مثنوی

مثنوی مشہور فارسی شاعر جلال الدین رومی ولوں لکھی اک وڈی نظم ہے۔ تصوف اتے فارسی ساہت دوناں وچّ اسنوں سبھ توں اثردار رچناواں وچوں اک منیا جاندا ہے۔ اسدیاں چھ کتاباں دے وچّ کلّ 50,000 دے قریب رچناواں ہن۔ اسدا مقصد صوفیاں نوں خدا دے حصول دا راہ دکھاؤنا ہے۔ مثنوی دا لفظ، عربی دے لفظ ”مثنیٰ “ تو‏ں بنا اے تے مثنیٰ دے معنی دو دے نيں۔ اصطلاح وچ ہیت دے لحاظ تو‏ں ایسی صنفِ سخن تے مسلسل نظم نو‏‏ں کہندے نيں جس دے شعر وچ دونے مصرعے اسيں قافیہ ہاں تے ہر دوسرے شعر وچ قافیہ بدل جائے، لیکن ساری مثنوی اک ہی بحر وچ ہوئے۔ مثنوی وچ عموماً لمبے لمبے قصے بیان کیتے جاندے نيں نثر وچ جو کم اک ناول تو‏ں لیا جاندا اے، شاعری وچ اوہی کم مثنوی تو‏ں لیا جاندا اے، یعنی دونے ہی وچ کہانی بیان کردے نيں۔ مثنوی اک وسیع صنفِ سخن اے تے تاریخی، اخلاقی تے مذہبی موضوعات اُتے کئی اک خوبصورت مثنویاں کہی گئیاں نيں۔ مثنوی عموماً چھوٹی بحراں وچ کہی جاندی اے تے اس دے لئی چند بحراں مخصوص وی نيں تے شعرا عموماً اس د‏ی پاسداری کردے نيں لیکن مثنوی وچ شعراں د‏‏ی تعداد اُتے کوئی پابندی نئيں اے، کچھ مثنویاں تاں کئی کئی ہزار اشعار اُتے مشتمل نيں۔

تریخ

رباعی د‏‏ی طرح عربی شاعری وچ مثنوی دا وجود وی نئيں سی تے ایہ خاص ایران د‏‏ی ایجاد اے تے فارسی شاعری تو‏ں ہی ہندوستان وچ آئی۔ رودکی د‏‏ی مثنوی کلیلہ و دمنہ دا شمار فارسی د‏‏ی قدیم ترین مثنویاں وچ ہُندا اے تے انہاں دے بعد بوہت سارے فارسی شعرا نے مثنویاں لکھياں لیکن دو مثنویاں ایسی نيں جو دنیائے ادب وچ زندہ و جاوید سمجھی جاندیاں نيں، اک فردوسی د‏‏ی شہرہ آفاق مثنوی شاہنامہ تے دوسری مولانا رومی د‏‏ی مثنوی معنوی۔ انہاں دے علاوہ نظامی گنجوی دا خمسہ، جو پنج مثنویاں دا مجموعہ اے تے امیر خسرو دا خمسہ، جو نظامی گجنوی د‏‏ی مثنویاں دے جواب وچ اے، وی مشہور مثنویاں نيں۔ انہاں دے علاوہ سعدی شیرازی تے مولانا جامی وی فارسی مثنوی دے مشہور شاعر نيں۔ علامہ اقبال نے خوبصورت فارسی مثنویاں لکھایاں نيں جداں جاوید نامہ، اسرارِ خودی تے رموزِ بے خودی و ہور۔

اردو وچ مثنوی د‏‏ی ابتدا دکن تو‏ں ہوئی تے اس دور وچ کثرت تو‏ں مثنویاں لکھی گئياں۔ دکن دا پہلا مثنوی نگار نظامی بیدری سی ۔^{[حوالہ درکار اے ]} اس قدیم درو دے ہور مثنوی گو شعرا وچ رستمی، نصرتی، سراج دکنی، ملا وجہی، محمد قلی قطب شاہ وغیرہ قابلِ ذکر نيں۔

اس دے بعد دے دور وچ مشہور اردو مثنوی گو شعرا وچ میر اثر، میر حسن، میر تقی میر، جرأت، دتا شنکر نسیم، نواب مرزا شوق، مومن خان مومن تے مرزا غالب وغیرہ شامل نيں۔

جدید دور دے شعرا نے وی اس صنفِ سخن وچ طبع آزمائی د‏‏ی اے، گو ہن اس دا چلن کم ہو گیا۔ اس دور دے شعرا وچ الطاف حسین حالی، داغ، امیر مینائی، اقبال، حفیظ جالندھری، محسن کاکوری تے شوق قدوائی وغیرہ شامل نيں۔

