"<span lang="ur">پاکستان وچ شیعیت</span>[[ گٹھ:مضامین جنہاں وچ اردو بولی دا متن شامل اے ]]" دیاں دہرائیاں وچ وکھراپا
Removing Ashura-map.jpg, it has been deleted from Commons by Ymblanter because: Source of derivative work not specified since 25 January 2020. |
|||
| لیک ۵ – | لیک ۵ – | ||
=== ابتدائی دور === |
=== ابتدائی دور === |
||
شیعہ اسلام دا [[برصغیر]] نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ای پیدا ہو گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ [[علی بن ابی طالب|حضرت علی]] دی اجازت توں [[حارث بن مرہ|حارث بن مرہ عبد ی]] دا 656 ء ( 36 ہجری)<ref>خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سنہ 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔</ref> جاں 658ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں دی بدولت مکران، قندابیل تے قیقان دے علاقیاں تک چلے جانا، نیز 662ء ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور اے۔<ref>بلاذری ،فتوح البلدان، ج 3 صص،531،530 فتوح السند دے ذیل وچ دیکھاں۔[[ذہبی]] ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375</ref> |
شیعہ اسلام دا [[برصغیر]] نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ای پیدا ہو گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ [[علی بن ابی طالب|حضرت علی]] دی اجازت توں [[حارث بن مرہ|حارث بن مرہ عبد ی]] دا 656 ء ( 36 ہجری)<ref>خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سنہ 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔</ref> جاں 658ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں دی بدولت مکران، قندابیل تے قیقان دے علاقیاں تک چلے جانا، نیز 662ء ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور اے۔<ref>بلاذری ،فتوح البلدان، ج 3 صص،531،530 فتوح السند دے ذیل وچ دیکھاں۔[[ذہبی]] ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375</ref> |
||
[[فائل:Ashura-map.jpg|thumb|قافلہ حسینی کا مدینہ سے شام تک سفر: لحظہ بہ لحظہ، شہر بہ شہر]] |
|||
اسلام دے ابتدائی سالاں وچ [[عراق]] تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدونکہ [[حجاز]] تے [[ شام]] وچ [[کعب احبار|کعب الاحبار]] دے طرز فکر نوں رواج مل چکیا سی۔ 680ء وچ [[یزید بن معاویہ]] دی [[بیعت]]توں انکار کرنے دے بعد [[حسین ابن علی|امام حسین]] نے تن مہینے [[مکہ]] وچ ٹھہر کر [[مصر]] توں [[آذربائیجان]] تے شام توں [[یمن]] تک پھیلی [[امت مسلمہ]] تک اپنا پیغام پہنچایا تو صرف [[کوفہ]] دے لوگاں نے ای تساں دا نال دینے دی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں وچ یزید دی جبری بیعت نوں قبول کرنے دے بعد اکثر کوفہ والےخود نوں اکیلا پا کر خوفزدہ ہو گئے لیکن [[کربلا]] دے[[شہدائے كربلا|شہداء]] وچ [[اہل بیت]] دے شہداء دے بعد سب توں زیادہ تعداد کوفہ دے لوگاں دی ای سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ [[بنو امیہ|بنی امیہ]] دی [[بادشاہت]] دے خلاف [[انقلاب]] دا مرکز بنا رہیا، [[توابین]] تے انہاں دے بعد [[مختار ثقفی|مختار]] نے'''" جاں لَثاراتِ الحسین"''' (اے خون حسین دا انتقام لینے والو!)دے نعرے نوں مرکزی خیال بنا کر بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پوتے [[زید بن علی]] نے بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا تو کوفہ نوں ای اپنا مرکز بنایا تے اوتھے چار سال دے لئی حکومت وی قائم دی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھے توں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہویا۔ 740ء وچ بنی امیہ دے ہاتھاں زیدی حکومت نوں شکست ہوئی تے کچھ مزید شیعہ ایران تے وادئ سندھ ول ہجرت کر گئے۔ 743ء وچ بنی عبّاس نے [[ایران کے صوبے]] خراسان توں اک مرتبہ فیر '''" جاں لَثاراتِ الحسین"''' دا نعرہ لایا تے [[ابومسلم خراسانی]] نامی ایرانی شیعہ دی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا کر 750ء وچ بنی امیہ دی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ [[بنو عباس|بنی عبّاس]] نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کیدا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نوں برقرار کرنا چاہتے سن۔ اپنی مراد پوری ہو جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ [[منصور]] نے 755ء وچ ابو مسلم خراسانی نوں قتل کر دے اس دی لاش [[دریائے دجلہ]] وچ بہا دی۔768ء وچ امام جعفر صادق نوں زہر توں قتل کیتا گیا تے شیعاں وچ اک تے گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہویا۔ عباسی دور وچ ای سنی مکتب فکر دا باقاعدہ ظہور ہویا۔ |
اسلام دے ابتدائی سالاں وچ [[عراق]] تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدونکہ [[حجاز]] تے [[ شام]] وچ [[کعب احبار|کعب الاحبار]] دے طرز فکر نوں رواج مل چکیا سی۔ 680ء وچ [[یزید بن معاویہ]] دی [[بیعت]]توں انکار کرنے دے بعد [[حسین ابن علی|امام حسین]] نے تن مہینے [[مکہ]] وچ ٹھہر کر [[مصر]] توں [[آذربائیجان]] تے شام توں [[یمن]] تک پھیلی [[امت مسلمہ]] تک اپنا پیغام پہنچایا تو صرف [[کوفہ]] دے لوگاں نے ای تساں دا نال دینے دی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں وچ یزید دی جبری بیعت نوں قبول کرنے دے بعد اکثر کوفہ والےخود نوں اکیلا پا کر خوفزدہ ہو گئے لیکن [[کربلا]] دے[[شہدائے كربلا|شہداء]] وچ [[اہل بیت]] دے شہداء دے بعد سب توں زیادہ تعداد کوفہ دے لوگاں دی ای سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ [[بنو امیہ|بنی امیہ]] دی [[بادشاہت]] دے خلاف [[انقلاب]] دا مرکز بنا رہیا، [[توابین]] تے انہاں دے بعد [[مختار ثقفی|مختار]] نے'''" جاں لَثاراتِ الحسین"''' (اے خون حسین دا انتقام لینے والو!)دے نعرے نوں مرکزی خیال بنا کر بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پوتے [[زید بن علی]] نے بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا تو کوفہ نوں ای اپنا مرکز بنایا تے اوتھے چار سال دے لئی حکومت وی قائم دی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھے توں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہویا۔ 740ء وچ بنی امیہ دے ہاتھاں زیدی حکومت نوں شکست ہوئی تے کچھ مزید شیعہ ایران تے وادئ سندھ ول ہجرت کر گئے۔ 743ء وچ بنی عبّاس نے [[ایران کے صوبے]] خراسان توں اک مرتبہ فیر '''" جاں لَثاراتِ الحسین"''' دا نعرہ لایا تے [[ابومسلم خراسانی]] نامی ایرانی شیعہ دی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا کر 750ء وچ بنی امیہ دی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ [[بنو عباس|بنی عبّاس]] نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کیدا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نوں برقرار کرنا چاہتے سن۔ اپنی مراد پوری ہو جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ [[منصور]] نے 755ء وچ ابو مسلم خراسانی نوں قتل کر دے اس دی لاش [[دریائے دجلہ]] وچ بہا دی۔768ء وچ امام جعفر صادق نوں زہر توں قتل کیتا گیا تے شیعاں وچ اک تے گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہویا۔ عباسی دور وچ ای سنی مکتب فکر دا باقاعدہ ظہور ہویا۔ |
||
۲۳:۴۵, ۲ فروری ۲۰۲۰ دی دہرائی
| بسلسلہ مضامین |
| اسلام |
|---|
 |
وادئ سندھ وچ مسلمان افغانستان، ایران تے بحر ہند دے راستے داخل ہوئے۔ آنے والیاں نوں دو بنیادی چیلنج درپیش سن۔ اول ایہ کہ اقلیت ہونے دے سبب مقامی ہندو اکثریت دے درمیان اپنا تشخص کداں قائم رکھن دوم ایہ کہ خود مسلم سماج دے اندر سماجی، سیاسی، نسلی تے فرقہ وارانہ تضادات نوں کداں قابو وچ رکھن۔
تریخ
ہندوستان وچ شیعہ اسلام دی تریخ ن وںمختلف ادوار وچ تقسیم کیتا جاسکدا اے۔
ابتدائی دور
شیعہ اسلام دا برصغیر نال تعلق اسلام دے اوائل وچ ای پیدا ہو گیا سی۔ چنانچہ اسلامی تریخ وچ حضرت علی دی اجازت توں حارث بن مرہ عبد ی دا 656 ء ( 36 ہجری)[۱] جاں 658ء ( 38 ہجری) دے آخر وچ آنا تے فوجی کامیابیاں دی بدولت مکران، قندابیل تے قیقان دے علاقیاں تک چلے جانا، نیز 662ء ( 42 ہجری ) وچ انہاں دا قتل مذکور اے۔[۲]
اسلام دے ابتدائی سالاں وچ عراق تے ایران شیعہ نشین علاقے بن چکے سن، جدونکہ حجاز تے شام وچ کعب الاحبار دے طرز فکر نوں رواج مل چکیا سی۔ 680ء وچ یزید بن معاویہ دی بیعتتوں انکار کرنے دے بعد امام حسین نے تن مہینے مکہ وچ ٹھہر کر مصر توں آذربائیجان تے شام توں یمن تک پھیلی امت مسلمہ تک اپنا پیغام پہنچایا تو صرف کوفہ دے لوگاں نے ای تساں دا نال دینے دی ہامی بھری۔ اگرچہ بعد وچ باقی تمام شہراں وچ یزید دی جبری بیعت نوں قبول کرنے دے بعد اکثر کوفہ والےخود نوں اکیلا پا کر خوفزدہ ہو گئے لیکن کربلا دےشہداء وچ اہل بیت دے شہداء دے بعد سب توں زیادہ تعداد کوفہ دے لوگاں دی ای سی۔ کربلا دے بعد ایران تے عراق دا علاقہ ہمیشہ بنی امیہ دی بادشاہت دے خلاف انقلاب دا مرکز بنا رہیا، توابین تے انہاں دے بعد مختار نے" جاں لَثاراتِ الحسین" (اے خون حسین دا انتقام لینے والو!)دے نعرے نوں مرکزی خیال بنا کر بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا ۔ 736ء وچ امام حسین دے پوتے زید بن علی نے بنی امیہ دے خلاف قیام کیتا تو کوفہ نوں ای اپنا مرکز بنایا تے اوتھے چار سال دے لئی حکومت وی قائم دی۔ انہاں دے پیروکار زیدی کہلائےاور ایتھے توں زیدی شیعہ تے اثنا عشری شیعاں دا راستہ جدا ہویا۔ 740ء وچ بنی امیہ دے ہاتھاں زیدی حکومت نوں شکست ہوئی تے کچھ مزید شیعہ ایران تے وادئ سندھ ول ہجرت کر گئے۔ 743ء وچ بنی عبّاس نے ایران کے صوبے خراسان توں اک مرتبہ فیر " جاں لَثاراتِ الحسین" دا نعرہ لایا تے ابومسلم خراسانی نامی ایرانی شیعہ دی قیادت وچ ایران تے عراق دے شیعاں تے عجمی سنیاں دا لشکر بنا کر 750ء وچ بنی امیہ دی بادشاہت دا خاتمہ کر دتا۔ بنی عبّاس نے اقتدار اہل بیت دے ناں اُتے حاصل کیدا سی لیکن اوہ اپنی خاندانی بادشاہت نوں برقرار کرنا چاہتے سن۔ اپنی مراد پوری ہو جانے دے بعد دوسرے عبّاسی خلیفہ منصور نے 755ء وچ ابو مسلم خراسانی نوں قتل کر دے اس دی لاش دریائے دجلہ وچ بہا دی۔768ء وچ امام جعفر صادق نوں زہر توں قتل کیتا گیا تے شیعاں وچ اک تے گروہ، اسماعیلیہ، نمودار ہویا۔ عباسی دور وچ ای سنی مکتب فکر دا باقاعدہ ظہور ہویا۔
