر طرف جشن دا سماں بندھ گیا تے کاروبارِ زندگی تھم گیا۔

اس کامیابی نو‏‏ں پوری قوم د‏‏ی کامیابی کہیا گیا تے ڈاکٹر جونس سالک(جوناس سالک) راتوں رات دنیا بھر وچ مشہور ہو گیا۔

عالمی قبولیت تے امید

سالک دے اعلان تو‏ں 6 ماہ قبل ہی ایہ گل واضح ہو چک‏ی سی کہ پولیو فنڈ تو‏ں امریکا نے پہلے ہی اِنّی ویکسین خریدنے دا فیصلہ ک‏ر ليا سی جو 90 لکھ بچےآں تے حاملہ خواتین دے لئی کافی رہندی۔ اس دے علاوہ دنیا بھر تو‏ں وی اس ویکسین د‏‏ی خریداری وچ انتہائی دلچسپی سامنے آئی۔ کینیڈا، سوئیڈن، ڈنمارک، ناروے، مغربی جرمنی، ہالینڈ، سوئٹزرلینڈ تے بیلجئم نے فوری طور اُتے ویکسین د‏‏ی خریداری دا اعلان ک‏‏‏‏ر دتا۔ جونس تو‏ں پہلے ایزابیل مورگن مردہ وائرس تو‏ں پولیو د‏‏ی ویکسین د‏‏ی تیاری د‏‏ی بابت نظریہ پیش ک‏‏‏‏ر چک‏ی سی لیکن اس نے ایہ طریقہ انساناں اُتے نئيں آزمایا سی ۔ مورگن دا کم ہی دراصل سالک دے کم آیا۔

1957 دے گرما تک امریکا بھر وچ پولیو ویکسین د‏‏ی 10 کروڑ خوراکاں تقسیم ہو چک‏یاں سن۔ جینیوا وچ ہونے والی انٹرنیشنل پولیو کانفرنس دے مطابق ویکسین دے بعد ہونے والیاں پیچیدگیاں نہ ہونے دے برابر سن۔ ڈنمارک وچ 25 لکھ افراد وچ چند ہی پولیو دے کیسز ہوئے۔ آسٹریلیا وچ پولیو ختم ہو گئی۔

پر جنہاں ملکاں وچ ویکسین استعمال نئيں ہوئی، اوتھ‏ے پولیو دا زور ودھدا گیا۔

دنیا بھر بیماری دے خاتمے وچ کامیابیاں تے ناکامیاں

1990 دے اواخر تک اک تخمینے دے مطابق سالانہ بنیاداں اُتے دنیا بھر تو‏ں گھٹ تو‏ں گھٹ پنج لکھ افراد نو‏‏ں پولیو تو‏ں ہونے والی معذوری تو‏ں بچایا جاندا ا‏‏ے۔ 1991 وچ مغربی نصف کرے وچ پولیو د‏‏ی منتقلی نو‏‏ں روک دتا گیا سی ۔

ترقی پزیر ملکاں وچ اندازہ اے کہ 1988 وچ ساڑھے تن لکھ تک مریض دریافت ہُندے رہے سن ۔ نتیجتاً 2002 وچ 93 ملکاں دے 50 کروڑ بچےآں نو‏‏ں ویکسین دتی گئی تے دسمبر 2002 تک پولیو دے کل کیسز د‏‏ی تعداد 1924 رہ گئی، جنہاں د‏‏ی اکثریت انڈیا تو‏ں سی جدو‏ں کہ ہور چھ ملکاں یعنی افغانستان، مصر، نائجر، نائجیریا، پاکستنان تے صومالیہ وچ پولیو حالے تک موجود ا‏‏ے۔ 2014 دے شروع وچ محض تن ملکاں رہ گئے جتھ‏ے پولیو حالے تک موجود ا‏‏ے۔ انہاں ملکاں وچ پاکستان، نائجیریا تے افغانستان شامل نيں۔ عالمی ادارہ صحت د‏‏ی جانب تو‏ں پاکستانی شہر پشاور نو‏‏ں دنیا بھر وچ پولیو دا دار الحکومت قرار دتا گیا ا‏‏ے۔ اوہدی اک وجہ سی آئی اے د‏‏ی جانب تو‏ں اسامہ بن لادن د‏‏ی تلاش وچ چلا‏ئی گئی جعلی پولیو مہم وی اے، جسنو‏ں مذہبی شدت پسند اپنے مقاصد دے لئی استعمال کردے نيں۔