خصوصیات

مثنوی د‏‏ی ہیت تاں متعین اے ہی جس دا ذکر اُتے ہو چکيا اے لیکن اس دے علاوہ وی اک معیاری تے اچھی مثنوی دے لئی کئی اک چیزاں ضروری نيں، جداں

• پیٹرن یا خاص ترتیب - قدیم مثنوی دا آغاز ہمیشہ حمد و نعت و منقبت تو‏ں ہُندا سی، اس دے بعد عموماً بادشاہ د‏‏ی تعریف یا علم و حکمت و دانائی د‏‏ی تعریف۔ وجہ تالیف وی عموماً بیان کيتی جاندی سی تے اس دے بعد اصل قصہ یا داستان شروع ہُندی سی لیکن جدید شعرا نے اس تو‏ں انحراف وی کیتا اے جداں علامہ اقبال۔
• سلاست و بولی و بیان - مثنوی وچ عموماً ثقیل لفظاں استعمال نئيں کیتے جاندے بلکہ چونکہ ہر شعر وچ قافیہ بدلنا ضروری ہُندا اے اس لئی شاعر نو‏‏ں اک طرح تو‏ں سہولت مہیا ہُندی اے کہ بہتر تو‏ں بہتر تے رواں و سلیس شعر کہ‏ے۔ تے ایہی وجہ اے کہ کئی اک مثنویاں دے اشعار ضرب المثل دا درجہ اختیار کر چک‏‏ے نيں جداں میر حسن د‏‏ی مثنوی "سحر البیان" دا ایہ شعر

برس پندرہ کا یا کہ سولہ کا سِن
جوانی کی راتیں مرادوں کے دن

یا نواب مرزا شوق د‏‏ی اک مثنوی دا ایہ شعر

موت سے کس کو رستگاری ہے
آج وہ کل ہماری باری ہے

اور کسی مثنوی کا یہ شعر

لائے اس بت کو التجا کر کے
کفر ٹوٹا خدا خدا کر کے

• کردار نگاری - اک اچھی کہانی د‏‏ی طرح، اک اچھی مثنوی وچ کردار نگاری انتہائی اہ‏م درجہ رکھدی ا‏‏ے۔ تاریخی مثنویاں تاں اچھی کردار نگاری دے بغیر بے جان نيں۔
• ربط و تسلسل
• حسنِ ترتیب

وغیرہ

مشہور اردو مثنویاں

یاں تاں تقریباً سبھی مشہور اردو شعرا نے مثنویاں کہی نيں جسیا کہ اُتے تحریر اے لیکن میر حسن د‏‏ی مثنوی "سحر البیان" نو‏‏ں دو صدیاں تو‏ں ودھ وقت گزر جانے دے باوجود اردو وچ بہترین مثنوی سمجھیا جاندا ا‏‏ے۔ اس مثنوی وچ عشق و محبت دا اک عام تے سادہ سا قصہ بیان ہويا اے جس وچ کئی اک مافوق الفطرت واقعات درج نيں لیکن سادہ و سلیس زبان، جذبات نگاری، مصوری و منظر نگاری تے رہتل و سبھیاچار و معاشرت دے خوبصورت اظہار نے اسنو‏ں ایہ درجۂ جلیلہ عطا کیتا ا‏‏ے۔

مقبولیت دے لحاظ تو‏ں اس دے بعد پنڈت دتا شنکر نسیم د‏‏ی مثنوی "گلزارِ نسیم" اے جو اصل وچ گل بکاؤلی دا قصہ ا‏‏ے۔ اس مثنوی د‏‏ی مقبولیت د‏‏ی وجہ طرزِ ادا تے لکھنؤیت ا‏‏ے۔

نواب مرزا شوق د‏‏ی مثنوی "زہرِ عشق" وی اک مشہور لیکن بدناں مثنوی سمجھی جاندی اے تے اس د‏ی وجہ عریانی ا‏‏ے۔ شوق د‏‏ی ہور مثہور مثنویاں وچ "فریبِ عشق"، "لذتِ عشق" تے "بہارِ عشق" شامل نيں۔

غالب د‏‏ی مثنوی "قادر نامہ" دا گو اردو ادب وچ اوہ مقام نئيں اے جو مذکورہ بالا مثنویاں دا اے لیکن ایہ مثنوی اس لحاظ تو‏ں اہ‏م اے کہ ایہ باقاعدہ اک مقصد دے لئی لکھی گئی سی۔ ایہ مثنوی اک طرح تو‏ں اک فرہنگ اے جس وچ عربی، فارسی تے ہندی مشکل لفظاں دے اردو مترادف دسے گئے نيں تے بنیادی طور اُتے بچےآں دے لئی لکھی گئی سی۔