ابن خلدون دے بقول خلیفہ منصور دے زمانے وچ سندھ دا عامل عمر بن حفص تشیع دی جانب میلان رکھدا سی۔ محمد نفس ذکیہ دے فرزند عبد اللہ اشتر، جن نوں عبد اللہ شاہ غازی[۳] دے ناں توں جانا جاندا اے،400 افراد اُتے مشتمل زیدیاں دی اک جماعت دے نال اس دے کول آئے تو اس نے انھاں خاصے احترام توں نوازا۔ حاکم عباسی منصور نوں جدوں اس دی خبر پہنچی تو اس نے ہشام بن عمر ثعلبی نوں انہاں دے قلع قمع کرنے دے لئی سندھ روانہ کیتا جتھے ہشام دے بھائی تے انہاں دے درمیان قتال ہویا جس دے نتیجے وچ عبد اللہ شاہ غازی شہید ہوئے تے انہاں دے ساتھی اس علاقے وچ بکھرگئے[۴] ذہبی تے ابو الفرج اصفہانی نے وی اس ول اشارہ کیتا اے[۵] طبری نے ایہ واقعات 768ء (151 ہجری) وچ نقل کیتے نیں ۔[۶] انہاں واقعات دی روشنی وچ یقین توں کہیا جا سکدا اے کہ 768 ء وچ جاں اس دے آس کول زیدیاں دی موجودگی شیعیت دے رواج دا باعث بنی۔
جدوں نواں تے دسواں صدی عیسوی وچ ہندوستان وچ مبلغین تے صوفیاں دی آمد دا سلسلہ ودھنا شروع ہویا تد تک سنیاں دے چار فقہی مکاتب ( حنفی، حنبلی، مالکی، شافعی ) تشکیل پا چکے سن تے اہلِ تشیع تن شاخاں ( زیدی، اثنا عشری، اسماعیلی ) وچ بٹ چکے سن۔ شیعاں وچ چھٹے امام جعفر صادق دی مرتب کردہ فقہ جعفریہ دے اثنا عشری پیروکار زیادہ سن۔ نواں صدی عیسوی دے آخر(893ء ) وچ یمن دے شمال وچ زیدی شیعاں دی حکومت قائم ہوئی جو مختلف نشیب و فراز توں گذرتے ہوئے 1962ء وچ گیارہ سو سال بعد اک فوجی بغاوت دے نتیجے وچ ختم ہوئی۔ اس حکومت دے ہُندے ہوئے زیدی شیعاں دی وادئ سندھ ول ہجرت رک گئی۔
دسواں صدی عیسوی وچ ایران تے عراق وچ اثناء عشری شیعہ خاندان آل بویہ (934ء –1062ء )تے مصر، شام تے حجاز وچ اسماعیلی شیعہ فاطمیاں ( 909ء –1171ء )دی حکومت قائم ہوئی ۔ یوں حضرت علی دے دور حکومت دے بعد پہلی مرتبہ شیعاں نوں اجتماعی تے علمی فعالیت دے لئی آزاد فضا میسر آئ ۔ آل بویہ دی حکومت کم و بیش سو سال تک قائم رہی تے اس دوران بو علی سینا ، فارابی، البیرونی تے ابن الہیثم جداں سائنس دان تے فلسفی پیدا ہوئے۔ اس دوران اثنا عشری شیعہ مسلک نوں ایران تے عراق جدونکہ اسماعیلی شیعہ مسلک نوں شام تے مصر تے وادئ سندھ وچ فروغ ملیا۔ بو علی سینا نے اپنی معروف کتاباں " الشفاء" تے "القانون" تے دسیاں مقالے اسی دوران لکھے۔شیخ صدوق نےشیعہ مسلک دی ا اساں کتب تصنیف کیتیاں جن وچ بنیادی عقائدکی کتاب "رسالہ اعتقادیہ"[۷] سرفہرست اے۔بو علی سینا نے اپنی کتب وچ شیعہ عقیدۂ امامت دے فلسفے نوں وی واضح کیتا۔ ابن الہیثم دی "کتاب المناظر"وی آل بویہ دی علم پروری دا اک پھل اے، جس دی پہلی اشاعت دے ہزار سال مکمل ہونے اُتے 2015 ء نوں اقوام متحدہ نے روشنی اُتے تحقیق دا سال قرار دتا سی ۔ اسی عرصے وچ اسماعیلی شیعہ مبلغین ملتان تک پھیل گئے چنانچہ دسواں صدی دے وسط وچ اوتھے اسماعیلی قرامطہ حکومت قائم ہوئی جو مصر دی فاطمی حکومت توں ملحق سی۔ مصر وچ فاطمیاں نے جامعہ الزہرا دے ناں توں اسلامی دنیا دی پہلی یونیورسٹی قائم دی جس نوں اج کل جامعہ الازہر کہیا جاندا اے۔ انہی دو شیعہ حکومتاں دے ادوار وچ عزاداری تے تعزیہ دے جلوساں نوں فروغ حاصل ہویا۔
گیارہواں صدی دے شروع وچ محمود غزنوی نے ایران اُتے حملہ کر دے رے نوں آل بویہ توں چھین لیا تے شیعاں دا قتل عام کیتا۔ اس دوران بوہت توں شیعہ وادئ سندھ ول ہجرت دے گئے۔ محمود غزنوی نے شیعہ سائنس داناں نوں زبردستی اپنے لشکر دا حصہ بنایا چنانچہ البیرونی نے زمین دا قطر ماپنے دے لئی شروع کیتی گئی تحقیق نوں پوٹھوہار دے قصبے پنڈ دادن خان دے قریب مقام اُتے پایۂ تکمیل تک پہنچایا جدونکہ اوہ بادشاہ محمود غزنوی دی حملہ آور فوج وچ طبیب دے طور اُتے شامل کیتے گئے سن۔انہی حملاں دے دوران البیرونی نےمعروف "کتاب الہند" وی لکھی۔ محمود غزنوی دے دو حملاں وچ ملتان توں سیہون تک پھیلی قرامطہ حکومت ختم ہو گئی[۸]۔ انہاں حملاں وچ ملتان دی اسماعیلی آبادی دا قتلِ عام ہویا۔ قرامطہ حکمران ابوفتح داؤد نوں قیدی بنایا گیا۔ ملتان دے شہریاں توں لگ بھگ دو کروڑ دینار تاوان وصول کیتا گیا تے بچے کچھے اسماعیلی بالائی پنجاب تے زیراں سندھ دے مختلف علاقاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے۔ محمود غزنوی نے ہندوستان اُتے ستاراں حملے کیتے جن وچ سونا ، ہیرے اوردیگر قیمتی سرمایہ لُٹیا تاکہ افغاناں نوں خرید کر لشکر بنا سکے۔ دوسری طرف 1060ء وچ سلجوقیاں نے عراق اُتے حملہ کر دے آل بویہ دی حکومت دا مکمل خاتمہ کر دتا اورشیعاں دا قتل عام ہویا ۔ گیارہواں صدی عیسوی دے آخری سالاں وچ ای معروف ایرانی سنی عالم امام غزالی نے "تہافۃ الفلاسفۃ" نامی کتاب لکھی اورعقلی و تجربی علوم دے کفر دا فتویٰ دتا جس دے نتیجے وچ آنے والی کئی صدیاں تک سائنس دان تے فلسفی قتل ہُندے رہے۔ فلسفے دے اٹھائے گئے بنیادی سوالات اُتے تحقیق نہ کرنے دی بدولت سائنسی ترقی دے دروازے بند ہو گئے۔ محمود غزنوی دے بعد قرامطہ حکومت پھرمختصر عرصے دے لئی قائم ہوئی پر بارہواں صدی وچ شہاب الدین غوری نے اس دا مستقل خاتمہ کر دتا تے بعد ازاں صوبہ ملتان دہلی سلطنت دا حصہ بن گیا۔گیارہواں صدی عیسوی وچ ای مصر تے شام دی فاطمی سلطنت داخلی شکست و ریخت دے بعد زوال دا شکار ہو گئی سی تے اسماعیلی وی اہل سنت وانگمتعدد فرقاں وچ بٹ گئے سن۔ اس دوران موقع غنیمت جان کر یورپ توں فلسطین اُتے صلیبی حملاں دا آغاز ہو گیا تے دوسری طرف ترکاں نے شام اُتے حملے شروع کیتے۔ با الاخر بارہواں صدی عیسوی وچ صلاح الدین ایوبی نامی اک سنی وزیر نے اس حکومت دا خاتمہ کر دتا۔ صلاح الدین ایوبی نے عباسی خلافت دے نال الحاق دا اعلان کیتا تے داخلی استحکام پیدا کرنے دے بعد صلیبی حملہ آوراں نوں شکست دی۔ البتہ ایتھے توں مصر تے شام دے شیعاں توں امتیازی سلوک دے طویل سلسلے دا آغاز ہو گیا جو ترکاں دی خلافت عثمانیہ دے زوال تک جاری رہیا۔ اس دے نتیجے وچ شیعہ لبنان تے شام دے پہاڑی علاقاں وچ پناہ لینے اُتے مجبور ہوئے تے کچھ ہجرت کر دے ہندوستان چلے آ ئے۔
تیرہواں صدی عیسوی وچ اسلامی دنیا اُتے چنگیز خان دے حملاں دے نتیجے وچ کچھ شیعہ وادئ سندھ ول تے کچھ ایران وچ شہراں توں دور قائم اسماعیلی قلعاں وچ چلے گئے۔ اوتھے انہاں نے چنگیز دے خلاف تو کامیاب مزاحمت دی البتہ چنگیز دے بیٹے ہلاکو خان نے اسماعیلی مزاحمت نوں شکست توں دوچار کیتا۔ منگول وی محمود غزنوی تے غوری وانگلٹیرے سن۔ ماضی وچ منگولاں نے چین دی فتح دے بعد اوتھے دے سائنس داناں دے علم توں بوہت فائدہ اٹھایا سی اس لئی انہاں نے شیعہ علما نوں قتل کرنے دی بجائے یرغمال بنا لیا۔ انہاں علما وچ خواجہ نصیر الدین طوسی (1201ء –1274ء)سب توں اہم سن۔ انہاں نے منگولاں وچ اثر و رسوخ پیدا کر دے اک وڈی رصد گاہ تے کتب خانہ تعمیر کرایا۔ انہاں نے جغرافیہ، فلسفہ، فلکیات ، منطق، اخلاق تے ریاضی اُتے بیش قیمت کتاباں لکھاں۔ خواجہ نصیر الدین طوسی دی وجہ توں ای شیعہ تہذیب دے آثار مکمل تباہی توں بچ گئے۔ تساں دی علمی عظمت توں متاثر ہو کر ہلاکو خان دے بیٹے تکودار نے اسلام قبول کر لیا۔ افغانستان تے پاکستان وچ مقیم ہزارہ شیعہ انہی منگول شیعاں دی نسل توں نیں ۔ تساں دے شاگرد علامہ حلی نے شیعہ فقہ وچ انقلابی نظریات پیش کیتے۔ انہاں دے دور وچ ایران و عراق وچ شیعیت نوں مزید فروغ ملیا، اس پھیلاؤ نوں روکنے دے لئی معروف سلفی عالم شیخ ابن تیمیہ نے شیعاں دے خلاف اک کتاب "منہاج السنۃ "لکھی۔
چودہواں صدی عیسوی وچ سید علی ہمدانی تے شمس الدین عراقی تے انہاں دے پیروکاراں نے کشمیر وچ قدم رکھیا اورمقامی ہندو آبادی وچ اثنا عشری شیعہ اسلام دی تبلیغ شروع دی۔ 1528ء وچ بلتستان تے کشمیر وچ چک سلطنت قائم ہوئی جس نے ہزاراں ہندوؤں نوں شیعہ اسلام وچ داخل کیتا۔ایہ لوک نوربخشی صوفی سلسلے دے پیروکار سن، انہاں وچوں اکثر بعد وچ اصولی شیعہ بن گئے۔ اک ترک جنگجو سردار مرزا حیدر دگلت نے 1540ء وچ کشمیر اُتے حملہ کیتا تے شیعہ مسلماناں دا قتلِ عام کیتا۔ مرزا دگلت دی واپسی دے بعد چک خاندان دا اقتدار فیر توں بحال ہو گیا۔ 1586ء وچ مغلاں دے ہاتھاں چک سلطنت دے زوال دے بعد کشمیر یوں نوں سنی کرنے دی مہم چلائی گئی جس دی وجہ توں اج شمالی علاقہ جات وچ صرف کارگل ، بلتستان تے گلگت ای اوہ علاقے نیں جتھے شیعہ اکثریت اے۔
سولہواں صدی عیسوی دا آغاز ایران وچ صفوی سلطنت(1501ء –1736ء) دے قیام توں ہویا ۔ صفوی اس زمانے دے باقی بادشاہاں وانگظالم حکمران سن۔اس سلطنت نے آل بویہ دی حکومت تے فاطمی سلطنت دے برعکس شیعہ اسلام دے پھیلاؤ وچ سنی حکمراناں وانگجبر دا سہارا لیا۔ اسی دوران ایران دوبارہ شیعہ اکثریندی ملک وچ تبدیل ہو گیا۔ لبنان ، شام تے حجاز وچ سینکڑاں سالاں توں سنی بادشاہاں دے جبر دا شکار رہنے والے شیعہ علما نوں ایران ول ہجرت دی دعوت دتی گئی تے ایران دوبارہ علم و فلسفے دا مرکز بن گیا۔ ملیا صدرا، میر داماد، شیخ بہائی، میر فندرسکی تے ملیا محسن فیض کاشانی جداں علما پیدا ہوئے تے امام غزالی دے فتوے دا اثر کم ہونے لگیا۔ البتہ اس وقت تک یورپ نے امریکا دریافت کر لیا سی تے دولت دے بل بوتے اُتے افریقہ تے اسلامی دنیا اُتے قبضہ جما رہیا سی۔ایران عثمانی خلیفہ دے نال پے در پے جنگاں تے صفوی بادشاہاں دی فرقہ وارانہ ذہنیت دی بدولت یورپ دے مقابلے دے لئی اسلامی دنیا دی کوئی مدد نہ کر سکا۔ سولہواں صدی عیسوی وچ پنجاب وچ شیعہ اسلام تیزی توں پھیلیا۔ اس سلسلے وچ نمایاں ترین کردار ملتان دے سید جمال الدین یوسف شاہ گردیزی تے اچ شریف دے سید جلال الدین حیدر نقوی دے گدی نشیناں تے جھنگ دے سید محب عالم شاہ جیونہ تے راجن پور دے سید محمد راجو شاہ بخاری نے ادا کیتا۔ البتہ پنجاب وچ انگریزاں دی آمد تک شیعہ ہمیشہ حکومتی عتاب دا شکار رہے، جس دی شدت وچ کمی بیشی ہُندی رہی۔