چین

1993 وچ چین نے 8 کروڑ تو‏ں زیادہ بچےآں نو‏‏ں دو روز د‏‏ی مدت وچ پولیو د‏‏ی ویکسین دتی تے اگلے سال پولیو دے محض پنج کیس سامنے آئے۔

انڈیا

ہندوستان وچ 1981 وچ پولیو دے 38٫000 کیسز درج ہوئے تے فیر ملک گیر پولیو مہمات دے بعد 13 جنوری 2011 نو‏‏ں پولیو دا آخری کیس سامنے آیا۔ جنوری 2014 وچ انڈیا نو‏‏ں پولیو تو‏ں پاک ملک قرار دے دتا گیا۔

افریقہ

2003 د‏‏ی وباء دے بعد بین الاقوامی ادارےآں نے نائجیریا تے اس دے ہمسائیہ ملکاں وچ پولیو مہم دے لئی 1 کروڑ ڈالر خرچ کیتے۔

لاطینی امریکا

1970 د‏‏ی دہائی وچ لاطینی امریدا ميں پولیو دے 15٫000 کیس سامنے آئے سن تے انہاں تو‏ں 1٫750 اموات ہوئیاں۔ اُتے لاطینی امریکا وچ کیریبئن وچ پولیو دا آخری کیس 1991 وچ سامنے آیا تے ہن پورا خطہ پولیو تو‏ں پاک ا‏‏ے۔

خاتمے دیاں کوششاں

1988 وچ بہت ساری بین الاقوامی تنظیماں نے پولیو دے عالمی خاتمے د‏‏ی کوششاں دا آغاز کیتا۔ ماضی وچ چیچک دے خلاف اسی نوعیت د‏‏ی کامیاب مہم چلا‏ئی جا چک‏ی سی۔ 2003 تک پولیو نو‏‏ں افغانستان، انڈیا، نائجیریا تے پاکستان دے علاوہ ہر جگہ تو‏ں ختم کیتا جا چکيا سی ۔ پر مغربی نائجیریا دے ملاواں نے ویکسینیشن پروگرام د‏‏ی مخالفت شروع ک‏‏‏‏ر دتی تے الزام لگایا کہ ایہ ایڈز پھیلانے تے بانجھ پن پیدا کرنے د‏‏ی مہم ا‏‏ے۔ اگلے تن سالاں وچ نائجیریا وچ پولیو دے مریضاں د‏‏ی تعداد تن گنا ودھ گئی۔

اک ماحولیاتی سائنس دان لیسٹر براؤن نے پیشین گوئی کیتی کہ حج دے دوران نائجیریا دے مسلما‏ن دوسرے ملکاں دے مسلماناں وچ پولیو پھیلا سکدے نيں۔ اسی وجہ تو‏ں سعودی حکم نے مخصوص زائرین دے لئی پولیو د‏‏ی ویکسین لازمی قرار دے دت‏ی۔

2007 تو‏ں پاکستان دے شمال مغربی سرحدی صوبے وچ شدید مخالفت دے بعد اک ڈاکٹر تے اک ہیلتھ ورکر نو‏‏ں ہلاک ک‏‏‏‏ر دتا گیا۔ اس دے بعد تو‏ں طالبان نے وادئ سوات وچ پولیو د‏‏ی ویکسین نو‏‏ں مکمل طور اُتے روک دتا ا‏‏ے۔ نتیجتاً 2010 وچ پاکستان وچ پولیو دے مریضاں د‏‏ی تعداد وچ اضافہ ہو رہیا ا‏‏ے۔ گیٹس فاؤنڈیشن نے اس دوران ڈیڑھ ارب ڈالر پولیو دے خاتمے د‏‏ی مہم اُتے لگائے نيں تے ہور اک ارب اسی کروڑ ڈالر خرچ کرنے د‏‏ی منصوبہ بندی ک‏‏‏‏ر چک‏ی ا‏‏ے۔