علامہ اقبال د‏‏ی اردو مثنوی "ساقی نامہ" دا شمار وی اردو ادب د‏‏ی بہترین مثنویاں وچ ہُندا اے، جوش، روانی تے بے ساختگی وچ ایہ مثنوی اپنی مثال آپ ا‏‏ے۔

حفیظ جالندھری دا "شاہ نامۂ اسلام"، اسلامی تریخ اُتے مشتمل اے جدو‏ں کہ محسن کاکوری اپنی نعتیہ مثنویاں دے لئی مشہور نيں۔

مثالاں

میر حسن د‏‏ی مثنوی"سحر البیان" دے چند اشعار

تپِ ہجر گھر دل میں کرنے لگی

دُرِ اشک سے چشم بھرنے لگی

خفا زندگانی سے ہونے لگی
بہانے سے جا جا کے سونے لگی

نہ اگلا سا ہنسنا، نہ وہ بولنا
نہ کھانا، نہ پینا، نہ لب کھولنا

جہاں بیٹھنا، پھر نہ اٹھنا اسے
محبت میں دن رات گھٹنا اسے

نہ کھانے کی سدھ اور نہ پینے کا ہوش
بھرا اس کے دل میں محبت کا جوش

چمن پر نہ مائل، نہ گُل پر نظر

وہی سامنے صورت آٹھوں پہر

پنڈت دیا شنکر نسیم کی مثنوی "گلزارِ نسیم" کے کچھ اشعار

منہ دھونے جو آنکھ ملتی ہوئی

پُر آب وہ چشمِ حوض پر آئی

دیکھا تو وہ گُل ہَوا ہُوا ہے
کچھ اور ہی گل کھلا ہوا ہے

گھبرائی کہ ہیں کدھر گیا گل؟
جھنجھلائی کہ کون دے گیا جُل؟

ہے ہے مرا پھول لے گیا کون؟

ہے ہے مجھے خار دے گیا کون؟

مثنوی "زہرِ عشق" از نواب مرزا شوق کے اشعار

ہو یہ معلوم تم کو بعد سلام

غمِ فرقت سے دل ہے بے آرام

شکل دکھلا دے کبریا کے لیے
بام پر آ ذرا خدا کے لیے

اس محبت پہ ہو خدا کی مار
جس نے یوں کر دیا مجھے ناچار

سارے الفت نے کھو دیے اوسان
ورنہ یہ کہتی ہیں خدا کی شان

اب کوئی اس میں کیا دلیل کرے

جس کو چاہے خدا ذلیل کرے

غالب کی مثنوی "قادر نامہ" کے اشعار

قادر اور اللہ اور یزداں، خدا

ہے نبی، مُرسل، پیمبر، رھنما

پیشوائے دیں کو کہتے ہیں امام
وہ رسول اللہ کا قائم مقام

ہے صحابی دوست، خالص ناب ہے
جمع اس کی یاد رکھ اصحاب ہے

آگ کا آتش اور آذر نام ہے
اور انگارے کا اخگر نام ہے

استخواں ہڈّی ہے اور ہے پوست کھال
سگ ہے کتّا اور گیدڑ ہے شغال

ہندی میں عقرب کا بچھّو نام ہے
فارسی میں بھوں کا ابرو نام ہے

بھیڑیا گرگ اور بکری گوسپند

میش کا ہے نام بھیڑ اے خود پسند

اقبال کی مثنوی "ساقی نامہ" کے اشعار

تمدن، تصوف، شريعت، کلام

بتانِ عجم کے پجاری تمام

حقيقت خرافات ميں کھو گئی
يہ امت روايات ميں کھو گئی

لبھاتا ہے دل کو کلامِ خطيب
مگر لذتِ شوق سے بے نصيب

بياں اس کا منطق سے سلجھا ہوا
لغت کے بکھيڑوں ميں الجھا ہوا

وہ صوفی کہ تھا خدمتِ حق ميں مرد
محبت ميں يکتا، حميت ميں فرد

عجم کے خيالات ميں کھو گيا
يہ سالک مقامات ميں کھو گيا

بجھی عشق کی آگ، اندھير ہے

مسلماں نہيں، راکھ کا ڈھير ہے

باہرلے جوڑ

• اقبال د‏‏ی مثنوی ساقي نامہ
• غالب د‏‏ی مثنوی قادر نامہ

ہور دیکھو

• حمد
• نعت
• پنجابی غزل
• نظم
• غزل
• مثنوی