مغلیہ دور
بابر تے ہمایاں ایرانی صفوی بادشاہاں دے قریب ہونے دی وجہ توں شیعہ سنی تعصب توں پاک سن۔ "تزک بابری"[۹] وچ بابر نے اپنے ولی عہد ہمایاں دے لئی وصیت دی سی کہ: ۔
٭ تو مذہبی تعصب نوں اپنے دل وچ ہرگز جگہ نہ دو تے لوگاں دے مذہبی جذبات تے مذہبی رسوم دا خیال رکھدے ہوئے تے رعایت دے بغیر سب لوگاں دے نال پورا انصاف کرنا۔
٭ شیعہ سنی اختلافات نوں ہمیشہ نظر انداز کر دے رہو، کیونجے انہاں توں اسلام کمزور ہوجائے گا۔
چنانچہ اساں دیکھتے نیں کہ بابر توں لے کر شاہ جتھے تک مغلاں دا طرزِ حکومت کم و بیش اسی حکمت عملی دے محور اُتے رہیا۔ جدوں اورنگ زیب نے اس حکمت عملی توں روگردانی دی تو نتیجہ شورش تے ٹٹ پھوٹ دی شکل وچ نکلا۔ اورنگ زیب دی وفات دے بعد مغلیہ اقتدار تیزی توں مٹتا چلا گیا۔ شروع شروع وچ اکبر دا مذہبی رویہ خاصا سخت گیر رہیا۔ اس نے بااثر عالم شیخ عبدالنبی دے مشورے اُتے حضرت امیر خسرو دے پہلو وچ دفن اک شیعہ عالم میر مرتضی شیرازی دی قبر اکھڑوا دی۔ اکبر دے زمانے وچ بعض سنی علما دی سفارش اُتے متعدد شیعہ رہنما قتل وی ہوئے، جن وچ لاہور کےملا احمد ٹھٹھوی[۱۰] خاص طور اُتے قابل ذکر نیں ۔بعد ازاں ایہی اکبر مذہبی و فرقہ وارانہ لحاظ توں غیر جانبدار ہو گیا، چنانچہ اسی دور وچ ساناں شاہ حسین، گرو نانک تے بھگت کبیر ملتے نیں ۔ اکبر دور وچ اک شیعہ عالم قاضی نور الله شوستری [۱۱] نے ہر فقہ دے ماننے والے دے لئی اس دی فقہ دے مطابق فیصلہ کرنے دی صلاحیت دے سبب بادشاہ دا اعتماد حاصل کر لیا۔اکبر نے نور الله شوستری صاحب کوقاضی القضاۃ دا درجہ دتا۔ اس زمانے وچ سنی علما وچ شیخ عبد الحق محدث دہلوی نمایاں علمی شخصیت سن جن نوں اکبر دے دربار وچ عزت و احترام حاصل سی۔ شیخ عبد الحق محدث دہلوی دی کتاب "تکمیل الایمان"[۱۲] اہل سنت دے بنیادی عقائد دے لئی دستاویز دی حیثیت رکھتی اے۔ دوسری طرف شیخ احمد سرہندی جداں متعصب علما اکبر دے حکیمانہ طرز حکومت توں خوش نئيں سن تے اپنی تسکین دے مواقع تلاش کر دے رہدے سن۔ انہاں علما نے اکبر اُتے اپنی پرستش کروانے دا الزام عائد کیتا تے کفر دے فتوے نوں سیاسی ہتھیار دے طور اُتے استعمال کیتا۔اس دے بعد توں ہن تک کفر تے نکاح ٹوٹنے دے فتوے ایسے لوگاں دے ہاتھاں اِنی مرتبہ جاری ہوئے نیں کہ اک مذاق بن چکے نیں ۔اکبر دے زمانے وچ شیخ احمد سرہندی نے شیعاں دے خلاف "رسالہ ردِ روافض "نامی اک کتاب لکھی جس دا جواب قاضی نور الله شوستری نے 1605ء وچ "احقاق الحق "[۱۳] لکھ کر دتا۔ اس توں شیخ احمد سرہندی دی دشمنی دو آتشہ ہو گئی۔ اسی زمانے وچ اک تے شیعہ عالم میر یوسف علی استر آبادی اخباری روش دے پیروتھے۔اخباری شیعہ بدلتے زمانے دے تقاضاں دے مطابق آیات و احادیث دی روشنی وچ عقل دے استعمال توں اجتہاد کرنے والی اصولی روش دے خلاف سن۔قاضی نور الله شوستری ؒنے شیعاں وچ تنگ نظری تے جمود دی اس لہر دے خلاف وی کم کیتا تے میر یوسف علی استر آبادی دی الجھناں دا جواب "رسالہ اسئلۃ یوسفیہ" دے عنوان توں کتاب لکھ کر دتا۔ اخباری اصل وچ شیعہ سلفی سن، مگر شیعہ کتب وچ عقل دے حق وچ ملنے والی احادیث تے زمانے دے بدلتے تقاضاں دی بدولت ایہ گروہ ختم ہو گیا۔ اکبر دی وفات دے بعد شیخ احمد سرہندی[۱۴] دے مطالبے اُتے جہانگیر نے قاضی نور الله شوستری نوں کوڑے لگانے دی سزا سنائی جس دے نتیجے وچ ستر سال دی عمر وچ انکا انتقال ہو گیا[۱۵]۔ اپنے والد دے برعکس شاہجہاں نے شیعاں دے خلاف کوئی تعصب نئيں برتا البتہ اورنگزیب نے اپنے بھائی داراشکوہ تے دکن دی شیعہ ریاست دے خلاف لشکر کشی دے لئی شیعہ سنی نفرت نوں کامیابی توں استعمال کیتا۔ اسی زمانے وچ مرحوم شیخ احمد سرہندی دے شاگرداں نوں سرکاری سرپرستی میسر آئ اورشیخ احمدسرہندی کومجددالف ثانی کہاجانےلگا۔ اس خطرناک حکمت عملی نے معاشرے اُتے جو اثرات چھڈے انہاں دا اندازہ اس واقعے توں ہو جاندا اے کہ1707ء وچ اورنگزیب دی وفات دی خبر سن کر لاہور وچ مشتعل افراد نے شیعہ امام بارگاہاں تے مساجد نوں اگ لگیا دی[۱۶] ۔ اورنگزیب دے زمانے وچ تینتیس جلداں اُتے مشتمل جو مجموعہ بعنوان "فتاویِ عالمگیری" مرتب کیتا گیا اس وچ شیعہ عقیدے نوں گمراہانہ دسیا گیا ۔ اورنگ زیب ای دے دور وچ تعزیے تے ماتمی جلوس اُتے پابندی لگانے دی کوشش وی ہوئی۔
شمالی ہند اُتے اورنگزیب عالمگیر دی حکومت دے زمانے وچ وادئ کرم وچ افغانستان توں طوری شیعہ قبائل دی آمد ہوئی جنکی تبلیغ دی وجہ توں بوہت توں مقامی بنگش تے اورکزئی پختون شیعہ اسلام ول مائل ہوئے۔ بہادری تے سوجھ بوجھ دے اعتبار توں پختون شیعہ وادئ سندھ دے شیعاں وچ سب توں اگے رہے نیں ۔ 1717ء وچ بنگال وچ اک نومسلم شیعہ نواب مرشدقلی خان دی حکومت قائم ہوئی جس نے حاجی شفیع اصفہانی نامی شیعہ تاجر کےہاتھ اسلام قبول کیدا سی۔ اس دوران دہلی دی مغل حکومت کمزور ہو چکی سی لہٰذا بنگال دے نواب اگرچہ کہنے نوں مغل سلطنت دے ماتحت سن لیکن امور حکومت نوں چلانے وچ مکمل آزاد سن۔ مرشد قلی خان دے خاندان دی حکومت 1740ء وچ اک تے شیعہ نواب علی وردی خان افشار دے ہاتھاں ختم ہوئی۔ افشار سلطنت دا خاتمہ 1757ء دی جنگ پلاسی وچ انگریزاں دے ہاتھاں نواب سراج الدولہ دی شکست توں ہویا۔نواب سراج الدولہ اک مذہبی شیعہ سن تے انہاں نے اپنے دار الحکومت مرشد آباد وچ ہندوستان دی سب توں وڈی امام بارگاہ "نظامت امام باڑہ" تعمیر کرائی جو ہن وی سیاحاں تے زائرین دی توجہ دا مرکز اے۔ اس دوران بنگال وچ شیعہ اسلام متعارف ہویا تے قیام پاکستان دے وقت بنگال دی تقریبا پنج فیصد آبادی ا س مسلک توں تعلق رکھتی سی۔ آزادی دے وقت مرشد آباد ہندوستان دا حصہ قرار پایا، ایہ شہر اج وی بنگال وچ شیعیت دا مرکز اے۔ بنگال وچ شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نیں ، البتہ 2015ء وچ شیعاں اُتے بنگالی داعش نے دو حملے کیتے[۱۷][۱۸]-
شاہ ولی الله محدث دہلوی نے شیعہ سنی نفرتاں نوں کم کرنے دی کوشش دی سی مگر انہاں دے بیٹے شاہ عبد العزیز دہلوی نے 1790ء وچ شیعہ اعتقادات دے خلاف "تحفۃ اثنا عشریۃ" نامی کتاب لکھی ۔اس طرح برصغیر وچ شیعہ مخالف کتب لکھنے دے سلسلے دا آغاز ہویا جو اج تک جاری اے۔ اس دے جواب وچ شیعہ علما وچوں علامہ سید محمد قلی موسوی نے "الأجناد الإثنا عشريۃ المحمديۃ"، آیت الله میر سید حامد حسین نے "عبقات الانوار فی امامۃ الائمۃ الاطہار"[۱۹] تے علامہ سید محمّد کمال دہلوی نے" نزھۃ اثنا عشریۃ"[۲۰] دے عنوان توں کتاباں لکھاں ۔ ریاست جھاجھڑ دے راجا نے علامہ سید محمّد کمال دہلوی نوں بطور طبیب علاج کروانے دے بہانے توں بلوایا تے دھوکے توں زہر پلیا کر قتل کر دتا۔
ایتھے جنوبی ہندوستان وچ شیعیت کااجمالی تذکرہ وی مناسب اے۔1347ء وچ جنوبی ہندوستان دے علاقے دکن وچ پہلی شیعہ سلطنت قائم ہوئی جس نے شیعہ علما نوں ہندوستان ول دعوت دی۔ دکن وچ شیعہ اقتدار کسے نہ کسے شکل وچ 1687 ء تک قائم رہیا۔ مغل بادشاہ اورنگزیب عالمگیر دے ہاتھاں اس دے زوال دے 80 سال بعد جنوبی ہندوستان وچ 1765ء وچ میسور دے ہندو راجا دے شیعہ سپاہ سالار حیدر علی نے بغاوت کر دے سلطنت خداداد میسور قائم دی جو انگریزاں کےساتھ مسلسل جنگاں دے نتیجے وچ 1799ء وچ فتح علی ٹیپو دی شکست دے نال ختم ہو گئی۔انگریز دور وچ حیدرآباد وچ نظام دی ریاست وچ وی شیعاں نوں امن وآزادی کاماحول میسر رہیا۔1947 ء وچ قیام پاکستان اوربعد وچ ریاست حیدرآباد دے بھارت وچ انضمام دے بعد جنوبی ہندوستان دے بوہت توں شیعہ وادئ سندھ ول ہجرت کر گئے۔جنوبی ہندوستان وچ شیعہ سنی تعلقات ہمیشہ چنگے رہے نیں ۔
تالپور سلطنت
1783ء وچ سندھ وچ بلوچ شیعہ سردار میر فتح علی شاہ تالپور نے تالپور سلطنت کوقائم کیتا، جس نے مرہٹاں تے سکھاں دے خلاف کامیابی توں سندھ دا دفاع کیتا۔ میر خاندان نے متعدد مساجد تے امام بارگاہاں قائم کیتیاں۔ ایہ سلطنت 1843 ء وچ انگریزاں دے نال پے در پے جنگاں دے نتیجے وچ ختم ہو گئی ۔ البتہ خیرپور دے میر علی مراد انگریزاں دے نال معاہدہ کرنے دے نتیجے وچ اک چھوٹی سی ریاست بچانے وچ کامیاب ہو گئے جس نوں 1953ء وچ باقی ریاستاں وانگپاکستان وچ ضم کر لیا گیا۔سندھ وچ پختہ صوفی روایات دی وجہ توں شیعہ سنی تعلقات مثالی رہے نیں ۔ شاہ عبد اللطیف بھٹائی تے سچل سرمست نے عزاداری دے لئی مرثیے وی لکھے۔ اکیسواں صدی دے آغاز وچ سندھ وچ دیوبندی مدارس دی ودھدی ہوئی تعداد دی وجہ توں مذہبی دہشت گردی وچ اضافہ ہویا اے تے پیپلز پارٹی جیسی مضبوط سیاسی جماعت وی کالعدم گروہاں توں تعاون کرنے نوں ترجیح دینے لگی۔
سلطنتِ اودھ
دہلی دی مغلیہ سلطنت دی شکست و ریخت دے دوران جو نیم آزاد تے خود مختار حکومتاں قائم ہوئاں انہاں وچوں اک ریاست اودھ (1722ء تا 1857ء)وی سی۔ اودھ دی ریاست وی سلطنت دہلی دی بالادستی تسلیم کردتی سی تے اس دے کئی حکمران مغل بادشاہ دے عہدیدار سن۔ آصف الدولہ دے زمانے (1775ء تا 1797ء) وچ ایران و عراق توں اصولی شیعہ علما دی آمد ہوئی جنہاں نے لکھنؤ وچ علمی مرکز قائم کیتا۔ آصف الدولہ دے وزیرِ اعظم حسن رضا خان نے نہ صرف شیعہ علما دی خصوصی سرپرستی دی بلکہ عراق وچ نجف تے کربلا دی دیکھ بھال دے لئی وی اودھی خزانے توں لگ بھگ دس لکھ روپے سالانہ بجھوائے جانے لگے جدونکہ پنج لکھ دے صرفے توں دریائے فرات توں نہرِ ہندی نکلوائی گئی جس نے نجف تا کربلا دا علاقہ سرسبز کر دتا۔ 1818ء توں 1821ء دے دوران سید احمد بریلوی نے شمالی ہندوستان وچ مسلماناں دے عقائد دی تبدیلی دی مہم چلائی، اوہ لکھنؤ تے اودھ وی گئے، اوہ انہاں مہمات دے دوران مقامی صوفی مسلک دے اہلسنت تے اہل تشیع دے عقائد اُتے تندوتیز تنقید کیتا کر دے سن۔[۲۱][۲۲] جس اُتے سلطنت اودھ دی حکومت نے کوئی روک نہ لگائی۔ چنانچہ لکھنؤ وچ شیعہ مجتہد علامہ سید دلدار علی نقوی [۲۳] نے انہاں توں اک مناظرہ وی کیتا۔ اس قسم دے بین المسالک مکالمے مسلماناں دی تہذیبی زندگی دا خاصہ رہے نیں ۔ اٹھارہ سو ستاون کی جنگ آزادی وچ انگریزاں دے خلاف مزاحمت کاحصہ بننے دی وجہ توں اس سلطنت دا خاتمہ ہو گیا[۲۴]۔