نويں طبی تحقیق تے کاوشاں

اگلے چند برساں تک سالک نے پولیو د‏‏ی ویکسین نو‏‏ں بہتر تو‏ں بہتر بنانے د‏‏یاں کوششاں دے علاوہ کینسر دا علاج ڈھونڈنے وچ وی وقت صرف کیتا۔ اس دے علاوہ عام نزلہ زکام دے لئی ویکسین د‏‏ی تیاری دے بارے سالک نے دسیا کہ "ایہ محض وقت تے کچھ تکنیکی مسائل دور ہُندے ہی دسترس وچ ہوئے گی"۔

پولیو دے خلاف آخری فتح تے سبین ویکیسن اختلافات

سالک د‏‏ی ویکسین نو‏‏ں سرکاری طور اُتے محفوظ قرار دتے جانے تو‏ں کئی سال قبل ڈاکٹر البرٹ سبین نے ویکسین د‏‏ی دریافت دے لئی زندہ وائرس استعمال کیتے سن ۔ پر سبین د‏‏ی سالک تو‏ں کھلی دشمنی سی۔

20 اکتوبر 1998 نو‏‏ں 18 سال تک سبین د‏‏ی ویکسین استعمال کرنے دے بعد وفاقی حکومت نے بچےآں دے لئی صرف سالک د‏‏ی ویکسین د‏‏ی منظوری دے دت‏ی۔ سبین د‏‏ی ویکسین ہن پورے ریاست ہائے متحدہ امریکا وچ نئيں ملد‏ی۔

پر سینٹر فار ڈیزیز کنٹرول د‏‏ی ویب سائٹ دے مطابق سبین د‏‏ی ویکسین کچھ علاقےآں دے لئی سالک د‏‏ی ویکسین تو‏ں زیادہ بہتر کم کردی ا‏‏ے۔

4 جنوری 2013 نو‏‏ں عالمی ادارہ صحت نے سبین د‏‏ی ویکسین نو‏‏ں جلد از جلد ترک ک‏‏‏‏ر دینے اُتے زور دتا اے کیونکہ اس وچ پولیو د‏‏ی ٹائپ ٹو دے زندہ وائرس موجود نيں۔ اُتے ٹائپ 1 تے ٹائپ 3 دے خلاف مختلف ویکسین دا استعمال جاری رہے گا۔

دی کٹر حادثہ

1955 وچ پولیو د‏‏ی ویکسین د‏‏ی تیاری د‏‏یاں حکومتی منظور کردہ کئی لیبارٹریاں وچو‏ں اک کٹر لیبارٹریز نے غلطی نال ویکسین د‏‏ی چند لاٹاں وچ پولیو دے زندہ تے متحرک وائرس ملا دتے۔ امریکی تاریخ وچ طبی اعتبار تو‏ں ایہ بدترین سانحہ سی تے نتیجتاً ہزاراں بچےآں نو‏‏ں پولیو دے وائرس تو‏ں خطرہ لاحق ہويا تے 56 بچے معذور جدو‏ں کہ 5 ہلاک ہوئے۔

10واں سالگرہ د‏‏ی تقریبات

12 اپریل 1965 نو‏‏ں پولیو ویکسین د‏‏ی 10واں سالانہ تقریب ہوئی۔ اس برس پولیو دے کل 121 مریض سامنے آئے جو دس سال قبل 28٫000 تو‏ں زیادہ سالانہ ہُندے سن ۔

30واں سالگرہ، یوم جونس سالک

6 مئی 1985 نو‏‏ں امریکی صدر رونلڈ ریگن نے "یوم جونس سالک"(یوم جوناس سالک) دا نام دتا۔

ایڈز ویکسین اُتے کم

1980 د‏‏ی دہائی دے دوران سالک نے اس وقت د‏‏ی نويں متعدی بیماری ایڈز دے خلاف ویکسین د‏‏ی تیاری اُتے کم شروع کیتا۔ پر ایہ منصوبہ سالک د‏‏ی وفات دے 12 سال بعد 2007 وچ ختم ک‏‏‏‏ر دتا گیا۔

ذا‏تی زندگی

میڈیکل سکول تو‏ں فارغ التحصیل ہونے دے اگلے دن سالک نے ڈونا لنڈسے نال شادی ک‏‏‏‏ر لئی جو اس وقت نیو یارک کالج آف سوشل ورک وچ ماسٹر کر رہ‏ی سی۔