سکھ دور
پنجاب وچ سکھاں دے پنجاہ سالہ دور (1799 ء – 1849 ء )ماں تمام مسلماناں بشمول شیعاں دے خلاف انتقامی کاروائیاں دی وجہ توں مجالس تے عزاداری دا سلسلہ وی متاثر ہویا سی البتہ وقت دے نال نال اس انتقام دی شدت وچ کمی آندی گئی سی جس دی اک وجہ شیعاں دی جانب توں عزاداری اُتے پابندی دی کوشش دے خلاف مزاحمت سی۔ اس زمانے وچ پیر سید لال شاہ نے پنجاب بھر وچ عزاداری دی بقا دے لئی جدوجہد دی ۔ اگے چل کر لاہور دے شیعہ [[ فقیر خاندان اور جھنگ کے شاہ جیونہ خاندان نے سکھ حکومت میں اثر و رسوخ پیدا کر لیا۔
انگریز دور
انگریزوں کی طرف سے بنگال میں مغلوں کے شیعہ گورنر، سلطنت اودھ اور تالپور سلطنت کا خاتمہ شیعیت کے لیے بڑا دھچکا ثابت ہوا۔ علامہ سید محمد باقر دہلوی سمیت متعدد شیعہ علما 1857 ء دی جنگ آزادی وچ کردار ادا کرنے دی وجہ توں توپاں دے اگے باندھ کر شہید کر دتے گئے۔ 1849 ء وچ سکھ سلطنت دے زوال وچ پنجاب دے مسلماناں نے انگریزاں دا نال دتا سی تے اس دے اٹھ سال بعد ہونے والی جنگ آزادی وچ وی پنجاب اُتے سکون رہیا سی۔ اس وجہ توں پنجاب وچ مسلماناں نوں انگریز حکومت ول توں نوازا گیا ۔ اس طرح پنجاب وچ پہلی بار شیعاں نوں حکومتی مداخلت توں نجات ملی تے انہاں نے آزادی توں اپنی رسومات بجا لانا شروع کیتیاں۔پنجاب بھر وچ متعدد امامبارگاہاں دا قیام عمل وچ آیا۔ اس دوران افغانستان توں نواب علی رضا خان قزلباش نے لاہور ول ہجرت دی تے موچی دروازہ لاہور وچ علامہ سید ابو القاسم الحائری دی زیر سرپرستی اک شیعہ مدرسہ قائم کیتا۔اسی دوران لاہور وچ عزاداری نوں عروج ملیا۔ قزلباش خاندان نے پشاور وچ وی عزاداری نوں فروغ دتا۔
انگریز دور وچ شیعہ سنی کشیدگی زیادہ تر زبانی حد تک ای رہی، نیز حکومت نے امن و امان دی غرض توں غیر جانبداری دا رویہ اپنائےرکھا ۔ دونے فرقاں توں تعلق رکھنے والے مغربی تعلیم یافتہ سیاسی رہنماؤں نے وی اس مسئلے نوں اپنی سیاست تے انا دا محور بنانے توں گریز کیتا۔ اس دور وچ کانگریس تے مسلم لیگ دے پلیٹ فارم توں سیاست داناں، عام لوگاں تے وڈے علما دی زیادہ توجہ انگریزی اقتدار دے خلاف وڈی لڑائی اُتے ای مرکوز رہی۔ البتہ انگریز دور وچ شمالی ہند وچ مدرسہ دیوبند دا قیام عمل وچ آیا جس نے شیعہ سنی اختلافات دی بنیاد اُتے عام مسلماناں وچ کشیدگی دا آغاز کیتا ۔ پنجاب دے قصبے قادیان وچ مرزا غلام احمد قادیانی نے نبوت ، مہدویت تے مسیح موعود ہونے دا دعوا کیتا۔لاہور دے شیعہ عالم سید علی الحائری نے مرزا غلام احمد قادیانی کےدعاوی کےخلاف متعدد رسالے تصنیف کیتے۔ وادئ کرم دے شیعاں نے چالیس سال انگریزاں دے حملاں دے خلاف کامیاب مزاحمت دی البتہ 1893 ء وچ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن دی شیعہ نسل کشی دی مہم دی وجہ توں ہندوستان توں الحاق کر لیا تے کرم ملیشیا دا قیام عمل وچ آیا۔ اسی دوران افغانستان دے کچھ ہزارہ شیعہ کوئٹہ آ گئے۔ انگریز دور وچ ای لکھنؤ وچ فسادات ہوئے جنہاں دے اثرات پورے ہندوستان وچ پھیل گئے۔ انہاں اہم واقعات دا تفصیلی ذکر اگے آئے گا۔
تحریک پاکستان وچ شیعاں دا کردار
یوں تو تحریک پاکستان وچ سبھی اہل تشیع نے حصہ لیا لیکن کچھ شخصیتاں ایسی نیں جنہاں دے بغیر پاکستان دی تریخ نامکمل رہتی اے۔ پاکستان دے بانی محمد علی جناح جنہاں قائد اعظم تے بابائے قوم دے لقب توں نوازا گیا،25 دسمبر 1876ء نوں وزیر مینشن، کراچی، سندھ دے اسماعیلی شیعہ گھرانے وچ پیدا ہوئے۔ بعد وچ تساں نے اثنا عشری مکتب نوں قبول کیتا [۲۵]۔[۲۶][۲۷] دوسری اہم ترین شخصیت سر آغا خان سوم دی اے جو 1906ء توں 1912ء تک مسلم لیگ دے پہلے صدر رہے۔1906ء وچ انہاں نے 35 نامور مسلماناں دے اک ممتاز وفد دی شملہ وچ قیادت دی تے برصغیر دے مسلماناں دی جانب توں اک یادداشت پیش دی۔ اپنے تاریخی خطاب وچ انہاں نے برطانوی وائسرائے اُتے زور دتا کہ مسلماناں نوں اک جداگانہ قوم دے طور اُتے تسلیم کیتا جائے تے انہاں دی تکریم دی جائے نیز انہاں لوکل باڈیز تے قنون ساز کونسل دونے وچ نمائندگی دی جائے۔ 1930ء تے1931ء وچ گول میز کانفرنس وچ مسلماناں دی نمائندگی دی۔ سر آغا خان نوں لندن وچ ہونے والی گول میز کانفرنس دے لئی مسلماناں دے ترجمان دے طور اُتے مدعو کیتا گیا جتھے علامہ اقبال نے مسلماناں دے لئی سر آغا خان دی خدمات نوں خراج تحسین پیش کر دے ہوئے کہیا ’’اساں نے کانفرنس دے روبرو ایہ مطالبات آغا خان دی رہنمائی وچ پیش کیتے نیں جنہاں اساں سب دل توں سراہتے نیں تے برصغیر دے مسلمان انہاں توں محبت کر دے نیں ‘‘۔ تیسری اہم ترین شخصیت راجا امیر حسن خان آف ریاست محمود آباد (جس دی آمدنی دا اندازہ انہاں دناں ماہانہ 40لاکھ روپیہ سی) دی بھر پور مالی مدد توں آل انڈیا مسلم لیگ دی بنیاد رکھی گئی۔ انہاں دی وفات دے بعد انہاں دے فرزند امیر احمد خان راجا بنے تے مسلم لیگ دے کم عمر ترین ممبر بنے۔ سن 1937ء وچ آل انڈیا مسلم لیگ دے سالانہ لکھنؤ اجلاس اوربعدکی رابطہ عوام مہم دا خرچہ راجا صاحب نے اٹھایا۔ مسلم اسٹوڈنٹس فیڈریشن دی بنیاد رکھی تے اس دے صدر رہے نیز اسی فیڈریشن دی کاوشاں دی بدولت 1946ء دے انتخابات وچ مسلم لیگ بھاری اکثریت توں کامیاب ہوئی۔ مرزا ابوالحسن اصفہانی وی تحریک پاکستان دے سرگرم رہنما سن۔ حبیب بینک والے سیٹھ محمد علی نے وی متعدد موقعاں اُتے تحریک پاکستان دی مالی مدد دی 1948ء وچ نو زائیدہ ریاست دے ملازمین دی تنخواہاں ادا کرنے دے لئی 80 ملین روپے دا چیک قائد اعظم نوں دتا۔ پی آئی اے دی بنیاد رکھنے والے مرزا احمد اصفہانی ؛مسلم کمرشل بینک دے بانی سر آدم جی؛ راجا غضنفر علی خان تے نواب فتح علی خان قزلباش تک شیعہ رہنماؤں دی اک طویل فہرست اے جنہاں نے پاکستان دے قیام وچ کلیدی کردار ادا کیتا۔ اسی طرح خواتین وچوں فاطمہ جناح مادر ملت، ملکۂ اوَدھ، صغریٰ بیگم،لیڈی نصرت ہارون تے لاہور دے سیکریٹریٹ دی عمارت اُتے پاکستان کا پرچم لہرانے والی شیر دل خاتون فاطمہ صغریٰ دے ناں قابل ذکر نیں ۔
1947ء وچ جن علاقاں وچ پاکستان بنا اوتھے صوبہ سرحد نوں چھڈ کر ہر جگہ سنی بریلوی مکتبہِ فکر دے پیروکاراں دی اکثریت سی۔ چونکہ بریلوی مسلک وچ تصوف نوں خاصی اہمیت حاصل اے تے تصوف دا روحانی سلسلہ حضرت علی توں شروع ہُندا اے۔ لہذا بریلویاں تے اہلِ تشیع دے درمیان اختلاف دے باوجود رواداری دی فضا ای رہی اے۔
وادئ سندھ وچ شیعہ دشمنی
شیعہ ثقافت اُتے تنقید وچ تیزی
وادئ سندھ وچ قیام پاکستان توں پہلے عوام نوں دہشت زدہ کر دے صرف اک قسم دی مذہبی ثقافت وچ ڈھالنے دی کوشش سب توں پہلے 1820ء دی دہائی وچ سید احمد رائے بریلی تے شاہ اسماعیل دہلوی نے دی۔ انہاں دو نیم خواندہ حضرات دا کردار اس خطے دی مذہبی تریخ وچ بوہت اہم اے، جس دا اثر اج وی بھارت دے صوباں اترپردیش،تے ہریانہ دے نال نال پاکستان دے پختون تے مہاجر اکثریت والے علاقاں وچ دیکھیا جا سکدا اے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں پورے ہندوستان اُتے انگریزاں دی حکومت قائم ہو چکی سی مگر پنجاب تے پختون خواہ دے علاقاں وچ سکھاں دا دور چل رہیا سی۔1786ء وچ پیدا ہونے والے سید احمد رائے بریلی نے پہلے عالم دین بننے دی کوشش دی مگر کند ذہن ہونے دی وجہ توں ناکام ہوئے۔ 1811ء وچ امیر خان نامی ڈاکو دی فوج وچ شامل ہوئے جس نے ست سال بعد انگریزاں توں معاہدہ کر دے ہتھیار ڈال دتے تے تساں بے روزگار ہو گئے۔ 1817ء توں 1820ء تک مختلف شہراں وچ فیر کر مذہبی رہنما بننے دی کوشش وچ ناکامی دے بعد سید احمد بریلوی1821ء نوں حج کرنے چلے گئے[۲۸]- 1820ء وچ سید احمد رائے بریلی نے لکھنؤ وچ اہل سنت نوں عزاداری اُتے حملے دے لئی اکسایا تے کہیا کہ تعزیہ توڑنے دا ثواب بت شکنی جیسا اے[۲۹]- حج دے دوران شیخ محمد بن عبدالوہاب دی تحریک توحید والعدل ،جو وہابیت دے ناں توں معروف سی، توں متاثر ہوئے تے شیخ محمد بن عبد الوہاب دی کتاب، ''کتاب التوحید'' توں آشنا ہوئے۔ کتاب التوحید دے مفاہیم نوں انہاں حضرات نے اپنی کتاباں ''تقویۃ الایمان '' تے ''صراط مستقیم'' وچ پیش کیتا۔ انہاں کتاباں نوں انگریز ایسٹ انڈیا کمپنی نے شائع تے تقسیم کرنے وچ مدد دی نیز انگریزاں نے مسلماناں وچ پائی جانے والی محرومیاں نوں سکھاں دے خلاف استعمال کر نے دے لئی سید احمد اورشاہ اسماعیل دہلوی نوں اپنے زیر انتظام علاقاں وچ لشکر سازی دی مکمل آزادی دی[۳۰][۳۱]۔ سواد اعظم دی نمائندگی کر دے ہوئے متعدد حنفی علما نے سید احمد رائے بریلی تے شاہ اسماعیل دہلوی دے انحراف دے خلاف کتب تحریر کیتیاں جن وچ علامہ فضل حق خیر آبادی،مولانا عبدالمجید بدایونی، مولانا فضل رسول بدایونی، مفتی صدر الدین آزردہ، مولانا محمد موسیٰ اورمولانا ابوالخیر سعید مجددی نمایاں سن۔انہاں بزرگاں دے پیروکار بعد وچ بریلوی کہلائے۔ 1831 ء وچ سید احمد بریلوی تے انہاں دے ساتھیاں دی طالبانی حکومت توں اکتائے ہوئے مسلماناں تے سکھاں دے اشتراک عمل دے نتیجے وچ بالاکوٹ دے مقام اُتے انہاں دے قتل دے بعد انہاں حضرات دی تحریک دا دوبارہ ظہور 30 مئی 1867ء وچ دار العلوم دیوبند دے قیام دی شکل وچ ہویا۔ بانی دار العلوم دیوبند مولانا رشیداحمد گنگوہی نے فتویٰ دتا کہ :۔
"محرم وچ ذکر شہادت حسین کرنا اگر چہ بروایات صحیح ہو جاں سبیل لانا ،شربت پلانا چندہ سبیل تے شربت وچ دینا جاں دودھ پلانا سب ناجائز تے حرام اے"۔[۳۲]
اسی دوران وچ مرزا غلام احمد قادیانی صاحب نے وی عزاداری اُتے شرک دا فتویٰ لایا تے شیعاں نوں اسلام دے آنگن وچ پئی نجاست قرار دتا[۳۳][۳۴] ۔ علامہ سید علی الحائری نے "وسیلۃ المبتلا"،"تبصرۃ العقلا"، "مہدی موعود" تے "مسیح موعود" دے عنوان توں مختصر اردو کتابچے تے اک چار جلداں اُتے مشتمل فارسی کتاب "غایۃ المقصود" لکھ کر مرزا غلام احمد قادیانی نوں جواب دتا۔ دوسری طرف شیعہ علما نے متعدد مناظرے کیتے جس دے نتیجے وچ شیعہ مکتب فکر نوں اپنا پیغام لوگاں تک پہنچا نے تے غلط فہمیاں نوں دور کرنے دا موقع ملیا تے اس طرح شمالی ہند وچ شیعیت نوں مزید فروغ حاصل ہویا۔ اس سلسلے وچ علامہ سید محمد باقر چکڑالوی دا ناں خصوصی طور اُتے قابل ذکر اے۔عزاداری اُتے سب توں پہلا حملہ مولانا قاسم نانوتوی دی قیادت وچ دار العلوم دیوبند دے طلبہ نے کیتا۔ دیوبند قصبے دے رہائشی اہل سنت محرم وچ یاد کربلا مناندے سن۔ مولانا قاسم نانوتوی نے طلبہ دا جتھہ بنا کر دیوبند دے رہائشی اہل سنت نوں دہشت زدہ کیتا تے کربلاکی یاد منانے توں روک دتا۔[۳۵]