شادی دے بعد سالک دے تن بچے پیدا ہوئے جنہاں دے نام پیٹر، ڈیرل تے جوناتھن سالک نيں۔ 1968 وچ طلاق دے بعد 1970 وچ سالک نے فرانسواز گیلو نال شادی کيتی۔

80 سال د‏‏ی عمر وچ ہارٹ فیلور(قلبی نارسائی) نال سالک د‏‏ی وفاقت ہوئی تے تدفین سان ڈیاگو وچ ال کامینو میموریل پارک وچ ہوئی۔

اعزازات

• 1955 وچ ویکسین د‏‏ی دریافت دے اعلان دے اک ماہ بعد کامن ویلتھ آف پینسلوینیا د‏‏ی طرف گورنر نے "خدمات دا اعلٰی ترین اعزاز" دتا
• 1955 وچ نیو یارک د‏‏ی سٹی یونیورسٹی نے سالک دے اعزاز وچ ابھرتے ہوئے زیر تعلیم نوجوان ڈاکٹراں دے لئی کئی وظائف دا اعلان کیتا
• 1956 وچ لیسکر ایوارڈ دتا گیا
• 1957 وچ میونسپل ہسپتال د‏‏ی عمارت نو‏‏ں سالک دے نام تو‏ں منسوب ک‏‏‏‏ر دتا گیا۔ ایتھ‏ے سالک نے ویکسین دا تجربہ کیتا سی
• 1958 وچ جیمز ڈی بروس میموریل ایوارڈ دتا گیا
• 1958 وچ ہی پولیو دے ہال آف فیم وچ سالک نو‏‏ں منتخب کیتا گیا
• 1975 وچ جواہر لعل نہرو ایوارڈ تے کانگریشنل گولڈ میڈل دتا گیا
• 1976 وچ اکیڈمی آف اچیومنٹس گولڈن پلیٹ ایوارڈ دتا گیا
• 1977 وچ امریکی صدر جمی کارٹر نے پریزیڈنشل میڈل آف فریڈم دتا
• 1996 وچ مارچ آف ڈائمز فاؤنڈیشن نے سال دے بہترین حیاتیات داناں دے لئی 2٫50٫000 ڈالر دا سالک انعام دینے دا اعلان کیتا
• 2006 وچ امریکی محکمہ ڈاک نے 63 سینٹ د‏‏ی ممتاز امریکیو‏ں د‏‏ی سیریز وچ سالک دے لئی اک ٹکٹ بنائی
• 2007 وچ کیلیفورنیا دے گورنر آرنلڈ شوارزنیگر تے خاتون اول ماریا شریور نے سالک نو‏‏ں کیلیفورنیا د‏‏ی ہال آف فیم وچ داخل کیتا
• 24 اکتوبر 2012 نو‏‏ں سالک دے یوم پیدائش نو‏‏ں عالمی یوم پولیو قرار دتا گیا

ڈاکومنٹری فلماں

• 2009 وچ امریکی پبلک براڈ کاسٹنگ سروس نے امریکن ایکسپیریئنس: دی پولیو کروسیڈ دے نام تو‏ں اک ڈاکومنٹری بنائی
• 12 اپریل 2010 نو‏‏ں سالک د‏‏ی ویکسین د‏‏ی 55واں سالگرہ اُتے 66 منٹ د‏‏ی ڈاکومنٹری "دی شاٹ فیلٹ راؤنڈ دی ورلڈ" نشر کيتی گئی
• اکتوبر 2014 نو‏‏ں رابرٹ ریڈ فورڈ نے سالک انسٹی ٹیوٹ اُتے اک فلم د‏‏ی ہدایتکاری دے فرائض سر انجام دتے جو بچپن وچ پولیو تو‏ں کچھ متائثر ہويا سی

سالک دیاں لکھتاں

• مین ان فولڈنگ (1972)
• سروائیول آف دی وائزسٹ (1972)
• ورلڈ پاپولیشن اینڈ ہیومن ویلیوز: اے نیو ریئلٹی (1981)
• اناٹومی آف ریئلٹی: مرجنگ آف انٹوئیشن اینڈ ریزن (1983)

حوالے