پختون علاقاں وچ منظم شیعہ کشی
دیوبند مکتب دی اس سوچ کاپہلا نتیجہ افغانستان دے شاہ امیر عبد الرحمن ول توں 1891ء توں 1893ء تک دی جانے والی ہزارہ قبائل دی نسل کشی تے انکی جائداد دی پشتوناں وچ تقسیم اورانکو غلام اورلونڈیاں بناکر فروخت کرنے دا عمل سی جس دے نتیجے وچ افغانستان دے ہزارہ قبیلے دی آبادی وچ 60فیصد تک کمی آ گئی ۔[۳۶] امیر عبد الرحمن خان نے اپنی حکومت دا نظام چلانے دے لئی ہندوستان توں دیوبندی علما منگوائے سن جنہاں نے شیعاں دے کافر ہونے تے انہاں دی جان و مال دے حلال ہونے دا فتویٰ دتا۔ ایہ جدید انسانی تریخ دی پہلی نسل کشی سی جس دے نتیجے وچ پنج لکھ انسان لقمۂ اجل بنے۔ اسی دوران وچ کچھ ہزارہ خاندان ہجرت کر دے کوئٹہ وچ آ گئے جو انگریزاں دے قبضے وچ ہونے دی وجہ توں انہاں دے لئی پناہ گاہ ثابت ہویا۔ کرم ایجنسی دے شیعہ قبائل افغان شاہ دی ایسی فرقہ وارانہ کاروائیاں دے خوف توں ہندوستان دی انگریز حکومت توں ملحق ہو گئے تے یوں فاٹا دا بندوبست عمل وچ آیا۔ ہندوستان وچ انگریزاں دے قنون دی مساوات تے بہتر انتظامی اقدامات دی بدولت اس سوچ نوں قتل عام دا دائرہ وادی سندھ تک پھیلانے دا موقع نہ مل سکا۔ کرم ایجنسی دے بعد باقی قبائل نے وی انگریز حکومت دا حصہ بننے دا فیصلہ کیتا۔ اس تاریخی عمل جس کاآغاز شیعہ دشمنی توں ہویا، نے مستقبل وچ بننے والے ملک پاکستان دی شمال مغربی سرحد نوں متعین کیتا۔ اس تریخ دا ای نتیجہ اے کہ ریاض بسرا توں لیکر ملک اسحاق تے داود بادینی تک جداں تربیت یافتہ قاتلاں نوں قندھار دے دیوبندی علاقاں وچ پناہ ملتی رہی اے۔
لکھنؤ وچ اشتعال انگیزی
تفصیلی لی لئی ویکھو: لکھنؤ کی عزاداری
1906ء وچ لکھنؤ دے عزاداری دے جلوساں مقابلے وچ دیوبندی علما ول توں مدح صحابہ دے ناں توں جلوس نکالنے دا سلسلہ شروع کیتا گیا[۳۷]۔ انہاں جلوساں نوں نکالا تو صحابہ دے ناں اُتے جاندا لیکن انہاں وچ کربلا دے واقعے اُتے گفتگو تے نعرے بازی ہویا کردتی جس وچ بنی امیہ دی وکالت دی جاندی۔ عاشورا دے دن ایہ سب کرنے توں شیعاں وچ اشتعال پھیل گیا۔ انگریزحکومت نے فرقہ وارانہ فساد دے خطرے دے پیش نظر انہاں جلوساں اُتے پابندی لگیا دی۔ لکھنؤ نوں ٹارگٹ کرنے دا مقصد ایہ سی کہ ایہ شہر اس وقت ہندوستان وچ شیعاں دا ثقافتی مرکز سی۔ لکھنؤ وچ اس اشتعال دے بعد فرقہ وارانہ لٹریچر چھپنے لگیا، جو لکھنؤ تک محدود نہ رہیا بلکہ وادی سندھ وچ وی آیا۔ 1920ء وچ مرزا حیرت دہلوی نے "کتاب شہادت" دے عنوان توں اک کتاب لکھی جس وچ حضرت علی و حسنین دی شان وچ گستاخی تے ملوکیت بنی امیہ دی وکالت کیتی گئی سی۔۔[۳۸] لکھنؤ شہر وچ تو انگریز حکومت دے حسن انتظام تے قنون دے مساوی نفاذ نے قتل و غارت تک نوبت نئيں آنے دی، لیکن پنجاب تے پختون خواہ دے بعض علاقاں وچ محرم دے جلوساں اُتے حملے ہوئے۔ 1931ء وچ دیوبندی عالم مولانا عبد الشکور لکھنؤی نے لکھنؤ وچ اک دیوبندی مدرسہ قائم کیتا تے دوبارہ مدح "صحابہ" دے سلسلے دا آغاز کر دتا۔ اس اشتعال انگیزی دا نتیجہ اس وقت سامنے آیا جدوں 1938ء وچ اس جلوس دے رد عمل دے طور اُتے لکھنؤ دے شیعہ حضرات نے بنی امیہ اُتے تبرے دے جلوس نکالنے شروع کر دتے۔ ایہ اوہ زمانہ سی جدوں برصغیر دی آزادی دے تاریخی لمحات قریب آ چکے سن تے ایتھے مسلمان آپس وچ لڑپڑے سن۔ اکتوبر 1939ءکومولانا ابو الکلام آزاد کلکتہ توں لکھنؤ تشریف لیائے تے ست دن تک مختلف شیعہ سنی رہنمااں توں ملاقاتاں کیتیاں۔ اس کوشش دا نتیجہ ایہ ہویا کہ شیعہ حضرات نے تبرے دے جلوس نکالنا بند کر دتے[۳۹] البتہ مولانا عبد الشکور لکھنؤی فیر وی صحابہ دے ناں اُتے فتنہ انگیزی توں باز نئيں آ ئے تے نتیجتا حکومت نوں اس سلسلے اُتے پابندی لانا پئی۔ 1940ء وچ دہلی وچ عزاداری دے جلوس اُتے بم توں حملہ کیتا گیا [۴۰]۔ اس حملےکو محرم دے جلوساں اُتے ہونے والا پہلا بم دھماکا کہیا جا سکدا اے- مولانا عبد الشکور 1942ءماں سیڑھیاں توں گر کر فوت ہو گئے۔[۴۱]
تحریک پاکستان تے فرقہ وارانہ ذہنیت
جنگ عظیم دوم دی وجہ توں کمزور ہونے والے انگریزاں دے ہندوستان توں جانے تے مسلم لیگ دی تحریک دے نتیجے وچ ہندوستان دے شمال مغرب وچ اک مسلمان ریاست دے ممکنہ قیام دی آہٹ پا کر علما دیوبند وچوں کچھ نے اس وجہ توں قیام پاکستان دی مخالفت دی کہ اس تحریک نوں چلانے والے محمد علی جناح[۴۲][۲۷] تے اخراجات برداشت کرنے والے راجا صاحب محمود آباد شیعہ سن[۲۵]،[۴۳]۔ دیوبندی مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ تے جدت پسند ہونے دی وجہ توں صرف ناں دے مسلمان سن[۲۷]۔چنانچہ مولانا عطا اللہ بخاری نے جتھے مولانا آزاد دے غیر متعصب سیاسی موقف نوں نقل کیتا اوتھے گاہے گاہے اپنی مخالفت دی اصلی وجہ وی بیان دی۔ مولانا صاحب دے الفاظ وچ محمد علی[۴۴][۴۵] غضنفر علی تے دوسرے علی ناں والے لوک نیا ملک اس لئی نئيں بنا رہے کہ اس نوں ہمارے حوالے کر دتیاں۔ البتہ کچھ ہور سخت گیر علما نے قیام پاکستان نوں ناگزیر سمجھتے ہوئے وادی سندھ ول ہجرت شروع دی تے دوبارہ توں سید احمد بریلوی تے شاہ اسماعیل دہلوی دی یک ثقافتی ریاست دے قیام دی کوششاں شروع کر دتیاں۔ 26 اگست 1941ء نوں لاہور وچ جماعت اسلامی دا قیام عمل وچ آیا۔[۴۶] مولانا مودودی اگرچہ روایندی فرقہ پرست عالم نئيں سن مگر اپنی جماعت اسلامی دے پیغام نوں قبول نہ کرنے والاں نوں ناں نہاد مسلمان سمجھدے سن۔ اس طرح جماعت اسلامی وی اک قسم دا فرقہ بن گئی۔ البتہ جماعت اسلامی محدود تعداد مگر منظم ارکان دا حامل فرقہ اے، جس نوں انگریزی زبان وچ کلٹ[۴۷] کہنا زیادہ مناسب ہو گا۔ 1944ء وچ لاہور دے نواحی قصبے امرتسر وچ تنظیم اہل سنت دے ناں توں اک شیعہ مخالف دیوبندی جماعت دا قیام عمل وچ لایا گیا۔ 26اکتوبر 1946ءکو مولانا شبیر احمد عثمانی نے جمعیت علمائے اسلام قائم دی جو مسلم لیگ دے متوازی سیاسی جماعت سی،کیونجے دیوبندی علما محمد علی جناح دے جدید نظریات اُتے مبنی تصورپاکستان نوں غلط سمجھدے سن[۴۸]۔ جدوں قائد اعظم نے 11 اگست 1947ء دی تقریر وچ ریاست دی نظر وچ سب شہریاں کوبلا تفریق مذہب مساوی قرار دتا تو 1 ستمبر 1947ء نوں مولانا شبیر احمد عثمانی نے اخبارات وچ اک بیان جاری کیتا جس دا اک اک لفظ قائد اعظم دی اس تقریر دی مخالفت اُتے مبنی سی[۴۹]، یوں اک سرد جنگ شروع ہو گئی۔ پاکستان دے قیام توں پہلے ای دیوبندی علما نے شیعاں دی نماز جنازہ پڑھنے نوں حرام قرار دے رکھیا سی تے مولانا شبیر احمد عثمانی وی شیعاں دے لئی ایہی سوچ رکھدے سن[۴۱]- لہٰذا قائد اعظم دی پہلی نماز جنازہ گورنر ہاؤس وچ انہاں دے اپنے مسلک دے مطابق پڑھی گئی[۴۲] مگر جدوں عوام وچ نماز جنازہ پڑھانے دی باری آئ تو حکومت نے مولانا شبیر احمد عثمانی نوں طلب کیتا تاکہ بعد وچ جنازہ پڑھنے والاں دے خلاف کوئی فتنہ کھڑا نہ ہو سکے۔ اس دے باوجود "فتاویٰ مفتی محمود" وچ شیعہ حضرات دا جنازہ نہ پڑھنے دے فتواں ذیل وچ قائد اعظم دے شیعہ ہونے دی وجہ توں علامہ شبیر احمد عثمانی ول توں انہاں دا جنازہ پڑھنے نوں گناہ قرار دتا گیا اے[۴۴]۔ جدوں انہاں توں سوال کیتا گیا کہ تساں نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیاں پڑھائی تو انہاں نے اپنے فتواں توں رجوع کرنے دی بجائے اک خواب سُنیا کر سوال نوں ٹال دتا۔[۵۰] دوسری طرف دیوبندی علما مولانا نور الحسن بخاری، مولانا دوست محمد قریشی، مولانا عبد الستارتونسوی دیوبندی وغیرہ نے پاکستان بھر وچ شیعہ مخالف جلسے کیتے تے لوگاں نوں فسادات دے لئی اکسایا۔[۵۱] لہٰذا قیام پاکستان دے بعد ای شیعاں اُتے حملے شروع ہو گئے۔
پاکستان وچ شیعہ مخالف مہم کاآغاز
1948ء وچ روزنامہ احسان نے اپنے اداریے وچ شیعاں دے عقائد تے ثقافت اُتے تنقید دی تے انہاں نوں تلقین دی کہ انگریز دور نوں بھول کر نویں ملک وچ مسلماناں وانگرہنا سیکھاں۔ اس اخبار نوں سرکاری اداراں وچ وی منگوایا جادا سی، چنانچہ اس اداریے دے خلاف شیعاں نے ملک گیر احتجاج کیتا جس دے نتیجے وچ حکومت نے نفرت پھیلانے دے جرم وچ اخبار اُتے تن ہزار روپیہ جرمانہ عائد کیتا۔ 1949ء وچ چوٹی زیراں تے 1950ء وچ نارووال وچ عزاداری اُتے حملے ہوئے۔ 1951ء وچ پنجاب اسمبلی دے الیکشن وچ شیعہ امیدواراں دے خلاف فرقہ وارانہ بنیاداں اُتے مہم چلائی گئی تے انھاں کافر قرار دتا گیا[۳۹]۔ ستم ظریفی ایہ کہ 24جنوری 1951ء وچ کراچی وچ سب مکاتب فکر بشمول شیعہ دے علما نے پاکستان وچ اسلام دے نفاذ دے لئی 22 نکات ترتیب دتے،[۵۲] جدونکہ عملی حقائق کچھ تے ای بتا رہے سن۔ 1953ء وچ قادیانیاں دے خلاف چلنے والی مہم وچ شیعہ رہنما وی شامل ہوئے۔ دو سالاں دے لئی دیوبندی علما دی توجہ ختم نبوت دے معاملے اُتے مرکوز رہنے دی وجہ توں شیعاں اُتے کوئی حملہ نہ ہویا۔ شیعہ مخالف حملاں دا دوبارہ آغاز 1955ء وچ ہویا جدوں پنجاب وچ پچیس تھاں اُتے عزاداری دے جلوساں تے امام بارگاہاں اُتے حملے کیتے گئے جن وچ سینکڑاں لوک زخمی ہوئے۔ اسی سال کراچی وچ اک مولانا صاحب نے افواہ اڑائی کہ شیعہ ہر سال اک سنی بچہ ذبح کر دے نیاز پکاندے نیں، اس افواہ دے زیر اثر کراچی وچ اک بلتی امامبارگاہ اُتے حملہ ہویا تے بارہ افراد شدید زخمی ہو گئے[۳۹]۔
پاکستان وچ شیعہ کشی
دیوبندی تنظیماں نوں پاکستانی قیادت دے نال اپنے تعلقات نوں استوار کرنے تے پاکستان دے ریاستی ڈھانچے وچ اک غیر سرکاری مسلح قوت دے طور اُتے جگہ بنانے دا موقع 1948ءکے کشمیر جہاد دے دوران ملیا۔ البتہ پاکستان نوں اس دی بھاری قیمت چکانا پئی کیونجے جن دیوبندی قبائل دے لشکر اُتے انحصار کر دے کشمیر اُتے حملہ کیتا گیا انہاں نے پیشہ وارانہ فوج وانگپیش قدمی دی بجائے بارہ مولہ دے مقام اُتے ہندوؤں دی لڑکیاں نوں لونڈی بنانا تے انہاں دے گھر دے سامان نوں لُٹنا شروع کیتا۔ اس دوران ہندوستان نوں سرینگر وچ پیراشوٹ دی مدد توں فوج اتارنے تے ائیرپورٹ اُتے قبضہ کرنے دا موقع مل گیا جس نے انہاں قبائل نوں پیچھے دھکیل کر وادئ سندھ دے دریاواں دی شہ رگ پرقبضہ کر لیا۔ پاکستان وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات 1950 ء وچ وادئ کرم اُتے دیوبندی قبائل دے حملے دی صورت وچ ہوئی، جو 1948ء وچ جہاد کشمیر دے ناں اُتے اسلحہ تے مال غنیمت سمیٹ کر طاقتور ہو گئے سن۔ 1956ء وچ وادئ کرم دوبارہ حملاں دا نشانہ بنی۔ پنجاب وچ شیعہ کشی دی پہلی واردات 1957ء وچ ملتان دے ضلع مظفر گڑھ دے گاؤں سیت پور وچ ہوئی جتھے جلوس اُتے حملہ کر دے تن عزاداراں نوں قتل کر دتا گیا۔ حکومت ول توں عدالتی کمیشن قائم کیتا گیا تے اس واردات وچ ملوث پنج دہشت گرداں نوں سزائے موت دتی گئی۔ اسی سال احمد پور شرقی وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراؤ دے نتیجے وچ اک شخص جان بحق تے تن شدید زخمی ہوئے۔ جون 1958ء وچ بھکر وچ اک شیعہ خطیب آغا محسن نوں قتل کر دتا گیا۔ قاتل نے اعترافی بیان وچ کہیا کہ مولانا نور الحسن بخاری دی تقریر نے اس نوں اس جرم اُتے اکسایا سی جس وچ شیعاں نوں قتل کرنے والے نوں غازی علم دین شہید توں نسبت دتی گئی سی تے جنت دی بشارت دتی گئی سی[۳۹]۔ مولانا نور الحسن بخاری کوکوئی سزا نہ ملی۔ جوں جوں پاکستان وچ نفاذ اسلام دی تحریک زور پکڑتی گئی، معاشرے نوں دیوبندی قسم دے مذہبی سانچے وچ ڈھالنے دے عمل وچ اضافہ ہُندا گیا۔ عجیب بات ایہ سی کہ شیعہ علما وی نفاذ اسلام دی تحریکاں دا نال دیندے رہے۔
پاکستان دی ابتدائی تریخ وچ 1963ء دا سال سب توں زیادہ خونریز ثابت ہویا۔ اسی سال جنرل ایوب نے علما دے احتجاج دے دباؤ وچ آ کر پاکستان دا ناں اسلامی جمہوریہ پاکستان رکھیا۔ 3 جون 1963ء نوں بھاٹی دروازہ لاہور وچ عزاداری دے جلوس اُتے پتھراں تے چاقوؤں توں حملہ کیتا گیا جس دے نتیجے وچ دو عزادار قتل تے سو دے قریب زخمی ہوئے۔[۵۴] نارووال، چنیوٹ تے کوئٹہ وچ وی عزاداراں اُتے حملے ہوئے ۔ اس سال دہشت گردی دی بدترین واردات سندھ دے ضلعے خیر پور دے گاؤں ٹھیری وچ پیش آئ جتھے سرکاری اعداد و شمار دے مطابق 120 عزاداراں نوں کلہاڑیاں تے تلواراں دی مدد توں ذبح کیتا گیا۔[۵۵][۵۶] متعدد زخمیاں نے خود نوں مردہ ظاہر کر دے جان بچائی۔ ایہ لوک اک چھوٹے توں امام بارگاہ وچ یوم عاشور دی مناسبت توں ماتم تے گریہ و زاری کرنے دے لئی جمع ہوئے سن۔ سٹھ تے ستر دی دہائی وچ جھنگ، کراچی، لاہور، چکوال، ڈیرہ غازی خان، ملتان، شیخوپورہ، پاراچنار تے گلگت وچ عزاداراں اُتے حملے ہوئے۔ اس وقت تک شیعہ دشمنی وچ اِنی شدت آ چکی سی کہ 11 جولائی 1967ء وچ محترمہ فاطمہ جناح دے جنازے اُتے دیوبندی عناصر نے اعتراض کیتا تے اک شدت پسند طلبہ تنظیم نے پتھراؤ شروع کر دتا جس دے خلاف پولیس نوں آنسو گیس دا استعمال کرنا پیتا۔ مادر ملت دے سیاسی مخالف جنرل ایوب خان نے اپنی یاداشتاں وچ اس ہنگامے اُتے افسوس دا اظہار کیتا اے[۵۷]۔
بات صرف قتل و غارت تک محدود نئيں سی، فرقہ وارانہ لٹریچر دا تنور وی دہک رہیا سی جس وچ اکثر شیعاں نوں کٹہرے وچ کھڑا کیتا جاندا۔ مرزا حیرت دہلوی تے عبد الشکور لکھنؤی دی کتاباں کم تھاں کہ محمود احمد عباسی۔[۵۸] تے ابو یزید بٹ[۵۹] دی کتاباں نے اشتعال انگیزی دے سابقہ ریکارڈ توڑ دتے۔ بعد وچ علامہ احسان الہی ظہیر نے جلتی اُتے مزید تیل چھڑکا[۶۰] انہاں لوگاں دی گندی زبان دا رد عمل قیام پاکستان دے تقریباً چالیس سال بعد اس صورت وچ آیا جدوں پنجاب دے اک دیہاندی شیعہ مولوی غلام حسین نجفی نے بعض صحابہ کرام (رض) دے بارے وچ وی ایسی ای زبان استعمال دی[۶۱][۶۲]۔
قیام پاکستان توں ای ایہ تاثر عام سی کہ دیوبندی علما قادیانیاں دے بعد شیعاں دے خلاف مہم چلائے گا۔1965ء توں 1977ءتک دے سالاں وچ شیعہ کشی دی مہم دیوبندی علما دے پیپلز پارٹی دے سوشلزم، بنگلہ دیش دی تحریک آزادی تے بعد وچ ختم نبوت دی تحریک جداں مسائل وچ الجھ جانے دی وجہ توں ماند پڑ گئی۔ 1974ء وچ جدوں قومی اسمبلی وچ قادیانی مسئلہ زیر بحث آیا تو مرزا ناصر صاحب ول توں شیعہ عقائد اُتے وی سوال اٹھایا گیا۔ شیعہ ایم این اے سید عبّاس حسین گردیزی نے اپنے مکتب فکر دے علما توں رابطہ کر دے 2 ستمبر 1974ء نوں دس صفحات اُتے مشتمل وضاحتی بیان داخل کرایا۔[۶۳]
افغانستان وچ عدم استحکام تے ایران وچ انقلاب
افغانستان نے 1973ء وچ پشتونستان دے ناں اُتے پاکستان دے پختونون نوں استعمال کر دے ملک توڑنے دی سازش بنائی جس دے جواب وچ پاکستان نے افغان حکومت دے مخالف اخوان نوں مدد دینا شروع دی سی۔ اس طرح "افغان مجاہدین" دے نال پاکستانی حکومت دے تعلقات 1974 ء وچ ای استوار ہو گئے۔ پاکستان دے پختوناں نے انگریزاں دے دور وچ ای وادئ سندھ نوں سنگلاخ افغانستان اُتے ترجیح دی سی تے پنجاب ،سندھ تے بلوچستان دے نال اپنے معاشی تے تاریخی تعلق دی وجہ توں ای قیام پاکستان دے بعد ہونے والے ریفرنڈم وچ پاکستان توں الحاق کیدا سی۔اسی گہرے تعلق دی بدولت پاکستان دے پختون عوام وچ افغانستان دی حمایت توں چلنے والی اس تحریک نوں خاطر خواہ حمایت نہ مل سکی ۔جمعہ خان صوفی نے اپنی کتاب "فریب ناتمام" وچ انہاں سب واقعات تے افغانستان دی پسماندگی دی تفصیل لکھی اے۔اسی دوران ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک آیت الله خمینی دی قیادت وچ چل رہی سی - پاکستان دے شیعہ علماءکی اکثریت اس تحریک دے خلاف سی اورآیت الله شریعت مدار[۶۴] نامی شاہ نواز مرجع تقلید دی حامی سی - پاکستان وچ شیعہ عوام جاں تو نجف وچ مقیم عراقی مرجع آیت الله محسن الحکیم دے پیرو سن یاقم دے آیت الله شریعت مدار دی تقلید کر دے سن - پاکستان وچ سب توں پہلے جس نے ایران وچ مذہبی انقلاب دی تحریک دی حمایت دی اوہ مولانا مودودی سن[۶۵] جونومبر 1963ء وچ حج دے سفر دے دوران آیت الله خمینی توں ملاقات کر چکے سن [۶۶]- آیت الله خمینی انکی کتاب " اسلامی ریاست " توں متاثر سن۔ پاکستان دے روایندی شیعہ علما آیت الله خمینی ول توں فلسفے تے تصوف دی تعلیم تے شاہ ایران دی مخالفت دی وجہ توں انہاں نوں گمراہ سمجھدے سن[۶۷]۔ البتہ لاہور دے مولانا صفدر حسین نجفی نے انکی توضیح المسائل دا ترجمہ کر دے عوام وچ انکی تقلید نوں رواج دینے دی محدود کوشش دی۔
پاکستان وچ شیعہ کشی دے واقعات وچ شدت اس وقت آئی جب27 اپریل 1978ء نوں افغانستان وچ انقلاب ثور آیا[۶۸] تے اس توں اگلے سال کمیونسٹ حکومت نے روس نوں مداخلت دی دعوت دی۔ اس اقدام دے نتیجے وچ افغانستان غیر مستحکم ہو گیا۔ جدوں کوئی ریاست ٹوٹتی اے تو اوہ ڈاکواں تے دہشت گرداں دے لئی جنت بن جاندی اے۔ پختون قبائل وچ پہلے ای امیر عبد الرحمن خان دے زمانے توں شیعہ تے بریلوی مخالف جذبات پائے جادے سن۔ اگلے سال فروری 1979ء وچ ایران وچ انقلاب آیا جس نے شیعہ مسلک نوں اک مسلمان مسلک دے طور اُتے متعارف کرایا۔ ایران دی مذہبی قیادت نےانقلاب دی کامیابی دے بعد سب توں پہلے ایران توں باہر جس شخصیت توں رابطہ کیتا اوہ جماعت اسلامی دے علیل رہنما مولانا مودودی سن [۶۹]۔ انقلاب دی کامیابی دے بعد پاکستان دا انقلابی حکومت نوں سب توں پہلے تسلیم کرنا وی مولانا مودودی دی کوشش سےممکن ہویا- پاکستانی شیعاں وچ آیت الله خمینی دی باقاعدہ حمایت سن 1985ء وچ علامہ عارف حسین الحسینی دے منظر عام اُتے آنے توں پیدا ہوئی جو مذہبی نظام حکومت اُتے یقین رکھدے سن تے جماعت اسلامی تے جمیعت علما اسلام دی قیادت دے کافی قریب سن۔ پاکستان وچ جماعت اسلامی ول توں کھلے عام آیت الله خمینی دی حمایت نے بعض دیوبندی حلقاں وچ تشویش دی لہر پیدا دی جوشاہ دے زمانے وچ "الحق" جداں مجلات وچ ایران دی مذہب توں دوری نوں شیعہ مسلک دی بے راہ روی قرار دتا کر دے سن۔ افغانستان وچ جاری جنگ دے ضمن وچ جنگی تربیت، مالی وسائل تے پناہ گاہاں ملنے دے نتیجے وچ پاکستان وچ شیعہ ثقافت نوں ختم کرنے دی سوچ رکھنے والی تنظیم اہل سنت ہن سپاہ صحابہ دی شکل وچ زیادہ متحرک ہو گئی۔ گزشتہ سو سال وچ اردو زبان وچ لکھیا گیا نفرت انگیز لٹریچر کافی مقدار وچ پھیل چکیا سی۔ تحریر و تقریر دے ذریعے شیعہ مسلک نوں کافر قرار دینے دی مہم ہن جہاد افغانستان دے ضمن وچ ملنے والے فنڈز دی بدولت زیادہ تیز ہو گئی تے اس دے نال نال شیعہ کشی وی بڑھنے لگی۔ پاکستان دے کونے کونے وچ دیوبندی مدارس کھلنے لگے۔ اک اندازے دے مطابق اج کل انہاں مدارس وچ طلبہ دی تعداد پندرہ لکھ توں تجاوز کر چکی اے۔ اسی زمانے وچ پاکستان دے در و کندھ اُتے کافر کافر شیعہ کافر دے نعرے درج ہو گئے۔
ضیاء دور وچ شیعہ کشی دے واقعات
جدوں جولائی 1977ء وچ جماعت اسلامی دی فکر توں متاثر جنرل ضیاء الحق نے مارشل لا نافذ کیتا تو اگلے محرم، فروری 1978ء وچ لاہور وچ 8 جدونکہ کراچی وچ 14 شیعہ قتل ہوئے۔[۷۰] جنرل ضیاء الحق نے بھٹو حکومت وچ سرکاری سکولاں وچ شیعہ بچاں دے لئی منظور دی جانے والی شیعہ دینیات دے مضمون اُتے پابندی لگیا دی۔
جنرل ضیاءالحق دے زمانے وچ کوئٹہ، کراچی، پاراچنار تے گلگت وچ شیعاں اُتے وڈے حملے ہوئے۔1981 ء وچ کرم ایجنسی دے سارے دیوبندی قبائل نے افغان مہاجرین کیساتھ ملکر پاراچنار دے راستے اُتے موجود قصبہ "صدہ "ماں شیعہ آبادی اُتے ہلہ بول دتا تے فلسطین اُتے اسرائیلی قبضے دی طرز اُتے شیعاں نوں مکمل طور اُتے بے دخل کر دتا جو اج تک آباد نئيں ہو سکے۔ کیونجے اس وقت تک انگریز وں دے زمانے وچ تشکیل دتی گئی کرم ملیشیا وادئ کرم وچ موجودتھی لہذا جنگ صدہ تک ای محدود رہی تے ایجنسی دے ہور علاقاں تک پھیلنے نہ دتی گئی۔1983ء وچ کراچی وچ شیعہ آبادیاں اُتے حملے ہوئے جن وچ 60 افراد شہید کر دتے گئے۔5 جولائی 1985ء نوں کوئٹہ وچ تکفیری دہشت گرداں نے اپنے دو پولیس والے سہولت کاراں دے ہمراہ پولیس دی وردیاں پہن کر شیعاں دے احتجاجی جلوس اُتے حملہ کیتا جس دے نتیجے وچ 25 شیعہ قتل ہو ئے۔ البتہ چونکہ ایہ دو بدو مقابلے دی کوشش سی، لہذا 11 دہشت گرد جوابی کارروائی وچ ہلاک ہو گئے۔ پولیس دے ریکارڈ دے مطابق ہلاک شدگان وچوں دو دی شناخت پولیس اہلکاراں دے طور اُتے ہوئی ، باقی 9 جعلی وردیاں پہن کر آ ئے سن۔ 24 جولائی 1987 ء کوپاراچنار وچ شیعہ آبادیاں اُتے افغان مجاہدین دا حملہ شیعاں دی بھرپور تیاری دی وجہ توں ناکام ہو گیا۔ 80ء دی دہائی وچ پاکستان بھر وچ 700 دے لگ بھگ شیعہ قتل ہوئے، جن وچوں 400کے قریب لوک 1988ء وچ گلگت دی غیر مسلح شیعہ آبادیاں اُتے حملے دے نتیجے وچ قتل ہوئے[۷۱]۔
90ء دی دہائی وچ شیعہ کشی
90ء دی دہائی وچ سپاہ صحابہ نے شیعاں اُتے کئی خونریز حملے کیتے۔[۷۲] ادھر افغانستان وچ روس دے جانے دے بعد مجاہدین دے گروہ اقتدار دی خاطر آپس وچ لڑتے رہے ایتھے تک کہ پاکستانی حمایت یافتہ تحریک طالبان افغانستان نے مجاہدین دے باقی گروہاں نوں ملک دے شمالی علاقاں تک محدود کر دتا۔ افغان طالبان نے پاکستان وچ دیوبندی انقلاب لانے دی غرض توں دیوبندی تنظیماں دے کارکنان نوں فراخدلی توں پناہ تے ٹریننگ فراہم دی۔ پاکستان وچ شیعہ قتل کر دے ایہ لوک افغانستان بھج جاندے۔ ملک دے کئی نامور ڈاکٹر، انجنیئر تے قنون دان محض شیعہ ہونے دی وجہ توں قتل کر دتے گئے۔ انکی عورتاں بیوہ، والدین بے سہارا تے بچے یتیم ہو گئے۔ افغانستان تے کشمیر وچ ناں نہاد جہاد دی بدولت تکفیری عفریت دے ہاتھاں وچ پتھراں تے چاقوؤں دی جگہ دستی بم تے کلاشنکوف آ گئے سن۔ 80ء دی دہائی وچ مولانا نور الحسن بخاری دی وفات دے بعد شیعہ کشی دی سرپرستی دا بیڑا اٹھانے والے مولانا حق نواز جھنگوی تے انہاں دے پیشرو مولانا ایثار القاسمی نوں جھنگ وچ سیاسی خطرہ بننے دے باعث شیخ اقبال ایم این اے نے قتل کرا دتا، جو خود بعد وچ سپاہ صحابہ دی انتقامی کارروائی وچ قتل ہو گئے۔[۷۳] 1993ء وچ لاہور وچ سپاہ محمد دے ناں توں اک شیعہ دہشت گرد تنظیم دا قیام ہویا جس نے سپاہ صحابہ دے حملاں دے جواب وچ دیوبندی حضرات اُتے حملے کرنا شروع کیتے۔ چنانچہ اگر کسے شیعہ مسجد اُتے حملہ ہُندا تو کچھ ای دناں وچ کسے دیوبندی مسجد وچ بے گناہ لوک قتل کیتے جاندے۔ حکومت نے صورت حال خطرناک ہُندے دیکھ کر دونے تنظیماں دے گرد گھیرا تنگ کرنا چاہا تو مولانا ضیاء الرحمن فاروقی نے سپاہ صحابہ دے عسکری حصے نوں لشکر جھنگوی دا ناں دے کر لا تعلقی دا اعلان کر دتا، اگرچہ لشکر جھنگوی دے کارکناں دی گرفتاری دی صورت وچ سپاہ صحابہ ای قانونی تے ہور امداد مہیا کردتی۔ لشکر جھنگوی دے بانی مولانا ضیاء الرحمن فاروقی جنوری 1997 وچ اک بم دھماکے وچ جاں بحق ہو گئے۔[۷۴] ادھر لاہور پولیس نے آپریشن کر دے سپاہ محمد دا خاتمہ کر دتا[۳۹]۔ 90ء دی دہائی وچ ای کراچی وچ سپاہ صحابہ تے جماعت اسلامی ول توں بریلوی مساجد اُتے قبضے دے خلاف سنی تحریک دے ناں توں اک تے مزاحمتی گروہ اٹھ کھڑا ہویا سی۔ چنانچہ تکفیری علما نے ہن بریلویاں اُتے قاتلانہ حملے کرنے دا آغاز کر دتا۔ بریلویاں اُتے پہلا نمایاں حملہ 2001ء وچ ہویا جدوں سنی تحریک دے بانی جناب سلیم قادری نوں کراچی وچ قتل کر دتا گیا۔[۷۵]
نائن الیون تے خودکش حملاں دا دور
90ء دی دہائی دے آخر وچ افغان طالبان نے القاعدہ دے سربراہ اسامہ بن لادن نوں پناہ دینے دا فیصلہ کیتا جس دی تنظیم نے 1998ء وچ مشرقی افریقہ وچ دو امریکی سفارت خاناں اُتے بم توں حملے کیتے سن تے اک امریکی بحری جہاز نوں ڈبونے دی کوشش دی سی[۷۶]۔اسامہ بن لادن اصل وچ اپنے ملک سعودی عرب وچ امریکی افواج دی موجودگی دے خلاف سی مگر اپنے ملک وچ سیاسی تحریک چلانے دے بجا ئے اس قسم دی کاروائیاں وچ ملوث ہو گیا سی۔کراچی وچ مقیم اک وڈے ناں والے دیوبندی عالم مفتی نظام الدین شامزئی سعودی عرب وچ امریکی موجودگی دے خلاف پاکستان وچ پورے اخلاص دے نال سرگرم سن[۷۷] ۔11 ستمبر 2001 ء نوں القاعدہ نے کچھ مسافر بردار طیارے اغوا کر دے امریکا دے شہر نیویارک تے واشنگٹن ڈی سی وچ عمارتاں توں ٹکرا دتے۔7 اکتوبر 2001ءکو امریکا نے افغان طالبان اُتے حملہ کر دتا۔ پاکستان دی حکومت نے القاعدہ دی جنگ اپنے سر لینے دے بجا ئے امریکا نوں راستہ دینے دا فیصلہ کیتا۔ مفتی نظام الدین شامزئی نے پاکستانی ریاست دے خلاف مسلح جہاد دا فتویٰ جاری کیتا[۷۸]۔ مفتی شامزئی دیوبندی مسلماناں وچ بوہت وڈا مقام رکھدے سن تے انہاں دے فتوے نوں پاکستان بھر وچ خصوصا قبائلی علاقہ جات وچ جتھے حکومتی رٹ کمزور سی، بوہت پزیرائی ملی۔ افغان طالبان چند دناں وچ امریکا دے ہاتھاں شکست کھا گئے تے بوہت توں طالبان تے القاعدہ دے جنگجو پاکستانی علاقاں وچ آ گئے۔ اس طرح ریاست تے طالبان دے درمیان جنگ چھڑ گئی۔ ادھر 2002ء دے الیکشن وچ خیبر پختون خواہ دی صوبائی حکومت تے کراچی دی شہری حکومت متحدہ مجلس عمل دے ہتھ وچ آ گئی سی۔ انہاں حکومتاں نے سرکاری نوکریاں ایسے مذہبی مہم جو افراد نوں دتیاں جو دہشت گردی دی کاروائیاں وچ طالبان دے سہولت کار بنے۔ اس جنگ دے ماحول وچ شیعہ مخالف تنظیماں نے شیعہ کشی وچ خودکش دھماکے دا استعمال شروع کیتا جس دے نتیجے وچ اعداد و شمار دے مطابق 2000ء توں 2017ء تک تقریباً تن ہزار شیعہ قتل ہوئے جدونکہ ہزاراں زخمی تے معذور ہو کر زندہ لاش بن چکے نیں ۔ سب توں زیادہ متاثر ہونے والا طبقہ کوئٹہ[۷۹] ،کراچی تے ڈیرہ اسماعیل خان[۸۰] دے شیعہ نیں ۔ متاثرین نوں مدد دی بجائے شیعہ علما تے مذہبی تنظیماں ول توں استحصال دی کوششاں دا سامنا اے۔
مفتی شامزئی صاحب دے فتوے دے بعد پنجاب تے سندھ وچ متشدد مدارس نے مسلح ہونے دا عمل شروع کر رکھیا اے۔ کئی مرتبہ تبلیغی جماعت دے سامان وچ چھپایا گیا بارود پھٹ چکیا اے[۸۱][۸۲] جو اس بات دی نشان دہی کردا اے کہ قبائلی علاقہ جات توں پنجاب تے سندھ دے قصباں وچ بارود تے اسلحے دی منتقلی دا عمل کس تیزی توں جاری اے؟ عراق تے شام وچ شکست دے بعد داعش دی نظراں پاکستان دے ایٹمی اثاثاں اُتے نیں ۔ داعش اگر ایٹمی قوت بن گئی تو کوئی ملک اس اُتے حملے دی جرات نئيں کرے گا۔
حوالے
- ↑ خلیفہ بن خیاط عصفری، تریخ خلیفہ بن خیاط ص139 سنہ 36 ہجری دے واقعات دا آخر۔
- ↑ بلاذری ،فتوح البلدان، ج 3 صص،531،530 فتوح السند دے ذیل وچ دیکھاں۔ذہبی ،تریخ الاسلام بشار ج2 ص331۔ عاملی،اعیان الشیعہ، ج4 صص374/375
- ↑ عبداللہ شاہ غازی
- ↑ تاريخ ابن خلدون - ابن خلدون - ج 3 - صص 198، 199۔
- ↑ ذہبی - تاريخ الإسلام - ج 9 ص 352 - - أبو الفرج الأصفہانی، مقاتل الطالبيين ص 207 - 208
- ↑ طبری ،تاريخ الطبری - ج 6 - ص 291
- ↑ https://books.shiatiger.com/2015/11/Aeteqadaat.html
- ↑ Daftary, "The Ismailis: their history and doctrines", pp. 125, 180.
- ↑ تزک بابری۔ اردو ترجمہ صفحہ 23
- ↑ Rizvi, "A Socio۔Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. I, pp. 178–80, 212.
- ↑ نور اللہ شوشتری
- ↑ mohrasharif.com - Takmil al-Iman (تکمیل الایمان) Urdu
- ↑ https://books.shiatiger.com/2018/04/Ehqaq-ul-Haq.html
- ↑ مجدد الف ثانی
- ↑ Rizvi, ""A Socio-Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. I, pp. 377–83.
- ↑ Rizvi, "A Socio-Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India", Vol. II, pp. 39–41.
- ↑ One killed and scores wounded in attack at Shia site in Bangladesh capital | World news | The Guardian
- ↑ Deadly attack on Shia mosque in Bangladesh | News | Al Jazeera
- ↑ Download – Abaqat al-Anwar – عبقات الأنوار في إمامة الأئمة الأطهار
- ↑ نزھہ اثنا عشریہ چھیندی یکم : maablib : Free Download, Borrow, and Streaming : Internet Archive
- ↑ Rizvi, "Shah Abd al-Aziz", pp. 478–9.
- ↑ Rizvi, ""A Socio-Intellectual History of the Isna Ashari Shias in India"", Vol. II, pp. 89، 305–7.
- ↑ دلدار علی نقوی
- ↑ Cole, Roots of North Indian Shi’ism, p. 271.
- ↑ ۲۵.۰ ۲۵.۱ Abul Hassan Isphani, "Quaid-e-Azam Jinnah, as I Knew Him "، Forward Publications Trust Karachi (1967)۔
- ↑ کتاب "محمد بن قاسم توں محمد علی جناح تک" صفحہ 501، نفیس اکیڈمی، کراچی۔
- ↑ ۲۷.۰ ۲۷.۱ ۲۷.۲ کتاب " کفایت المفتی"، چھیندی نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: 539، 538، 554، 555.
- ↑ ڈاکٹر مبارک علی، "المیہ تریخ، حصہ اول، باب 11جہاد تحریک" تریخ پبلیکیشنز لاہور 2012
- ↑ Barbara Metcalf, "Islamic revival in British India: Deoband, 1860-1900", pp. 52 - 58, Princeton university Press, (1982).
- ↑ مرزا حیرت دہلوی ،"حیات طیبہ"‘ مطبوعہ مکتبتہ الاسلام‘ ص 260 شاہ اسماعیل دہلوی دے الفاظ وچ: "انگریزاں توں جہاد کرنا کسے طرح واجب نئيں اک تو انہاں دی رعیت نیں دوسرے ہمارے مذہبی ارکان دے ادا کرنے وچ اوہ ذرا وی دست اندازی نئيں کر دے۔ ساناں انہاں دی حکومت وچ ہر طرح دی آزادی اے بلکہ انہاں اُتے کوئی حملہ آور ہو تو مسلماناں اُتے فرض اے کہ اوہ اس توں لڑاں تے اپنی گورنمنٹ اُتے آنچ نہ آنے دتیاں"۔
- ↑ مقالات سرسید حصہ نہم 145-146
- ↑ فتاوٰی رشیدیہ ص 435مصنف :رشید احمد گنگوہی دیوبندی
- ↑ روحانی خزائن چھیندی 18، صفحہ 233 تے 423 تا 428
- ↑ روحانی خزائن چھیندی 19، صفحہ 193
- ↑ دار العلوم دیوبند تے ردِّشتوٹ
- ↑ Afghanistan: Who are the Hazaras? | Taliban | Al Jazeera
- ↑ Shereen Ilahi (2007) Sectarian Violence and the British Raj: The Muharram Riots of Lucknow، India Review, 6:3, 184-208, DOI: 10.1080/14736480701493088
- ↑ مرزا حیرت دہلوی، "کتاب شہادت"، کرزن پریس دہلی، (1920)۔
- ↑ ۳۹.۰ ۳۹.۱ ۳۹.۲ ۳۹.۳ ۳۹.۴ Andreas Rieck, "The Shias of Pakistan: An Assertive and Beleaguered Minority"، Oxford University Press, (2015)۔
- ↑ The Statesman, Delhi Edition, 21 February 1940.
- ↑ ۴۱.۰ ۴۱.۱ جامعہ فاروقیہ کراچی ۔۔ انٹرنیشنل اسلامک یونی ورسٹی
- ↑ ۴۲.۰ ۴۲.۱ تساں دا پہلا جنازہ گورنر ہاؤس وچ شیعہ طریقے اُتے ہویا، تساں دی جائداد وی محترمہ فاطمہ جناح نوں شیعہ طریقے اُتے منتقل کیتی گئی، تفصیل اس کتاب وچ: Khalid Ahmed, "Sectarian War: Pakistan's Sunni-Shia Violence and its links to the Middle East"، Oxford University Press, 2011.
- ↑ راجہ صاحب محمود آباد
- ↑ ۴۴.۰ ۴۴.۱ فتاویٰ مفتی محمود، چھیندی سوم، کتاب الجنائز، صفحہ 67
- ↑ مسلک دیوبند دے اکابر وچوں مفتی کفایت ﷲ دہلوی صاحب دے مطابق قائد شیعہ ہونے دی وجہ توں رسمی مسلمان نیں ، حقیقی نئيں- حوالہ: کتاب " کفایت المفتی"، چھیندی نہم، کتاب السیاسیات، فتاویٰ نمبر: 539، 538، 554، 555۔
- ↑ جماعت اسلامی پاکستان
- ↑ Cult – Wikipedia
- ↑ "قائد اعظم لکھنؤ تشریف لے گئے تو کسے نے اعتراض کیتا کہ علما اک مغرب زدہ آزاد خیال شخص دے پیچھے کیاں چل رہے نیں ؟ مولانا شبیر احمد عثمانی نے حکمت توں جواب دتا ’ چند سال پہلے وچ حج دے لئی بمبئی توں روانہ ہویا۔ جہازایک ہندو کمپنی دا سی، جہاز دا کپتان انگریز سی تے جہاز دا ہور عملہ ہندو، یہودی تے مسیحی افراد اُتے مشتمل سی۔ وچ نے سوچیا کہ اس مقدس سفر دے ایہ وسائل نیں ؟ جدوں عرب دا ساحل قریب آیا اک چھوٹی سی کشتی وچ سوار اک عرب جہاز ول آیا۔ اس (عرب) نے جہاز دا کنٹرول سنبھال لیا۔ اس نوں اپنی رہنمائی وچ سمندری پہاڑیاں، اتھلی آبی گذرگاہاں توں بچاندے ہوئے ساحل اُتے لنگر انداز کر دتا۔ بالکل اساں ایہی کر رہے نیں ۔ حالے تحریک جاری اے، جدوجہد دا دور اے، اس وقت جس قیادت دی ضرورت اے اوہ قائد اعظم وچ موجود اے۔ منزل تک پہنچانے دے لئی انہاں توں بہتر کوئی متبادل قیادت نئيں۔ منزل دے قریب اساں اپنا فرض ادا کرے گا"۔ عبید الرحمن، ’یاد اے سب ذرا ذرا ‘، صفحہ 49، طبع کراچی
- ↑ "ماں واضح کر دینا چاہدا آں کہ قائد اعظم دی ایہ فتح مبین (قیام پاکستان) مسلماناں دے ضبط و نظم دی مرہاں احسان اے۔ مسلماناں دی افتاد طبع مذہبی واقع ہوئی اے تے دو قوماں دے نظریے دی بنیاد وی مذہب اے۔ اگر علمائے دین اس وچ نہ آندے تے تحریک نوں مذہبی رنگ نہ دیندے تو قائد اعظم جاں کوئی تے لیڈر خواہ اوہ کیسی قابلیت و تدبر دا مالک ای کیاں نہ ہُندا جاں سیاسی جماعت مسلم لیگ مسلماناں دے خون وچ حدت پیدا نئيں کر سکدی سی۔ پر علمائے دین تے مسلمان لیڈراں دی مشترکہ جہد و سعی توں مسلمان خواب غفلت توں بیدار ہوئے تے اک نصب العین اُتے متفق ہو گئے۔ ایہ ضروری اے کہ اساں اپنی تمام مساعی پاکستان دے دستور اساسی دی ترتیب اُتے صرف کرو تے اسلام دے عالمگیر تے فطری اصولاں نوں سامنے رکھاں کیونجے موجودہ مرض دا ایہی اک علاج اے۔ اگر اساں نے ایسا نہ کیتا تو مغربی جمہوریت اپنی تمام برائیاں دے نال چھا جائے گی تے اسلام دی بین الاقوامیت دی جگہ تباہ کن قوم پرستی چھا جائے گی" مولانا شبیر احمد عثمانی، 1 ستمبر 1947ء
- ↑ قائد اعظم دی نماز جنازہ مولانا شبیر احمد عثمانی نے پڑھائی سی۔ اک روایت دے مطابق انہاں توں سوال کیتا گیا کہ تساں نے قائد اعظم دی نماز جنازہ کیاں پڑھائی۔ تو انہاں نے جواب دتا کہ ”قائد اعظم دا جدوں انتقال ہویا تو وچ نے رات رسول اکرم ﷺ دی زیارت دی۔ رسول قائد اعظم دے کندھے اُتے ہتھ رکھ کر کہندے نیں کہ ایہ میرا مجاہد اے۔“
- ↑ مولانا سید نور الحسن شاہ بخاریؒ | مولانا زاہد الراشدی
- ↑ https://juipak.org.pk/22-%D8%A7%D8%B3%D9%84%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D9%86%DA%A9%D8%A7%D8%AA/
- ↑ Sharaabtoon: 'The Most Unfortunate Incident': The Theri Massacre and Fifty years of Sectarian Violence in Pakistan
- ↑ Sharaabtoon: 'The Most Unfortunate Incident': The Theri Massacre and Fifty years of Sectarian Violence in Pakistan
- ↑ Shaheed Foundation Pakistan
- ↑ 6 جون 1963 Martyrs of Therhi (Khairpur) – Saneha e Therhi – YouTube
- ↑ Field Marshal Ayub Khan writes in his Diaries: 11 July 1967: Major General Rafi, my military secretary, returned from Karachi. He had gone there to represent me at Miss Jinnah’s funeral. He said that sensible people were happy that the government had given her so much recognition, but generally the people behaved very badly. There was an initial namaz-e janaza at her residence in Mohatta Palace in accordance, presumably, with Shia rites. Then there was to be namaz-e janaza for the public in the Polo Ground. There an argument developed whether this should be led by a Shia or a Sunni. Eventually, Badayuni was put forward to lead the prayer. As soon as he uttered the first sentence the crowd broke in the rear. Thereupon he and the rest ran leaving the coffin high and dry. It was with some difficulty that the coffin was put on a vehicle and taken to the compound of the Quaid’s mazar, where she was to be buried. There a large crowd had gathered and demanded to converge on the place of burial. This obviously could not be allowed for lack of space. Thereupon, the students and the goonda elements started pelting stones on the police. They had to resort to lathi charge and tear gas attack. The compound of the mazar was apparently littered with stones, Look at the bestiality and irresponsibility of the people. Even a place like this could not be free of vandalism.
- ↑ محمود احمد عباسی، "تحقیق مزید بسلسلہ خلافت معاویہ و یزید"، الرحمن پبلشنگ ٹرسٹ، کراچی
- ↑ ابو یزید محمد دین بٹ، "خلافت رشید ابن رشید امیر المومنین سیدنا یزید"، طبع لاہور
- ↑ احسان الہی ظہیر، "الشیعہ و اہل بیت"
- ↑ غلام حسین نجفی، "قول سدید در جواب وکلا یزید" https://books.shiatiger.com/2016/03/Qol-e-Sadeed.html
- ↑ غلام حسین نجفی، "کیندا ناصبی مسلمان نیں " https://books.shiatiger.com/2016/03/Kya-Nasbi-Musalmaan-Hain.html
- ↑ [Urdu]Shia_Stance_on_Qadiani_Issue_in_National_Assembly
- ↑ Shariat Madari, Ayatollah Muhammad Kazim - Oxford Islamic Studies Online
- ↑ ترجمان القرآن اکتوبر ۱۹۶۳ء دے شمارہ وچ اک مضمون’’ایران وچ دین تے لادینی کشمکش‘‘ شائع ہویا جس دے بعد رسالے اُتے چھ مہینے دے لئی پابندی لگیا دتی گئی۔
- ↑ افتخار احمدپروفیسر،عالمی تحریک اسلامی دے قائدین ( فیصل آبادالمیزان پبلیکیشنز،امین پورہ بازار، ۱۹۸۴)
- ↑ بطور مثال ملاحظہ ہو کتاب "خمینیت تے شیعیت وچ فرق" از علامہ محمد حسین برستی
- ↑ Saur Revolution – Wikipedia
- ↑ 20جنوری 1979ء نوں آیت الله خمینی دے دو نمائنداں نے مولانا مودودی توں ملاقات دی۔ اوہ انہاں دا خصوصی خط لے کر آئے سن۔ جناب رفیق ڈوگر (صحافی) نے ملاقات توں پہلے تے ملاقات دی تمام تر تفصیلاں اپنی کتاب ’’مولانا مودودی توں ملاقاتاں" وچ درج دی نیں ۔ ارشاد احمد حقانی نے وی مولانا مودودی تے آیت الله خمینی دے روابط دا ذکر کیتا اے۔
- ↑ http://www.thefridaytimes.com/tft/shiaphobia/
- ↑ In May 1988, low-intensity political rivalry and sectarian tension ignited into full-scale carnage as thousands of armed tribesmen from outside Gilgit district invaded Gilgit along the Karakoram Highway. Nobody stopped them. They destroyed crops and houses, lynched and burnt people to death in the villages around Gilgit town. The number of dead and injured was in the hundreds. But numbers alone tell nothing of the savagery of the invading hordes and the chilling impact it has left on these peaceful valleys https://www.outlookindia.com/website/story/the-aq-khan-proliferation-highway-iii/261824
- ↑ Sectarian Violence in Pakistan
- ↑ Hassan Abbas, "Pakistan's Drift Into Extremism: Allah, the Army, and America's War on Terror"، Routledge, (2015)۔
- ↑ CNN – Blast kills at least 26 outside Pakistani courtroom – Jan. 18, 1997
- ↑ محمد سلیم قادری
- ↑ جان آر شمٹ، "گرِہ کھلتی اے: جہاد دے دور دا پاکستان" ترجمہ: اعزاز باقر http://mashalbooks.org/product/the-unraveling-pakistan-in-the-age-of-jihad/
- ↑ مولانا مفتی نظام الدین شامزئی شہیدؒ | مولانا زاہد الراشدی
- ↑ مفتی نظام الدین شامزئی صاحب دا پاکستانی تریخ دا رخ موڑنے والا فتویٰ حسب ذیل اے:۔ أ. تمام مسلماناں اُتے جہاد فرض ہو گیا اے کیونجے موجودہ صورت حال وچ صرف افغانستان دے آس کول دے مسلمان امارتِ اسلامی افغانستان دا دفاع نئيں کرسکتے نیں تے یہودیاں اورامریکہ دا اصل ہدف امارتِ اسلامی افغانستان نوں ختم کرنا اے دارالاسلام دی حفاظت اس صورت وچ تمام مسلماناں دا شرعی فرض اے۔ ب. جو مسلمان چاہے اس دا تعلق کسے وی ملک توں ہو تے کسے وی سرکاری جاں غیر سرکاری ادارے توں وابستہ ہو اوہ اگر اس صلیبی جنگ وچ افغانستان کےمسلماناں جاں امارتِ اسلامی افغانستان دی اسلامی حکو مت دے خلاف استعمال ہوگا اوہ مسلمان نئيں رہے گا۔ ت. الله تعالی دے احکام دے خلاف کوئی وی مسلمان حکمران اگر حکم دتیاں تے اپنے ماتحت لوگاں نوں اسلامی حکومت ختم کرنے دے لئی استعمال کرنا چاہے ،تو ماتحت لوگاں دے لئی اس طرح دے غیر شرعی احکام مانناجائز نئيں اے، بلکہ انہاں احکام دی خلاف ورزی ضروری ہوگی ۔ ث. اسلامی ملکاں دے جتنے حکمران اس صلیبی جنگ وچ امریکا دا نال دے رہے نیں تے اپنی زمین ،وسائل تے معلومات انہاں نوں فراہم کر رہے نیں ، اوہ مسلماناں اُتے حکمرانی دے حق توں محروم ہو چکے نیں ، تمام مسلماناں نوں چاہئے کہ انہاں حکمراناں نوں اقتدار توں محروم کر دتیاں، چاہےاسکے لئی جو وی طریقہ استعمال کیاجائے ۔ ج. افغانستان دے مسلمان مجاہدین دے نال جانی ومالی تے ہر قسم دی ممکن مدد مسلماناں اُتے فرض اے، لہذا جو مسلمان اوتھے جا کر انہاں کےشانہ بشانہ لڑ سکتے نیں اوہ اوتھے جا کر شرکت کر لیں تے جو مسلمان مالی تعاون کرسکتے نیں اوہ مالی تعاون فرمائاں الله تعالی مصیبت دی اس گھڑی وچ مسلماناں کاحامی و ناصر ہو۔ اس فتویٰ دی زیادہ توں زیادہ اشاعت کرکے دوسرے مسلماناں تک پہنچائاں فقط و سلام مفتی نظام الدین شامزئی https://sadaehaqq.wordpress.com/2013/11/14/%D9%85%D9%81%D8%AA%DB%8C-%D8%B4%D8%A7%D9%85%D8%B2%D8%A6%DB%8C-%D8%B1%D8%AD%D9%85%DB%81-%D8%A7%D9%84%D9%84%DB%81-%DA%A9%D8%A7-%D9%81%D8%AA%D9%88%DB%8C%D9%B0-%D8%AC%D8%B3-%DA%A9%DB%8C-%D8%A8%D9%86%D8%A7/
- ↑ 'Hell on Earth': Inside Quetta's Hazara community - BBC News
- ↑ ’’لہولہو‘‘ دیرہ دی اک تے کہانی (قسط نمبر4) – UNN News
- ↑ دھماکے دے بعد امیر صاحب نے میڈیا نوں دسیا کہ گیس دا سلنڈر پھٹا اے۔بعد وچ جدوں زخمی ہسپتال گئے تو انہاں دے جسم وچ بم دے ٹکڑے ملے۔نیز مرنے والاں دی تعداد وی امیر صاحب دے جھوٹ دی چغلی کھا رہی سی۔ امیر صاحب دی اسی بات نوں لے کر پولیس نے وی میڈیا نوں ایہی دسیا سی کہ سلنڈر پھٹا اے۔ https://tribune.com.pk/story/492458/blast-at-swat-tableeghi-markaz-kills-22/
- ↑ ایہ بوہت عجیب واقعہ اے کیاں کہ اس دھماکے دے بعد جدوں پولیس مرکز وچ داخل ہونے دی کوشش کردتی اے تومرکز دی انتظامیہ اس نوں کچھ گھنٹے دے لئی داخل نئيں ہونے دیتی۔بعد دی تحقیقات وچ معلوم ہویا کہ اوہ دھماکا کسے تبلیغی دے سامان وچ موجود بارود دے حادثاندی طور اُتے پھٹنے دی وجہ توں ہویا سی۔ کمرے وچ سردی دی وجہ توں جدوں کسے لا علم تبلیغی نے ہیٹر جلایا تو کول پئے سامان وچ موجود بارود چل گیا۔تفتیشی اداراں نوں آلات دی مدد توں تبلیغی مرکز دی لیٹرین وچ بارود بہا دینے دے شواہد وی ملے۔بارود چھپانے دا کم اس وقت دے دوران کیتا گیا جدوں دھماکے دے بعد پولیس نوں مرکز وچ داخلے توں روک دتا گیا سی۔کئی گھنٹاں دی تاخیر دے باوجود تفتیشی اداراں نوں اس مرکز توں بارود دے تن کنستر ملے۔ کیتا اس بات وچ کوئی شک اے کہ ایہ بارود کسے بازار جاں کسے دوسرے فرقے دی مساجد جاں سرکاری دفاتر اُتے حملے دے لئی لے جایا جا رہیا سی؟ https://www.dawn.com/news/1080731